Syujet va kompozitsiya

S y u j e t haqida tushuncha

Syujet (frans. — predmet, "asosga qo`yilgan narsa") badiiy shaklning eng muhim elementlaridan biri sanalib, badiiy as ardagi bir-biriga uzviy bog`liq holda kechadigan, qahramonlarning xatti-harakatlaridan tarkib topuvchi voqealar tizimini anglatadi. Umuman, syujetlilik badiiy adabiyotning xos xususiyatlaridan biri bo`lib, barcha turdagi badiiy asarlarda ham syujet mavjuddir. Faqat shunisi borki, har bir turda, janrda syujet o`ziga xos tarzda namoyon bo`ladi. Masalan, aksariyat lirik she`rlarda voqealar tizimi mavjud emas, biroq ularda o`y-fikrlar, his- kechinmalar rivoji kuzatiladiki, bu ularning syujetini tashkil qiladi. Shuningdek, ba`zan kichik hajmli hikoya va novellalardagi syujet ham "voqealar tizimi" degan ta`rifga muvofiq kelmaydi: bunda bir hayotiy holat ichidagi o`sish, rivojlanish kuzatiladi (Mas.: Cho`lponning "Taraqqiy", A.Qahhorning "Bemor" hikoyalari). Shu xil holatlarni ko`zda tutgan holda adabiyotshunoslikda voqeaband syujet va voqeaband bo`lmagan syujet turlarini ajratiladi. Yana shuni aytish kerakki, ayrim adabiyotshunoslar (mas., G.Pospelov) fikricha, syujet epik hamda dramatik asarlarga xos bo`lib, lirik asarlar syujetga ega emas. Boshqalar syujet deb atagan lirik asardagi o`y-fikrlar, his-kechinmalar rivojini ular kompozitsiya bilan bog`lab tushuntiradilar. Ya`ni, bu o`rinda lirik asar kompozitsiyasi syujet (voqealar tizimi) o`rnini bosadi, o`y-kechinmalarni muayyan tartibda uyushtiradi. Bu xil qarashning qulayligi shundaki, u ishda terminologik chalkashliklardan qochishga, "syujet" deganda asarda tasvirlangan voqealar tizimini tushunishga imkon beradi. Kursimiz davomida biz ham shu xil qarashdan kelib chiqamiz va "syujet" deganda epik va dramatik asarlarga xos bo`lgan syujetni, voqealar tizimini tushunamiz.
Syujetni asarda qayta tiklangan voqealar majmui sifatida tushunish A.N. Veselovskiy. "Tarixiy poetika" asari muallifi nazarida syujet - bu harakatlar sxemasi, motivlar majmuasi. Sxemalarning o'zi ko'plab rassomlar tomonidan takrorlanishi mumkin va harakatlarning, motivlarning eng kichik birliklari bir yozuvchidan boshqasiga "aylanib" ketishi mumkin. Bu tushuncha ularda ko'rsatilgan zamonaviy tadqiqotlar bu erda syujet va syujet kabi toifalar o'rtasida farq yo'q. Ammo bu tushunchalarni ajratish odati bor. Rasmiy maktab nazariyotchilari hodisalarning tabiiy kechishi va ularning badiiy muomalasini terminologik jihatdan ajratib ko'rsatdilar. B. Shklovskiy syujet materialini syujet bezatish deb atagan. B. Tomashevskiyning fikricha, syujet ularning mantiqiy sabab-zamon aloqasidagi motivlar majmui. V. Kojinovning so'zlariga ko'ra, yunoncha "syujet" so'zini qayta aytilishi mumkin bo'lgan asosiy voqealar tizimini belgilash yaxshiroqdir; bu atamani Aristotel o'zining "Poetika" asarida ishlatgan. Afsona (lat. fabula- hikoya, hikoya) Aristotel uchun harakatni bildirgan. Kojinov buni tasvir mavzusi, epik harakatning asosiy rejasi deb ataydi. yoki dramatik. allaqachon badiiy tarzda tashkil etilgan va unda personajlarning joylashuvi va markaziy motivlari ochilgan asar.
