Suvda va quruqliqda yashovchilar

Alkanlarning umumiy formulasi

Alkanlar ( parafinlar , shuningdek to’yingan yoki to’yingan uglevodorodlar) chiziqli yoki tarmoqlangan tuzilishga ega bo’lgan asiklik uglevodorodlar bo’lib, ular faqat oddiy (bitta) bog’larni o’z ichiga oladi va umumiy formulasi C_nH_{2n + 2} bo’lgan gomologik qator hosil qiladi.
Barcha alkanlar va alkenlar alifatik uglevodorodlar sinfiga kiradi. Alkanlar to’yingan uglevodorodlardir, ya’ni ular ma’lum miqdordagi uglerod atomlari uchun maksimal mumkin bo’lgan vodorod atomlarini o’z ichiga oladi. Alkan molekulalaridagi har bir uglerod atomi sp³ gibridlanish holatida – C atomining 4 gibrid orbitallari shakli va energiyasi bo’yicha bir xil. C-C bog’larining σ – bog’i qutblilik va qutblanish qobiliyati bilan ajralib turadigan. C-C bog’lanish uzunligi 0,154 nm, C-H bog’lanish uzunligi 0,1087 nm.
Sinfning eng oddiy vakili metan (CH₄ ). Eng uzun zanjirli uglevodorod, nonakontatriktan C₃₉₀H₇₈₂ 1985 yilda ingliz kimyogarlari I. Bidd va M. K. Uayting tomonidan sintez qilingan.

Alkanlar nomenklaturasi

Ratsional nomenklatura

Ratsional nomenklatura bo’yicha alkanlarni nomlashda eng ko’p tarmoqlangan uglerodni metan markazi sifatida qaraladi va shu uglerodga bog’langan radikallarning nomi va oxirida metan so’zini aytish bilan modda nomi tugallanadi.

a : n-butil-ikki-butilizobutilmetan
b : triizopropilmetan
v : trietilpropilmetan

Alkanlarning sistematik nomenklaturasi

IYUPAK nomenklaturasi bo’yicha tarmoqlangan alkanlar quyidagi qoidalar bo’yicha nomlanadi:
1) Eng uzun tarmoqlanmagan zanjir tanlanadi, uning nomi asos (oʻzak) boʻlib xizmat qiladi.
2) Tarmoqlar o’rinbosar sifatida nomlanadi, bunda tarmoqlanmagan zanjirdagi uglerod atomlari eng kichik lokant prinsipida raqamlanadi.

Agar alkanning molekulasida uglerod atomlarining soni va tarmoqlanish darajasi bilan farq qiladigan bir nechta o’rinbosarlar bo’lsa alkanni nomlashda o’rinbosarlar alifbo tartibida keltiriladi.

Biror uglerod atomi bevosita nechta boshqa uglerod atomlari bilan bog’langanligiga ko’ra birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi uglerod atomlar deb yuritiladi.
Alkan molekulasidan bitta vodorod atomi ajratib chiqarilsa alkil qoldig’i hosil bo’ladi. Bu qoldiq odatda alkil guruh, ba’zan alkil radikal deyiladi. Lekin radikal deb nomlash unchalik to’g’ri emas. Alkil qoldiqlarining nomi tegishli alkan nomidagi -an suffiksi -il suffiksiga almashtirish bilan yasaladi.

Tarmoqlangan alkil guruhlarni nomlash uchun asosiy zanjir raqamlanishi ham mumkin.

Alkanlarning gomologik qator va izomeriya

Alkanlar gomologik qator hosil qiladi.