Suvning molekulяr fizikasi mavzuning maqsadi talabalarga Er sharida suvning taqsimlanishi, suvning agregat holatlarining

2.2.2.
Daryo havzalarining suv muvozanati tenglamalari va ularni hisoblash usullari. 
Daryo havzalaridagi tabiiy sharoitlarni, to‘plamlar gidrometorologik ma’lumotlarni va qo‘shilgan vazifalarni hisobga olgan holda
olimlar suv muvozanat tenglamalarining yechish tizimlarini taqdim etishgan. Bular M.A.Velikanov, M.I.Budo‘ko, V.G.Andreyanov va
M.I.Lvovich sxemalaridir va quyidagilarni ko‘rib chiqamiz.
Daryo havzalari uchun umumiy ko‘rinishdagi suv muvozanat tenglamasi M.A.Velikanov tomonidan quyidagicha tasvirlangan:
R U E U K (1)
bunda E-daryo havzasidagi bug‘lanish miqdori (kondensatsiya ayrilgan holda) K-qo‘shni havza bilan suv almashinish qolgan belgilar yuqorida
keltirilgan.
M.I.Budiko daryo havzalarining suv muvozanati tenglamasini issiqlik muvozanati va Magnus ifodasi bilan birgalikda echishni tavsiya
etdi va yuqoridagi tenglama o‘rniga quyidagi tenglamadan foydalanishni tavsiya etadi:
P U E
M (2)

---

---

24
bunda M-tuproq qatlamidagi foydali namlik miqdorining vaqt birligidagi o‘zgarishi bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi:

M Mk-Mn (3)
M
k
va M
n
-foydali namlikning hisoblash intervalidagi boshlang‘ich va oxirgi qiymatlari. Shuni hisobga olsak, (2) tenglama quyidagi ko‘rinishga
ega bo‘ladi:
R U E M
x
-M
b
(4)
Budiko yuqoridagi tenglamani M
k
ga nisbatan hisoblashni tavsiya etdi faqat bug‘lanishni quyidagi ifodadan aniqladi.
Е Е
0
(М
б 
М
х
)/(2М
кр
)
bu yerda E
0
-maksimal (bug‘lanuvchanlik) bug‘lanish; M
kr
-tuproqdagi kritik namlik miqdori. Natijada quyidagi tenglama olindi:
Мох 
1/(1
Е0 )
Мн (1
Е0 ) Р У
2М
кр 
2М
кр 
Namlikning kritik zahirasini esa (M
kr
) boshqa elementlar ma’lum bo‘lgan holda yuqoridagi tenglamadan hisoblandi.
Demak, (M
ox
) samarali namlik zahirasini vaqt oralig‘ining oxiri uchun hisoblaganda quyidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak:
samarali namlik miqdori (M
b
) vaqt oralig‘ining boshida, yog‘in miqdori (R), vaqt ichidagi oqim miqdori (U) va bug‘lanuvchanlik (E
0
.)
Bug‘lanuvchanlik Budiko usuli bo‘yicha issiqlik tenglamasi va Magnus ifodasi yordamida aniqlanadi.
Daryo havzalarida ba’zi elementlar bo‘yicha kuzatish qiymatlari yo‘q bo‘lgani uchun V.G.Andreyanov, suv muvozanati tenglamasini
tavsiya etdi. Uning usuli bo‘yicha suv muvozanati tenglamasidagi elementlar quyidagicha aniqlanadi:
1.Gidrografdan yer osti suvlarining hajmi aniqlanadi. Oqimning o‘zgarishi esa hisobga olinmaydi, faqatgina, to‘yinish vaqtida (bahor,
kuz oylarida) U
gr
va V yer osti suvlarining zahiralari tenglamadan qoldiq sifatida olinadi;
2. Bug‘lanish miqdori issiq oylar uchun quyidagi ifodadan aniqalanadi.
E E
n 
(E
0
E
n 
) (M /M 
f 
),
bunda E
n
-namlangan yuzadagi bug‘lanadigan yog‘in miqdorining oqim hosil qilmaydigan qismi, M-o‘rtacha samarali namlik, M
f
-eng kam
namlik sig‘imi, E
0
-suv yig‘ilish maydonidagi suv zapasi.
Qish oylaridagi bug‘lanish miqdorini hisoblash uchun P.P.Kuzmin ifodasi qo‘llaniladi:
E
c 
(0.18 0.10 V
10
)(e
0
e
2
) ,
bu yerda V
10
-flyuger balandligidagi shamol tezligi; mG‘s; e
0
-suv bug‘ining maksimal bosimi; e
2
havoning 2 metr balandlikdagi absolyut
namligi.
3. Daryo havzasidagi suv zahiralari hisoblash intervalining oxiri uchun quyidagi ifodadan topiladi:
S
k
S
H
P-E-U
n
,
bu yerda S
H
va S
K
oyning boshi va oxirida havzada mavjud bo‘lgan suv zahirasi.
V.G.Andreyanov fikricha suv yig‘ilish maydonidagi suv zahirasini tuproqdagi o‘lchangan samarali namlik zahirasi bilan solishtirish
kerak. Agarda ikkala elementlar orasidagi farq katta bo‘lsa, bu holda yil mavsumiga qarab daryo havzasida va o‘zanida namlikning
akkumulyatsiyasi yoki sarflanishi kuzatiladi.
Yer usti oqimini V.G.Andreyanov quyidagi ifoda bilan aniqlandi:
U
n
(S
H
-D-E
o
-Mg) r
1 
bu yerda r
1
-oqimning kechroq hosil bo‘lishini hisobga olish koyeffitsenti.
Agar S
H
P-E
o
Mg bo‘lsa U
n
o. Agar yer osti oqimi aniqlangan bo‘lsa, u holda o‘rganilgan hududlardagi (analog) yer osti oqimi
olinadi. Yer osti suvining intensiv to‘yinish oylari, metrlik chuqurlikdan yana ham chuqurroq qatlamga (i) ketishi ham o‘rganilgan (analog)
daryo bo‘yicha olinadi. SHunday qilib, yer usti oqimi va havzadagi suv zahirasi hisoblash davrining oxiri uchun quyidagicha ifolanadi:
U
n
(S
H
QP-E-i-Mg) k , S
k
S
H
P-E-i-U
n..