Adabiyotshunoslikda rasmiy uslub tarafdori M.M. Baxtin shunday yozgan: "Hikoya - bu voqealarning umumiy yo'nalishi, uni haqiqiy hayotiy voqeadan olish mumkin". Shklovskiy nazariyasi ta`sirida bo'lgan "Adabiyot nazariyasi asoslari" darsligining muallifi G. Pospelov, asar syujeti voqealarni qayta hikoya qilish bilan almashtirilsa, buni adashish deb hisoblaydi. Syujet - bu tasviriy hikoyadagi voqealar ketma -ketligi badiiy nutq va estetik, badiiy ahamiyatga ega bo'ldi. Syujet badiiy jihatdan neytral. Shuning uchun, hech qanday qayta hikoya barcha tasvirlarni, syujetning barcha tafsilotlarini etkaza olmaydi. Oddiy hikoyaning badiiy asarga aylanishi, voqea tuvali badiiy nutq bilan to'lib -toshganligi, nafaqat ma'lumotli, balki estetik ahamiyatga ega bo'lgani uchun ham ro'y beradi. Syujet badiiy bo'lmagan xarakterdagi ma'lumotlarga asoslangan. Bu shunchaki ziddiyatli "sxema", qirralarni vaqti -vaqti bilan takrorlash, qarz olish va har safar yangi konkret variantni topish mumkin. Qarama -qarshilik sxemasiga misol: erkak, sharoitga ko'ra, sevgilisini tashlab ketadi uzoq vaqt, lekin uning fikrlari uni ajratdi: u uning sodiqligining daxlsizligini tushunadi, keyin u xiyonatni ifodalaydi; Nihoyat, u yashirincha qaytib kelib, uning his -tuyg'ularini va qilmishlarini tekshirishga qaror qiladi - u sadoqat uchun mukofot oladi yoki xiyonat uchun jazolaydi. Ushbu sxema har qanday sharoitda murakkab bo'lishi mumkin, har xil oxiri bo'lishi mumkin, turli xil variantlar badiiy ishlov berish va mafkuraviy -tematik yuk. Syujetlar o'xshash bo'lishi mumkin va syujetlar har doim o'ziga xos, o'ziga xosdir, chunki ular bitta asar bilan, aniq tarzda ochilgan mavzu bilan bog'liq.
Agar mavzu asarning asosini tashkil etuvchi hayotiy material bo'lsa, unda syujet asarning tematik yo'nalishini belgilaydi. Syujet - asosiy syujet sxemasi, bu tabiiy xronologik ketma -ketlikda sodir bo'ladigan hodisalar. Uning formulasini quyidagi jumla bilan ifodalash mumkin: "Qirol vafot etdi, keyin malika vafot etdi". Bu tushuncha bilan syujet syujetdan o'sib chiqadi, bu ancha murakkab badiiy tizimdir. Afsonaviy tartibda " Oson nafas"Bunin qahramonning yoshligidan boshlanishi kerak edi, o'lim bilan tugadi, lekin syujet qayta tuzildi. Syujet - bu muallif ularni joylashtiradigan voqealar ketma -ketligi, ularning asosiy sababiy munosabatlariga urg'u beradi. Shuning uchun, syujet - bu muallif tomonidan puxta o'ylangan, kurashning avj nuqtasi va tan olinishiga olib boradigan harakatlar to'plami. "Podshoh va qirolicha qayg'udan o'ldi" - bu fitnaning formulasi. Syujet syujetga to'g'ri kelishi mumkin (Chexov "Ionych"), yoki ko'rib chiqilgan Buninning hikoyasida bo'lgani kabi, undan farq qilishi mumkin
Syujetning badiiy asardagi funksiyalari haqida so`z ketganda, avvalo, uning asar problemasini badiiy tadqiq etishga imkon beradigan hayot materialini uyushtirib berishini aytish kerak. Demak, syujet asarda mavzuni shakllantirgani holda, uning qanday bo`lishi mazmunga, muallifning ijodiy niyatiga bog`liq bo`lib qoladi. Masalan, A.Qodiriy "O`tgan kunlar" uchun tanlagan syujetda Otabekning Toshkentdan, Kumushning Marg`ilondan bo`lishi — ijodiy niyat ijrosi uchun eng maqbul (optimal) variant. Negaki, romanning o`zagi bo`lmish "ishqiy-maishiy" syujet chizig`ining Toshkent - Marg`ilon orasida kechishi yozuvchiga o`zini o`ylatgan problemalar tadqiqi uchun zarur voqealarni asarga olib kirish imkonini yaratadi. Jumladan, Otabekning dor ostiga borishi, Toshkent isyoni, qipchoq qirg`ini kabi voqealar asarga hech bir zo`rakiliksiz, o`quvchi xayolini band etgan Otabek-Kumush liniyasiga uzviy bog`langan holda olib kiriladi va, muhimi, ular adibga shaxs erki, millat erki, millat taqdiri muammolarini atroflicha badiiy tadqiq qilish, fikrlarini ifodalash imkonini yaratadi. Ko`rinadiki, syujetning badiiy asardagi eng muhim funksiyasi — badiiy konsepsiyani shakllantirish va ifodalashga xizmat qilishida namoyon bo`lar ekan.
Badiiy asar syujeti personajlarning "harakat"laridan tarkib topadi. Ma`lumki, keng ma`noda "harakat" so`zi vaqt birligi davomida kechuvchi har qanday jarayonni anglatadi. So`zning biz ishlatayotgan maxsus ma`nosi ham mohiyatan shunga yaqin: "harakat" istilohi ostida personajlarning makon va zamonda kechuvchi xatti-harakatlari ham, ruhiyatidagi o`y-fikrlar, his-kechinmalar rivoji ham tushuniladi. Demak, "harakat"ning o`zi ikki turli ekan. Shunga muvofiq, bu harakat tiplaridan qaysi biri yetakchilik qilishiga qarab syujetning ikki turi ajratiladi: a) "tashqi harakat" dinamikasiga asoslangan syujet va b) "ichki harakat" dinamikasiga asoslangan syujetlar.
