Suvning molekulяr fizikasi mavzuning maqsadi talabalarga Er sharida suvning taqsimlanishi, suvning agregat holatlarining

2.4.3. Tuproq-grunt qoplamidagi suv zahiralarining o‘zgarishi
Tuproq qatlamida doimo ma’lum miqdorda namlik bo‘ladi. Bu namlik tuproqning namligini belgilab, quyidagi omillar ta’sirida
shakllanadi:
A)
atmosfera yog‘inlarning tuproqqa shimilishi;
B)
kapillyarlar orqali grunt suvlarining tuproqga ko‘tarilishi;
V) sorbsiya va kapillyar hodisalar ta’sirida tuproqning suv ushlab qolish qobiliyati va namlikning qayta taqsimlanishi;
G) tuproqdagi suvning bug‘lanishi va hakozo.
Tuproqning grunt namligini aniqlash usullaridan eng keng tarqalgani bu termostat-tortish usulidir.
Bu usul bilan tuproq-grunt namligini aniqlash uchun maxsus skvajinalar qaziladi va ulardan tuproq-grunt namunalari olinadi. Bu
namunalar quritishdan olinadi va keyin tarozida tortiladi va og‘irlikning farqi tuproq-gruntlarning namligini belgilaydi. Namunalar doimiy
og‘irlikkacha, 100-105
0
S haroratda quritiladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan usul bilan aniqlangan tuproqning namligi odatda quruq tuproqga nisbatan foizda olinadi. Uni millimetrga
o‘tkazish uchun quyidagi ifoda qo‘llaniladi:
M 0,1
1
1
h
1
,
bu yerda, g
1
-tuproq-gruntning namligi, %
1
-tuproq-gruntning zichligi, gG‘sm
3
, h-namlikni aniqlaydigan tuproq gruntning qatlami, sm.
Termostat tortish usuli yordamida aniqlangan tuproq namligi 1% atrofida o‘zgaradi.
SHu usul bilan birga boshqa quritish usullari ham mavjuddir. Kimyoviy (issiq va sovuq spirt, korbid va h.k.) infraqizil spektrda
tuproqni quritish, elektro quritish, piknometr va boshqalar. Bu usllar maxsus adabiyotlarda yoritilgan. Suv muvozanati tadqiqotlarida namlik
miqdori grunt suvlarigacha bo‘lgan butun tuproq-grunt qatlami uchun o‘lchamlar kerak, aks holda daryo havzasining suv muvozanatini
tuzganda katta xatoliklar kuzatiladi.
Tuproqning yuqori, 1 mlik qatlamidagi suv zahiralarini baholash uchun daryo havzasida odatda agrometeorologik stansiyalar
o‘rnatiladi. Agarda tuproq namligi har 10 kunlikda kuzatilsa, uning o‘rtacha oylik qiymati kuzatish punktida quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi:
М | М
1
М
2
М
3
М
4
)/ 4 ,
bu yerda, M
1
,M
2
,M
3
dekada boshidagi namlik yig‘indisi, M
n
-3 dekada oxiridagi namlik zahirasining yig‘indisi.
Agarda tuproq namligi har 10 kunda kuzatilsa, bu holda o‘rtacha oylik namlik miqdori, o‘rtacha arifmetik usul bilan, bu demak
hisoblash davrining boshi va oxirgi qiymatlarining farqidan aniqlanadi. Qish oylarida tuproqdagi namlik zahirasi agrometeorologik
stansiyalarda o‘lchanmaydi. O‘lchashlar faqat doimiy suv muvozanati uchastkalarida kuzatiladi. Bu vaqtda tuproqdagi namlik zahiralari kuz
oylaridan bahor oylarigacha interpolyatsiya usuli bilan aniqlanadi, demak taxminiy natijalar olingan bo‘ladi. Tuproq gruntning 1 m lik
qatlamidagi namlik zahiralarining o‘zgarishi hisoblash vaqti oralig‘i uchun agrometeostansiyada quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
M M
k
-M
n
, 
tuproqdagi namlik zahiralarni hisoblash uchun Andreyanov ushbu ifodalarni taklif etadi.
М
к 
1/(1 С )
M 
H 
(1 C ) P E
n 
У
S
n 
U ;
M
к 
М
н 
Р Е
р 
У
S
n 
U;

---

---

37
M

н 
1/1 С )
M
к 
|1 C ) P E
n 
У
S
n 
U ;
M
н 
М
к 
Р Е
0
У
S
M 
U
bu yerda, M
n
, M
k
-tuproqning samarali namligi, hisoblash intervalining boshida va oxirida, Rdaryo havzasiga yoqqan yog‘in; E
n
-o‘simliklar
bilan ushlab qolingan va bug‘lanishga sarflangan yog‘in miqdori; U-oqim, S
n
-daryo havzasidagi, ko‘llar, suv omborlarida, daryo tarmoqlarida,
hovuzlarda, qordagi suv zahiralarining o‘zgarishi, U-yer osti suvlarining o‘zgarishi,
S
E
0
-E
n
) 2M
f
parametr butun havza uchun aniqlanadi, E
0
-bug‘lanuvchanlik, M
f
-eng kichik samarali namlik sig‘imi, Budiko taklif etgan
tenglamalar yordamida tuproq-gruntdagi namlikni vaqt oralig‘ining oxiri uchun ayeratsiya qatlamining suv muvozanat tenglamasidan:
M
k
M
n
i E
2
-j-U
a
-E
a

va bug‘lanishni hisoblash ifodasidan:

E
a
|E
0
-E
n
)(M
n
M
k
)G‘(2M
f
) 
foydalanib aniq hisoblash mumkin.
Bu yerda M
n
-ayeratsiya qatlamida hisoblash davrining boshidagi namlik miqdori; U
a
-tuproqgrunt oqimi, gidrografdan aniqlanadi: E
a
, E
2
-
ayeratsiya va grunt suvlar qatlamidagi bug‘lanish miqdori, i,j-ayeratsiya va grunt suvlar qatlamiga sizib o‘tgan suv hajmi M
k
-miqdori esa
quyidagi ifodadan aniqlanadi:
М
0
2М 
f 
(E
0
E
n 
)
2M 
f 
(i E
r 
j У
а 
)
М 
к 
2М 
f 
E
0
E
n 
.
Daryo havzasida qazilgan skvajinalardagi yer osti suvlari sathini kuzatib, ularing o‘zgarishini aniqlash mumkin. Suv sathi pasayganda
tuproq-grunt namlik parametri suv berish koyeffitsenti
1
bilan belgilaydi. Suv sathi ko‘tarilganda esa tuproq-gruntlarining
2
to‘yinish
defitsiti belgilaydi.
Yer osti suvlarining o‘zgarishini alohida ko‘payish va kamayish davrlari uchun hisoblash kerak. Bu elementni taxminiy baholash
uchun tuproq-gruntning to‘yinish defitsiti ma’lumotlaridan foydalanish mumkin, agarda ularning qiymati suv berish koyeffitsentiga teng bo‘lsa.
Daryo havzasining i-uchastkalardagi yer osti suvlari zahirasining o‘zgarishi quyidagi tenglamadan aniqlanadi:
S
ri
-
i
N 
bu yerda, N
i
-uchastkadagi yer osti suvlari o‘rtacha sathining o‘zgarishi, hisoblash davrining boshi va oxirgi qiymatlari farqi bilan aniqlanadi.
Yer osti suvlarining o‘rtacha sathi o‘rtacha arifmetik yoki mediana usuli bilan aniqlanadi.