T atamuratova, X. Ergasheva, M. Qurbonov mutaxassislik

qituvchi «tarkibiy birlik» va «ilmiy hujjat» iboralarining mohiyatini tushuntiradi.

• 
  Ilmiy hujjatlar turi va ularning tasnifi tamoyillarini sanab o 'tadi.
  
• 
  Ilmiy-texnik informatsiyalarning asosiy manbalari mohiyati va farqli tomonlarini tushuntiradi.
  

- Ilmiy-texnik informatsiyalarni vaqtida oiishning ahamiyatini ta'kidlab tadi.
Bugungi kunda mavjud b lgan axborot tizimini sinovdan tgan va t ri deb hisoblash mumkin.

Birlamchi hujjatlar va nashr

Tarkibiy birlik informatsion resurs hamda mahsulotlarni miqdoriy jihatdan tavsiflaydi, ilmiy hujjat deganda ilmiy-texnik ma'lumotlarni
zida saqlovchi materialli obyekt tushuniladi.
Ma'lumotni taqdim qilish usuliga bo liq holda quyidagi hujjatlar mavjud:

• 
  matnli (kitob, jurnal, hisobot);
  
• 
  graflkli (chizmalar, sxemalar va diagrammalar);
  
• 
  audiok rinishli (ovoz yozish, kino va videofilmlar);
  
• 
  mashinada qiydigan (masalan, qiymatlar bazasini mikrota- shuvchilardan hosil qiluvchilar) va boshqalar.
  

Bundan tashqari:

• 
  birlamchi (ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarning natijalari, yangi ilmiy ma'lumotlar yoki ma'lum oya va flkrlarning yangicha tahlilini bevosita zida saqlovchi);
  
• 
  ikkilamchi (bir yoki bir necha birlamchi hujjatlarning analitik- sintetik va mantiqiy natijalarini zida saqlovchi) hujjatlarga b linadi.
  

Birlamchi hujjatlarga kitoblar (hajmi 48 betdan oshmagan davriy b lmagan matnli nashr) kiradi.
Kitob, risolalar ilmiy, quv, rasmiy-hujjatlashtirilgan, ilmiy- omma-bop va nihoyat, fanlar sohasiga ajratiladi.
Grafiklar, referatlar, turli rasmlar yoki ilmiy matnlar kitob va risolalar orasida katta ahamiyatga ega b lib, ular bir muammoning yoki mavzu b yicha barcha tadqiqotlar natijasini mujassam- lashtiradi. U bir yoki bir necha muallifga tegishli b lishi mumkin.


12
quv maqsadlari uchun darsliklar va quv q llanmalar nashr etiladi. Bu davriy nashrlar zida ilmiy va amaliy tavsifga ega yagona tizimga solingan ma'lumotlarni saqlaydi, u qituvchi va talaba uchun qulay shaklda bayon etiladi.
Davlat yoki jamoat tashkilotlari va muassasalari nomidan chop etilgan ba'zi nashrlar rasmiy nashr deyiladi. Ular qonunchilik, me'yoriy va direktiv tavsifga ega materiallarni tashkil qiladi.
Ilmiy-texnik axborotning davriy ravishda ma'lum vaqt orali ida, ya'ni doim yilning aniq kunida nashrdan chiqadiganlari eng tezkor hisoblanadi. Davriy nashrning an'anaviy turi gazeta va jurnallardir. Davriy nashrga, shuningdek ma'lum vaqt orali ida, ya'ni material yi ilganidan s ng nashr etiladigan manbalar ham kiradi. Texnik nashrning maxsus turiga ishlab chiqariladigan mahsu- lotning sifati va ilmiy-texnik darajasini reglamentlovchi me'yoriy-
texnik hujjatlarni kiritish qabul qilingan.
Nashr etilmaydigan birlamchi hujjatlarning asosiy turiga ilmiy- texnik hujjatlar, dissertatsiyalar, deponent qilingan q lyozmalar, ilmiy tarjimalar, konstruktorlik hujjatlari tkazilgan ilmiy-texnik anjumanlar, syezdlar simpoziumlar, seminarlar haqidagi informatsion xabarlar kiradi.
Birlamchi hujjatlar kabi ikkilamchi hujjatlar ham quyidagilarga b linadi:

• 
  nashr etilgan (nashr);
  
• 
  nashr etilmagan.
  