Tashqi harakat dinamikasiga asoslangan syujetlarda personajlarning muayyan maqsad yo`lidagi xatti-harakatlari, kurash va to`qnashuvlari, hayotidagi burilishlar tasvirlanadi, shu asosda ularning taqdirida, ijtimoiy mavqeida muayyan o`zgarishlar yuz beradi. Sodda qilib aytsak, bu xil syujetli asarlarda voqea to`laqonli tasvirlanadi, u o`z holicha ham badiiy-estetik qimmat kasb etadi. Kelib chiqishi jihatidan syujetning bu turi qadimiyroq, xalq og`zaki ijodidagi sehrli ertaklar, rivoyatlar, dostonlar, shuningdek, mumtoz she`riyatimizdagi dostonlarning ham shu xil syujetga egaligi buning dalilidir. Zamonaviy o`zbek nasrida ham syujetning bu tipi kengroq tarqalgan: "O`tgan kunlar", "Mehrobdan chayon", "Kecha va kunduz", "Qutlug` qon", "Sarob" — bularning barida tashqi harakat dinamikasi yetakchilik qiladi. Ayni paytda, bu asarlarda "ichki harakat" dinamikasi ham kuzatiladi, biroq u mavqe jihatidan syujet tipini belgilashga ojizlik qiladi. Syujetning ikkinchi tipiga asoslangan asarlar adabiyotimizda ancha keyin, 80-yillardan boshlab maydonga kela boshladi. Hozircha, syujetning mazkur navi nasrning kichik shakllarida, shuningdek, bir qator dramatik (masalan, Sh.Boshbekovning "Taqdir eshigi", "Eshik qoqqan kim bo`ldi" pyesalari) sinab ko`rildi. Xususan, A.A`zamning "Bu kunning davomi", "Asqartog` tomonlarda" nomli qissalarida voqealar o`z holicha emas, personaj ruhiyatidagi jarayonga turtki berishi jihatidan ahamiyat kasb etadi. Asar davomida personajlar hayotida, taqdirida yoki ijtimoiy holatida emas, uning ruhiyatidagina burilishlar, o`zgarishlar sodir bo`ladi.
Badiiy asarda tasvirlangan voqealar bir tizimga bog`lanar ekan, ular orasida asosan ikki turli munosabat kuzatiladi. Syujetdagi voqealarning o`zaro munosabatiga ko`ra xronikali va konsentrik syujet turlari ajratiladi. Xronikali syujetda voqealar orasida vaqt munosabati(A voqea yuz berganidan so`ng B voqea yuz berdi) yetakchilik qilsa, konsentrik syujet voqealari orasida sabab-natija munosabati(A voqea yuz bergani uchun B voqea yuz berdi) yetakchilik qiladi.
Adabiyotshunoslikda rasmiy uslub tarafdori M.M. Baxtin shunday yozgan: "Hikoya - bu voqealarning umumiy yo'nalishi, uni haqiqiy hayotiy voqeadan olish mumkin". Shklovskiy nazariyasi ta`sirida bo'lgan "Adabiyot nazariyasi asoslari" darsligining muallifi G. Pospelov, asar syujeti voqealarni qayta hikoya qilish bilan almashtirilsa, buni adashish deb hisoblaydi. Syujet - bu tasviriy hikoyadagi voqealar ketma -ketligi badiiy nutq va estetik, badiiy ahamiyatga ega bo'ldi. Syujet badiiy jihatdan neytral. Shuning uchun, hech qanday qayta hikoya barcha tasvirlarni, syujetning barcha tafsilotlarini etkaza olmaydi. Oddiy hikoyaning badiiy asarga aylanishi, voqea tuvali badiiy nutq bilan to'lib -toshganligi, nafaqat ma'lumotli, balki estetik ahamiyatga ega bo'lgani uchun ham ro'y beradi.
Syujet badiiy bo'lmagan xarakterdagi ma'lumotlarga asoslangan. Bu shunchaki ziddiyatli "sxema", qirralarni vaqti -vaqti bilan takrorlash, qarz olish va har safar yangi konkret variantni topish mumkin. Qarama -qarshilik sxemasiga misol: erkak, sharoitga ko'ra, sevgilisini tashlab ketadi uzoq vaqt, lekin uning fikrlari uni ajratdi: u uning sodiqligining daxlsizligini tushunadi, keyin u xiyonatni ifodalaydi; Nihoyat, u yashirincha qaytib kelib, uning his -tuyg'ularini va qilmishlarini tekshirishga qaror qiladi - u sadoqat uchun mukofot oladi yoki xiyonat uchun jazolaydi. Ushbu sxema har qanday sharoitda murakkab bo'lishi mumkin, har xil oxiri bo'lishi mumkin, turli xil variantlar badiiy ishlov berish va mafkuraviy -tematik yuk. Syujetlar o'xshash bo'lishi mumkin va syujetlar har doim o'ziga xos, o'ziga xosdir, chunki ular bitta asar bilan, aniq tarzda ochilgan mavzu bilan bog'liq.
