Suvning tarkibi va tuzilishi Suvning fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari Eritmalar va ularning ahamiyati

13. Мавзу: Атмосферанинг таркиби уни мониторинг усуллари ва муҳофаза қилиш тадбирлари.
Маълумки, XX асрнинг 50-йилларидан бошлаб экология ва ҳаёт масалалари борасида кўп гапирила бошланди. Экология борасида ҳаво таркиби ва унинг тозалиги ҳам катта роль ўйнайди. Чунки кўпчилик касалликлар ҳаво таркибининг бузилиши орқали юзага келмоқда.
Шунинг учун ҳам ҳозирги кимё фанларида ҳаво таркибини ўрганиш ва уларнинг ифлосланиш йўлларни ўрганиб чиқиш, шу асосда ҳаво таркибини яхшилаш ва уларнинг ифлосланиш йўлларини олдини олиш чора тадбирлари ишлаб чиқилиши асосий вазифалардан бири ҳисобланади.
7.1. Атмосферанинг тузилиши ва таркиби
Ер куррасини ўраб олган ҳаво қатламини «Атмосфера» дейилади. Атмосфера ўзининг ҳажми бўйича ер сайёрасининг қолган қисмларидан бир неча марта катга бўлишига қарамай, унинг массаси ер массасидан 0,000001 га яқин қисмини ташкил этади, холос. Атмосферанинг юқори чегараси деб - шартли равишда ернинг тортиш кучи билан унинг айланиши эвазига марказга интилиш кучи мувофиқлашган жойи қабул қилинган. Бу сатхда атмосфера билан ернинг ўзаро боғланиши йўқолади. Ҳисоб-китобларга кўра, бу сатҳ эллепсоидал юзага эга бўлиб, экваторда 42, қутбларда 48 минг км баландликда жойлашган. Шунга қарамасдан, атмосферанинг деярли барча массаси(99 % дан ортиғи) унинг қўйи қатламига-тропосфера ва стратосферага тўғри келади.
Атмосфера баландлиги ортиши билан унинг таркибий қисми, зичлиги, ҳарорати ва ҳавонинг ҳаракат тезлиги ўзгариб боради.
Атмосферанинг энг пастки қисми тропосфера деб ата-либ, ҳаво массасининг 0,8 дан ортиқ қисмини ўз ичига олади. Бу қатламда баландликни ҳар 1 км га ортиши билан ҳарорат ўртача -6°С га пасая боради. Тропосферанинг қалинлиги қутб кенгликларида 8-10 км бўлиб, экваторда 16-18 км ни ташкил этади. Зичлиги эса, ердан баланд кўтарилган сари камайиб боради. Тропосферанинг юқорида, стратосфе-рага ўтиш қисмида ҳарорат аксинча совиб -50 дан -80°С гача етади. Стратосферада ердан 25 км баландликкача ҳаро-рат ўзгармай қолади. Стратосфера бўйлаб қуёшнинг ультра-бинафша нурлари таъсирида озон(О₃) ҳосил бўлади. Унинг энг кўп концентрацияси ер юзидан 22—25 км баландликда кузатилади. Озон ер сатҳининг юқори кенгликларида кўп, ўрта ва қуйи кенгликларида кам кузатилади. Унинг миқцо-ри фаслга қараб ҳам ўзгариб туради: баҳорда кўпаяди, куз-да эса камаяди. Ердан 55 км баландликкача ҳарорат ортиб, 3-0°С га етади. Стратосферадан сўнг мезосфера қатлами жойлашган бўлиб, унинг Ердан баландлиги 85 км гача боради. Бу қаватда ҳарорат аста-секин пасайиб 85-95 км баландликда -100 -130°С га етади. Бу қаватдан юқорида ионосфера ёки териосфера қавати жойлашган. Унинг баландлиги ердан 200-300 км гача боради. Бу ерда ҳарорат яна ортиб 1000°С атрофида бўлади. Ионосфера қаватидан кейин эгзосфера қавати келади. Унинг энг юқори чегараси ер сатҳидан 2000 км баландликда жойлашган. Бу қаватнинг юқори қисмида атмосферанинг асосий таркиби нейтрал водороддан, про-тон ва электронлардан ташкил топган.
Энг тоза ҳаво океан сувлари устидадир. Қишлоқлар устида ҳаводаги чанг зарралари миқдори океан юзасидагига нисбатан 10 баробар, шаҳарлар устида 35 баробар, саноат корхоналари устида 150 баробаргача ортиқ бўлади. Ҳавонинг чанг билан ифлосланиши асосан, ер сатҳидан 1,5-2 км баландликкача кузатилади ва қуёш нурларини ёзда 20 % ини, қишда 50 % ини тутиб қолади. Ерда ҳаётнинг давом этиши, асосан, ҳавонинг тозалигига боғлиқ. Масалан, инсон овқатсиз ва сувсиз бир неча кун яшай олиши мумкин, аммо ҳавосиз фақат 5 минутгана яшайди. Бир киши кунига 1 кг овқат ва 2 литр сув истеъмол қилиб, 25 кг хавони нафас олиш учун сарфлайди.
Тоза ҳаво фақат инсон учунгина эмас, балки ҳайвонот ва ўсимлик дунёси учун, шунингдек, антибиотиклар, ярим ўтказгичлар, юқори аниқликка эга бўлган ўлчов асбоблари ишлаб чиқарадиган саноат тармоқлари учун ҳам зарурдир. 4-жадвадца атмосфера ҳавосининг газ таркиби, ҳажми ва массасининг 1995 йилга қадар бўлган ҳолати тўғрисида маълумотлар келтирилган.
1-жадвал Атмосфера ҳавосининг таркиби