Ikkilamchi hujjatlar va nashrlar ma'lumotnoma, sharhiy, referativ va bibliografik nashrlarga b linadi.
Sharhiy nashrda ma'lum vaqt orali ida ma'lum mavzu b yicha katta miqdordagi dastlabki manbalardan olingan materiallarni tizimlashtirish va mantiqan umumlashtirish natijasida saralangan ma'lumotlar beriladi.
Referativ nashrda (referativ jurnallar, referativ t plamlar) birlamchi hujjatning yoki uning b limlari b yicha olingan haqiqiy maTumotlar va xulosalarning qisqartirilgan bayoni keltiriladi.
Referativ jurnal - bu nashr etilgan hujjatlar (yoki ularning qismlari)ning referatlarini saqlovchi jurnal yoki kartochka shaklidagi davriy nashr.


13


2?z6/zogrq/z£-ko'rsatmalarga chop etilgan nashrlarning bibliografik izohini saqlovchi jurnal yoki kitobcha tipidagi nashrlar kiradi. Bibliografik izohlarning joylashuv tamoyili tizimli (izoh fan va texnika sohasi b yicha u yoki bu tasnif tizimiga mos ravishda joylashadi) va fanli (izoh kerakli fanlarni saqlash ketma-ketligida alfavit tartibda joylashgan fanli sahifaga mos ravishda joylashtiriladi) izohlarga b linadi.
Nashr etiladigan ikkilamchi hujjatlar registratsion va informatsion xaritalar, dissertatsiyalarni hisobga olish kartochkalari, deponentlangan q lyozmalar k rsatmalaridan iborat b ladi.
Kutubxona bibliografik tasnif hujjatli fanlarni tartibga keltirishning an'anaviy vositasi hisoblanadi.
Eng keng tarqalgan universal nlik tasnifi (UDK) 50 dan ortiq mamlakatlarda q llaniladi.
Chet el nashrlarini saqlash haqidagi va ilmiy-texnik patentli ma'lumotlar. Patentli hujjat deganda, turli mamlakatlarning rasmiy tashkilotlari tomonidan taqdim etilgan kashfiyot, san'at namunalari, foydali modellar, tovar belgilari haqidagi nashrJar tushuniladi. Maiumotlarni nashr etishda uch xil k rinishdan biri tanlanadi: bibliografik, reaktiv qiymatlar, t liq izoh.
Patent adabiyoti deganda, turli patent va kashfiyot faoliyati muammolariga ba ishlangan har xil nashrlar (maqola, risola, kitob, jurnal, belgilar) tushuniladi. Patent 15-18 yilgacha haqiqiy hisoblanadi, mualliflik huquqining muddati chegaralanmagan. Patent byullitenlari va kashiiyot izohi patent maiumotlari haqidagi eng tezkor manba hisoblanadi.
Tovar belgisi. Kashfiyotning xalqaro tasnifi. Kashfiyotning xalqaro tasnifi (KTX) fanning sohalarini qamrab oladi.
KTX da material ishlab chiqarisrming barcha sohalari b lim, sinf, guruh va guruhchalarga b linadi.
Birinchi tasnifiy qator 8 b limdan iborat b lib, A dan H gacha lotin harflari bilan belgilanadi.
B lim sinflarga b linadi. Uning indeksi b lim indeksidan tashkil topadi va u ikki sonli qiymat b ladi, masalan, A 01.
Tovar belgisi - bu tovarga joylashtirilgan yoki uni reklama qilishdagi belgi b lib, boshqa korxonalarning shunga xshash tovarlaridan farqi b lishi, ya'ni ajralib turishi uchun q llaniladi.


14