Agar mavzu asarning asosini tashkil etuvchi hayotiy material bo'lsa, unda syujet asarning tematik yo'nalishini belgilaydi. Syujet - asosiy syujet sxemasi, bu tabiiy xronologik ketma -ketlikda sodir bo'ladigan hodisalar. Uning formulasini quyidagi jumla bilan ifodalash mumkin: "Qirol vafot etdi, keyin malika vafot etdi". Bu tushuncha bilan syujet syujetdan o'sib chiqadi, bu ancha murakkab badiiy tizimdir. Afsonaviy tartibda " Oson nafas"Bunin qahramonning yoshligidan boshlanishi kerak edi, o'lim bilan tugadi, lekin syujet qayta tuzildi. Syujet - bu muallif ularni joylashtiradigan voqealar ketma -ketligi, ularning asosiy sababiy munosabatlariga
urg'u beradi. Shuning uchun, syujet - bu muallif tomonidan puxta o'ylangan, kurashning avj nuqtasi va tan olinishiga olib boradigan harakatlar to'plami. "Podshoh va qirolicha qayg'udan o'ldi" - bu fitnaning formulasi. Syujet syujetga to'g'ri kelishi mumkin (Chexov "Ionych"), yoki ko'rib chiqilgan Buninning hikoyasida bo'lgani kabi, undan farq qilishi mumkin.Kelib chiqishiga ko`ra xronikali syujetlar qadimiyroq sanaladi. Xronikali syujet qahramon taqdirini davriy izchillikda, uning xarakterini rivojlanishda ko`rsata olishi jihatidan ustunlik qiladi. Shu bois ham katta epik asarlarda ko`proq xronikali syujet qo`llaniladi. Syujetning mazkur turi epik ko`lamdorlikni ta`minlashga ham katta imkon yaratadi. Zero, bunda asosiy syujet bilan yondosh holda yordamchi syujet chiziqlarini ham yurgizish, juda katta hayot materialini qamrab olish imkoniyatlari mavjud. Xronikali syujetda asarning "badiiy vaqt"i istalgancha kengaytirilishi mumkin: unda "parallel vaqt"da kechayotgan voqealarni tasvirlash, retrospeksiya usulidan — zamonda ortga qaytish usulidan foydalanish imkoniyatlari ancha keng. Shunindek, xronikali syujetga qurilgan asarga syujetdan tashqari unsurlar, muallif mushohadalari, tafsilotlarni tabiiy ravishda kiritish, badiiy matnga singdirib yuborish mumkin. Sanalgan xususiyatlarni, masalan, S.Ayniyning "Qullar", P.Qodirovning "Yulduzli tunlar" asarlarida kuzatish mumkin bo`ladi.
Konsentrik syujet voqealari bitta asosiy voqea tegrasida aylanishi bilan xarakterlanadi. Xronikali syujetdan farq qilaroq, bunda voqealar yetakchiligi kuzatiladi. Sababi, konsentrik syujet konflikt asosida syujetning shiddat bilan rivojlanishini, uning yechimga tomon intilishini taqozo qiladi. Syujetning bu turi badiiy asar qurilishining mukammal, asarning o`qishli va qiziqarli bo`lishiga imkon beradi. Ya`ni, bu xil syujet o`quvchi diqqatini bitta nuqtada tutib turadi, o`qish jarayonidagi faolligini oshiradi. Buning yorqin misoli sifatida detektiv asarlarni ko`rsatish mumkin. Detektiv asarlarning aksariyatida syujet voqealari konkret hodisa atrofida aylanadi, o`quvchi xayolini shu hodisaning sabablarini, qay tarzda yuz bergani bilish istagi egallaydi, bu savollarga o`zicha javob izlaydi, o`zi topgan javobning qay darajada to`g`riligini bilmoqchi bo`ladi — bularning bari o`quvchini asarga bog`laydi qo`yadi. Konsentrik syujet nisbatan qisqa vaqt ichida kechgan voqealarni qamrashi, yondosh syujet chiziqlarini kiritish imkoniyatlarining kamligi bilan ham harakterlanadi. Sanalgan xususiyatlarni O.Yoqubovning "Muqaddas",
"Billur qandillar", "Ulug`bek hazinasi" kabi asarlari misolida kuzatish mumkin.