M
f
-tuproqning eng kam namlik sig‘imini Andreyanov sxemasi bo‘yicha aniqlash to‘g‘risida quyidagilarni aytsa bo‘ladi:
1)
bunda M.I.Budiko va Budagovskiy fikrlarini birlashtirgan holda bug‘lanuvchanlik hisoblanadi. Shuningdek, G.N.Kalinin
fikri ham hisobga olingan bo‘lib, unda mejen davridagi yer osti suvlari zahirasining o‘zgarishi va yer osti oqimlari hisobga olinmagan, shu
bilan birga ifodada yog‘ayotgan yog‘inning bug‘lanishga sarflanishi, shimilishni baholash va havzadagi ortiqcha namlik hisobga olingan;

---

---

25
2)

Andreyanov fikricha yuqoridagi sxemanii tabiiy-geografik sharoitlar antropogen omil ta’sirida o‘zgargan havzalar uchun
qo‘llasa ham bo‘ladi. Lekin bu sxema keng tarqalmadi.
1974 yilda yunesko ilmiy tadqiqotlar va amaliyotlar uchun Xalqaro qo‘llanmani bosib chiqdi. Chet elda, asosan Tyurk, Torntveyn va
Meazer sxemasidan foydlaniladi va boshqa shularga o‘xshash sxemalar mavjud.
M.I.Lvovich ham suv muvozanati izlanishlarida foydalanadigan quyidagi tenglamalar sistemasini taklif etgan:
R U
p
U
g
E
W P-U
p
K
g
U
g
G‘W
K
E
EG‘W
bu yerda W-daryo havzasining umumiy namlanishi; K
g
–grunt suvlari hisobiga to‘yinish koyeffitsinti; K
E
–bug‘lanish koyeffitsinti.