Aytish kerakki, syujetlarni yuqoridagicha ikki turga ajratilsa-da, bu ikki turga xos xususiyatlar ko`proq aralash holda zuhur qiladi. Zero, xronikali syujet voqealari orasida sabab-natija (oldin yuz bergan voqea keyin yuz bergan voqeaga qisman sabab bo`lib keladi) munosabati, konsentrik syujet voqealari orasida vaqt munosabati(natija sababdan keyin keladi) kuzatilishi tabiiy. Demak, konkret asardagi syujet tipini belgilashda mazkur munosabatlarning qaysi biri yetakchi mavqega egaligi e`tiborga olinishi lozim. Ba`zan asarda har ikki tipdagi syujet xususiyatlari uyg`un holda namoyon bo`ladi va ayni shu uyg`unlik uning jozibasini ta`minlagan muhim omil bo`lib qoladi. Xususan, A.Qodiriyning "O`tgan kunlar", Cho`lponning "Kecha va kunduz" romanlarida shu xil uyg`unlikni ko`ramiz. Har ikki romanda ham xronikalilik yetakchi bo`lgani holda, konsentrik syujet xususiyatlaridan maksimal foydalanilganki, bu o`rinda qorishiqlik har ikki tipga xos eng yaxshi jihatlardan foydalanish asosida asarning badiiy mukammal bo`lishiga xizmat qiladi.
Syujet badiiy shaklning dinamik tomoni bo'lib, u harakatni, rivojlanishni nazarda tutadi. Syujetning dvigateli ko'pincha mojaro, badiiy jihatdan muhim qarama -qarshilikdir. Bu atama lotincha kelib chiqqan. ziddiyat - to'qnashuv. Mojaroni harakatlarning asosi bo'lgan xarakterlar va sharoitlar, qarashlar va hayotiy tamoyillarning keskin to'qnashuvi deyiladi; qarama -qarshilik, qarama -qarshilik, qahramonlar, qahramonlar guruhlari, qahramon va jamiyat o'rtasidagi to'qnashuv yoki ichki kurash o'zi bilan qahramon. To'qnashuvning tabiati boshqacha bo'lishi mumkin: bu burch va moyillik, baho va kuch o'rtasidagi ziddiyat. Konflikt - bu butun badiiy asar tarkibiga kiradigan toifalardan biri.
Agar A. Griboedovning "Aqlga voy" spektaklini ko'rib chiqsak, bu erda harakatning rivojlanishi Famusovning uyida yashiringan va Sofiya oshiq bo'lganida yotadi. Molchalin va uni otasidan yashiradi. Chatskiy, Sofiyani sevib, Moskvaga keladi, uning o'zini yoqtirmasligini payqaydi va sababini tushunishga urinib, uyda bo'lganlarning hammasini kuzatadi. Sofiya bundan norozi va himoyada to'pga jinnilik haqida izoh beradi. Unga hamdard bo'lmagan mehmonlar bu versiyani mamnuniyat bilan qabul qiladilar, chunki ular Chatskiyda o'z qarashlaridan farq qiladigan, printsiplari har xil bo'lgan odamni ko'rishadi, keyin oilaviy mojaro emas, balki aniq fosh qilinadi (Sofiyaning Molchalinga bo'lgan maxfiy sevgisi, Molchalinning haqiqiy befarqligi) Sofiya, Famusovaning uyda nima bo'layotganidan bexabarligi), balki Chatskiy va jamiyat o'rtasidagi ziddiyat. Harakatning natijasi Chatskiyning jamiyat bilan munosabatlari bilan emas, balki Sofiya, Molchalin va Lizaning munosabatlari bilan belgilanadi, ular Famusov o'z taqdirini boshqarishini bilib, Chatskiy o'z uyidan chiqib ketadi. Aksariyat hollarda yozuvchi nizolarni o'ylab topmaydi. U ularni asosiy voqelikdan tortadi va ularni hayotning o'zidan mavzular, muammolar, patofotlar maydoniga aylantiradi.
Dramatik va epik asarlarning asosini tashkil etuvchi bir necha turdagi ziddiyatlarni ko'rsatish mumkin. Tez -tez uchraydigan to'qnashuvlar axloqiy va falsafiy: xarakterlar, inson va taqdirning qarama -qarshiligi (Odisseya), hayot va o'lim (Ivan Ilichning o'limi), mag'rurlik va kamtarlik (jinoyat va jazo), daho va yovuzlik (Motsart va Salieri) . Ijtimoiy ziddiyatlar atrofdagi hayot tarziga intilishlar, ehtiroslar va g'oyalarning qarama -qarshiligidan iborat. Sarguzasht ritsar"," Momaqaldiroq "). Uchinchi guruh ziddiyatlari - ichki yoki psixologik, bir xarakter xarakteridagi ziddiyatlar bilan bog'liq va atrofdagi dunyoning mulkiga aylanmagan; bu "It bilan xonimlar" qahramonlarining ruhiy azobi, bu Evgeniy Oneginning ikkiyuzlamachiligi. Agar bu to'qnashuvlar bir butunga birlashtirilsa, ular o'zlarining ifloslanishi haqida gapirishadi. Bunga ko'p jihatdan romanlarda ("Bizning davr qahramoni"), dostonlarda ("Urush va tinchlik") erishiladi. Mojaro mahalliy yoki erimaydigan (fojiali), aniq yoki yashirin, tashqi (pozitsiyalar va belgilarning to'g'ridan -to'g'ri to'qnashuvi) yoki ichki (qahramon ruhida) bo'lishi mumkin. B. Esin, shuningdek, ziddiyatlarning uch turini ajratadi, lekin ularni boshqacha chaqiradi: o'rtasidagi ziddiyat individual belgilar va belgilar guruhlari; qahramon va hayot tarzi, shaxsiyat va atrof -muhit o'rtasidagi qarama -qarshilik; mojaro qahramonning o'zida ziddiyat haqida gap ketganda, ichki, psixologik. V. Kojinov bu haqda deyarli shunday yozgan edi: « TO... (lotincha. collisio - to'qnashuv) - qarama -qarshilik, xarakterlar orasidagi sharoit, yoki belgi va sharoitlar o'rtasida, yoki belgining ichida, harakatning asosi. ishlaydi. K. har doim ham aniq va ochiq ko'rinmaydi; ba'zi janrlar uchun, ayniqsa idillik uchun K. xarakterli emas: ular faqat Gegel "vaziyat" deb atagan narsaga xosdir.<...>Epos, drama, roman, qissada K. odatda mavzuning asosiy qismini tashkil qiladi va K.ning rezolyutsiyasi rassomni belgilovchi moment sifatida namoyon bo'ladi. g'oyalar ... "" San'at. K. - yaxlit insonlar orasidagi to'qnashuv va qarama -qarshilik ». "TO. yoqilgan energiya manbai hisoblanadi. mahsulot, chunki bu uning harakatini belgilaydi. " «Harakat paytida u og'irlashishi yoki aksincha zaiflashishi mumkin; finalda to'qnashuv qandaydir tarzda hal qilinadi ». K.ning rivojlanishi syujet harakatini harakatga keltiradi. Syujet harakat bosqichlarini, ziddiyat mavjud bo'lish bosqichlarini ko'rsatadi. Adabiy asar syujetining ideal, ya'ni to'liq modeli quyidagi parchalar, epizodlar, havolalarni o'z ichiga olishi mumkin: prolog, ekspozitsiya, sozlanish, harakatning rivojlanishi, tepaliklar va pasayishlar, klimaks, denouement, epilog. Bu ro'yxatda majburiy uchtasi bor: harakatning boshlanishi, rivojlanishi va avj nuqtasi. Majburiy emas - qolganlari, ya'ni mavjud elementlarning hammasi ham ishda bo'lmasligi kerak. Syujetning tarkibiy qismlari turli ketma -ketlikda paydo bo'lishi mumkin.
Badiiy asar syujeti ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulminatsiya, yechim singari unsurlardan tarkib topadi. Ekspozitsiya syujetning boshlanish qismi bo`lib, o`quvchini asar voqealari kechadigan joy, qahramonlar, asar konflikti yetilgan shart-sharoitlar bilan tanishtiradi. Aytish kerakki, ekspozitsiya hajm e`tibori bilan turlicha bo`lishi va asarning turli o`rinlarida kelishi, ba`zan umuman tushirib qoldirilishi mumkin. Masalan, "Mehrobdan chayon"da ekspozitsiya juda katta o`rinni — xondan sovchilar kelgunga qadar bo`lgan epizodlarni o`z ichiga olsa, "Qutlug` qon"da u juda qisqa va tugundan keyin beriladi, "Qo`shchinor chiroqlari"da esa ekspozitsiya umuman tushirib qoldiriladi.
Tugun asar voqealarining boshlanishiga turtki bo`lgan voqea, asar konflikti qo`yilgan joydir. Ekspozitsiyadan farqli o`laroq, tugun syujetning zaruriy elementi sanaladi, ya`ni, u syujetda har vaqt hozirdir. Faqat ayrim hollarda, xususan, ba`zi xronikali syujetlarda, shuningdek, "ichki harakat" dinamikasi asosidagi syujetlarda u yetarlicha bo`rtib ko`rinmasligi mumkin. Tugun, odatda, asarning boshlanishida, ekspozitsiyadan keyinoq beriladi. Ba`zan, muayyan badiiy- estetik maqsadni ko`zda tutgan holda, uning o`rni o`zgartirilishi ham (masalan,
"O`tgan kunlar" romanida Otabek bilan Kumushning daf`atan uchrashib qolishi — asarning tuguni, biroq bu voqea birinchi bo`lim nihoyasida bayon qilinadi) mumkin. Shunisi ham borki, ba`zi katta hajmli asarlar syujetida bir emas, bir nechta tugunga duch kelishimiz ham mumkin. Masalan, "Kecha va kunduz"da Akbaralining Zebiga sovchi qo`yishi bitta tugun bo`lsa, Miryoqubning Maryamga ishqi tushgani ikkinchi tugunni tashkil qiladi. Bundan anglashiladiki, asarda mavjud syujet liniyalari ba`zan o`z tuguniga ega bo`lishi mumkin ekan.
Tugundan keyingi voqealar zanjiri voqea rivoji deb yuritiladi. Odatda syujet voqealari bosqichma-bosqich rivojlantirib boriladi. Asardagi voqealar rivojining eng yuqori nuqtasi, undagi konflikt benihoya kuchaygan o`rni kulminatsiya deb yuritiladi. Masalan, "Mehrobdan chayon"da Anvarning xon bilan to`qnashuvi kulminatsion nuqta sanaladi. Ayni shu nuqtada qahramonning muhit bilan ziddiyati o`zining eng yuqori darajasiga ko`tariladi va o`z ifodasini topadi. Kulminatsiya endi asar voqealarining yechimga tomon intilishini, bir tomonga hal bo`lishini taqozo qiladi. Yechim syujet voqealari rivojining yakuni, ularning nihoyasida qahramonlar ruhiyatida, taqdirida yuzaga kelgan holatdir. Yechimda konfliktli holat, qahramonlar orasidagi ziddiyatlar o`zining badiiy yechimini topadi. Biroq buni qoida maqomida tushunmaslik lozim. Sababi, bu xil yechim ko`proq makon va zamonda cheklangan syujetlarga(dramatik asarlar, shuningdek, konsentriklik darajasi yuqori bo`lgan epik asarlar) xosdir. Ko`plab asarlarda esa yechimdan so`ng ham ziddiyatlar, qahramonlar taqdiridagi chigalliklar hal qilinmaganicha qolaveradiki, bu o`quvchini o`ylashga, mushohada qilishga undaydi. Ya`ni, tom ma`nodagi yechimning mavjud emasligi asarning ta`sir kuchini, o`quvchining ijodiy faolligini oshirishga xizmat qiluvchi usulga aylanadi. Masalan, P.Qodirovning "Erk", O.Yoqubovning "Matluba", "Qanot juft bo`ladi", X.Sultonovning "Saodat sohili" kabi qissalarida xuddi shunday holga duch kelinadi. Demak, yechimni asarda qo`yilgan konfliktning yechimi sifatida emas, balki undagi voqealar rivojining yakuni, natijasi sifatida tushunilgani to`g`riroq bo`ladi.
Yuqoridagilardan ma`lum bo`ldiki, tugun, voqea rivoji va kulminatsiya syujetni tutib turuvchi asosiy unsurlar sanaladi va ular har qanday syujetda mavjud bo`ladi. Ekspozitsiya bilan yechim esa syujetning shart bo`lmagan elementlari bo`lib, ularning asarda bo`lish yoki bo`lmasligi yozuvchining ijodiy niyati, ijodiy individualligi, badiiy tasvir va talqin yo`sini bilan bog`liqdir.
Ayrim adabiyotlarda prolog va epilog ham syujet elementi sifatida ko`rsatiladi. Shuningdek, ba`zi asarlar borki, ularda qahramonlarning asarning syujet vaqtidan oldingi (oldingi tarix - "predistoriya") yoki keyingi hayoti (keyingi tarix - "posleduyuhaya istoriya") haqida ma`lumot beriladi(yoki tasvirlanadi)ki, ular ham syujet elementlari qatorida sanaladi. Biroq bu unsurlar syujetga bevosita bog`liq emas, ular ko`proq kompozitsiyaga aloqador elementlardir. Masalan, "O`tgan kunlar"dagi muqaddima, "Kecha va kunduz"dagi bahor lavhasi - prolog, "O`tgan kunlar" romanidagi Otabekning qabristonda Zaynab bilan to`qnash kelishi
— epilog, uning keyingi hayoti haqidagi ma`lumotlar "keyingi tarix" sifatida olinishi mumkin.
Adabiyotshunoslikda "syujet" va "fabula" istilohlarini ishlatishda turlichalik bor: ayrim adabiyotshunoslar bu ikki istilohni sinonim sifatida ishlatsalar, boshqalari farqlaydi. Xususan, rus formal maktabi vakillari "fabula" deganda asarda tasvirlangan voqealarning hayotda yuz berish tartibini, "syujet" deganda esa ularning asarda joylashtirilish tartibini tushunadilar. Voqealarning hayotda yuz berish tartibi bilan ularning asarda joylashtirilish tartibini farqlash badiiy asar qurilishini o`rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biz ham o`z ishimizda buni farqlagan holda, istilohiy chalkashliklardan qochish maqsadida voqealarning asarda joylashtirilish tartibini "syujet kompozitsiyasi" deb yuritamiz.
Ma`lumki, badiiy asarlarda ko`pincha voqealarning hayotda yuz berish tartibi o`zgartiriladi. Albatta, bunda yozuvchi muayyan badiiy-estetik maqsadni ko`zlaydi. Masalan, "O`tgan kunlar" romanidagi voqealarning hayotda yuz berish tartibi nuqtai nazaridan Otabek bilan Kumushning tasodifiy uchrashuvi romanning boshlanishida berilishi lozim edi. Biroq A.Qodiriy bu tartibni o`zgartirib, uni birinchi bo`lim oxirida, to`y tasviridan keyin beradi. Bu bilan adib nimaga
erishadi? Romanning boshlanishidan Otabekning xatti-harakatlarini diqqat bilan kuzatgan, Rahmatjon va Homid bilan karvonsaroydagi suhbatda qutidorning qizi tilga olinishi bilan allanechuk bezovtalanganini sezgan, Hasanali bilan birga uning uyqusida alahlashlariga guvoh bo`lgan, qutidorning qiziga unashtirilganini eshitganda "qaysi qiziga" deya bezovtalanganini ko`rgan o`quvchi buning sababini, sababchisini bilishga intiladi, asarni yanada sinchiklab o`qiydi, unga butun vujudi bilan bog`lanib qoladi. Rivoyadagi "sirlilik" o`quvchi Kumushning xatti- harakatlarini, uning o`ychanligyu ariq suvi bilan sirlashishlarini, qizlar majlisidagi bo`zlashlarini kuzatganda yana bir bahya ortadi. Nihoyat, Kumushning "Siz o`shami?" degan hayrat to`la so`zlarini eshitgach, o`quvchi dilidagi taxmini to`g`ri chiqqaniga amin bo`ladi, qoniqish hosil qilib turgan payti adib ham o`sha tasodifiy uchrashuvdan so`z ochadi. Ko`ramizki, oddiygina shu usul o`quvchining ijodiy faolligini oshiradi, uni qahramonlar ruhiyatiga yaqinlashtiradi, asarning jozibasiyu ta`sir kuchini oshiradi. "O`tgan kunlar" misolida ko`rilgan usul retrospeksiya deb atalib, uning mohiyati shuki, bunda yozuvchi syujet voqealarini to`xtatib o`tmishga, ilgari bo`lib o`tgan voqealar tasviriga o`tadi. A.Qodiriy mazkur usulni romanning bittagina o`rnida qo`llagan bo`lsa, ba`zi asarlarning syujet qurilishida retrospeksiya yetakchi mavqe egallab, ularda asarning badiiy vaqti bilan o`tmish navbatma-navbat berib boriladi. Masalan, M.M.Do`stning "Galatepaga qaytish", X.Sultonovning "Oddiy kunlarning birida", E.A`zamovning "Bayramdan boshqa kunlar" qissalarida shu xil syujet qurilishiga duch kelamiz. Bundan ko`rinadiki, syujet qurilishida badiiy vaqtni turli yo`sinlarda berish usuli ancha keng qo`llanilar ekan. Ayni shu o`rinda badiiy vaqt va uning ko`rinishlari xususida to`xtalib o`tishimiz maqsadga muvofiq ko`rinadi.
Ma`lumki, badiiy asarda tasvirlanayotgan voqealar makon va zamonda kechadi, shunga ko`ra adabiyotshunoslikda "badiiy vaqt" tushunchasi keng qo`llaniladi. Avvalo, badiiy asarda tasvirlanayotgan voqealarning yuz berish vaqti bilan ularni hikoya qilish vaqtini farqlash kerak. Biz shartli ravishda asardagi voqealarning yuz berish vaqtini "syujet vaqti", asar voqealarining hikoya qilinish vaqtini "kompozitsiya vaqti" deb oladigan bo`lsak, u holda bu ikkisi har vaqt ham
bir-biriga mos kelmasligi ko`riladi. Chunki asar (bu o`rinda epik asarlar nazarda tutiladi) ustida ishlayotgan yozuvchi ijodiy niyatini amalga oshirish yo`lida "badiiy vaqt" imkoniyatlaridan turli yo`sinlarda foydalanishi mumkin. Deylik, u zarur o`rinda asar vaqtidan chekinib, o`tmishda yuz bergan voqealarni tasvirlashi ("retrospektiv vaqt"), yuz berishi jihatidan bir paytga to`g`ri keladigan voqealarni navbati bilan tasvirlashi ("parallel vaqt" - bu asosiy syujet chizig`iga nisbatan olinadi) mumkin. Asar syujetidagi voqealar o`quvchi tasavvurida uzluksizlik illyuziyasini hosil qilgani (shu bois ham biz syujet voqealari haqida gapirganda "keyin bunday bo`ladi" deymiz, "shuncha vaqtdan keyin bunday bo`ladi" demaymiz) holda, haqiqatda ularning orasida katta vaqt bo`shlig`ining bo`lishi tabiiydir. Masalan, S.Ayniyning "Qullar" romanida bir asrdan ziyod, "Mehrobdan chayon"da esa atigi olti oyga yaqin vaqt davomida kechgan voqealar qalamga olinadi. Shunga qaramay, bu ikki roman bir-biridan hajm (yoki hikoya qilinish vaqti) jihatidan unchalik katta (ularda tasvirlangan vaqtga mutanosib ravishda) farq qilmaydi. Zero, xronikali syujet asosiga qurilgan "Qullar"da kompozitsiya vaqti voqealarning yuz berish vaqtining uzunligi hisobiga cho`zilsa, konsentrik syujet asosidagi "Mehrobdan chayon"da retrospektiv va parallel vaqtlar hisobiga kengaygan. Demak, badiiy vaqt — shartli tushuncha, bu shartlilik syujet vaqtini kompozitsiya vaqti doirasiga sig`dirish talabi bilan yuzaga keladi.