T. C. KÜLTÜr ve turizm bakanliği tüRKİye küLTÜr portali projesi

 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
ARKEOLOJİ VE SANAT TARİHİ 
ANADOLU VE ÖNCESİ TÜRK KÜLTÜR VE SANATI 
İSLÂMİYETİN KABULÜNDEN ÖNCE TÜRK SANATI 
 
 
 
 
 
 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ 
 
 
 
KASIM - 2009 
ANKARA

 
 
 
1.1.1. Bozkırdaki Sanat Ortaklıkları ve Türk Göçerlerinin Maddi Mirası 
 
Anahtar Kelimeler: Türk Sanatı, Hun, Göktürk ve Uygur Çağı 
 
Asya  içlerinde,  20.yüzyıl  boyunca  yapılan  çeşitli  arkeolojik  kazılar,  sonradan,  Türklerin  de 
yerleşme  alanını  oluşturan  Yenisey-Altay  bölgelerini  kapsayan  geniş  bozkır  kuşağında, 
M.Ö.2.binde  iki  büyük  göçer-yerleşik  kültür  katının  verilerini  ortaya  koymuştur.  Bozkır 
kuşağının  güney  sınırında,  Srubnaya  ve  Andronovo  olarak  adlandırılan  ve  Hint-İran 
kavimleriyle ilişkisi saptanan bu kültürlerin  yayıldığı coğrafya, bronz çağı boyunca, kuzeyli 
göçer toplumlarla sürekli bir temas bölgesi olmuş ve ardışık göçer dalgaları sonucunda karışık 
bir  etnik  yapıya  kavuşmuştur.  Aynı  coğrafyadaki,  geç  bronz  çağının  sonlarına  tarihlenen 
Karasuk kültür evresi, Kuzey-doğu Çin ile ilişkili gelişmiş metalürji ve seramik örnekleri ile 
sonradan  Türk  kavimlerini  de  etkilediği  anlaşılan  bir  tarihsel  gelişmenin  ürünlerini 
sunmaktadır.  Böylelikle,  M.Ö.7.yüzyıla  kadar  bozkır  kuşağında  birbirini  izleyen,  aynı 
zamanda bozkır çevresindeki Yakın-Doğu ve Çin ile bağlantıları saptanabilen ve bazen Proto-
Türk  diye  de  adlandırılan  bir  göçer-yerleşik  kültürler  etkinliğinden  söz  edilebilir.  Çok 
muhtemeldir  ki,  Asya’nın,  kurgan  adı  verilen  mezar  yapısı,  ata-kültü,  kimi  ölü-gömme 
ritüelleri, mask ve mumyalama, maden, ahşap, çömlek ve dokuma işçilikleri de büyük ölçüde 
Karasuk  ve  onu  takip  eden  Tagar  ve  Taştık  kültür  evrelerinde  şekillenmiş;  bozkır  kuşağının 
Türkleşmesi de bu süreçte ve M.S.1–3.yüzyıllar arasında gerçekleşmiştir. 
 
Bu  büyük  coğrafyada,  kesin  olarak  Türklerle  ilişkili  ilk  askerî  ve  politik  strüktür, 
M.Ö.3.yüzyılda kuzey Çin’i ele geçirerek egemenlik kuran ve Çinlilerin Hsiung-Nu (Hiung-
Nu)  adını  verdiği  Hun  göçer  kabileler  federasyonudur.  İlk  kurucusu  (Yabgu)  Teoman’dan 
sonra idareye geçen Mete zamanında, Türk ve Moğol boylarından oluşan federasyon büyük 
bir Bozkır İmparatorluğu’na dönüşmüştür. Son yıllarda yapılan arkeolojik kazılarla, Hsiung-
Nu’ların  Baykal  gölünün  güneyinde,  kuzey  Moğolistan’da  (Noin-Ull),  Kuzey  Çin’de  ve 
Ordos’ta  kurdukları  şehirler  ve  ulaştıkları  endüstriyel  düzey  ortaya  çıkarılmış;  mezar 
buluntuları arasındaki İran, Çin ve Grek kaynaklı dokuma örnekleri de, İpek Yolu aracılığıyla 
sürdürülen ticarî ve kültürel ilişkileri aydınlatmıştır.    
 
M.S.4.yüzyılın ortalarında, Asya bozkırlarından batıya ve Avrupa içlerine kadar yayılan geniş 
coğrafyadaki tek egemen güç, bir yüzyılı aşan süreyle Hunlar olmuştur. Bugünkü Macaristan 
coğrafyasını  merkez  edinen  bu  büyük  askerî  gücün  baskısı  sonucunda  oluşan  hareketlilik, 
Avrupa'nın sosyal, kültürel ve demografik yapısını altüst ederek Kavimler Göçü’nü başlatmış; 
5.yüzyılın sonlarına doğru Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılışına da neden olmuştur. 
 
Orta  Asya  coğrafyasının  egemenlik  alanları,  M.S.6.yüzyıla  kadar,  bozkırın  Türk  dilli 
göçerlerinin  kurdukları  ve  Göktürk  çağı  öncesine  dayanan  Hsiung-Nu,  Batı  Hunları,  kuzey 
Çin’i  ele  geçirerek  kısa  bir  süre  sonra  kuzey  Wei  hanedanlığına  dönüşen  Tabgaçlar  ve 
sınırlarını kuzey Hindistan’a kadar genişleten Akhunlar gibi askerî ve politik güçler tarafından 
yönetilmiştir. 
Buna  karşılık,  bozkırın  yazılı  tarihinde  Türk  adına  ilk  kez  Çin  kaynaklarında  ve  Göktürk 
anıtlarında rastlanır. Göktürk devleti, Türklüğünü belirgin ve güçlü bir şekilde vurgulayan ilk 
ve  şimdilik  bilinen  en  eski  politik  örgütlenmedir.  Bumin  Kağan  tarafından  6.yüzyılın 
ortalarında  kurulan  devlet,  yüzyılın  sonlarına  doğru  Doğu  ve  Batı  olarak  ikiye  ayrılmış  ve 
8.yüzyılın ortalarına kadar hüküm sürmüştür.  
 

 
 
 
Göktürk  çağından  günümüze  kalabilen  maddi  kültür  mirasının  en  önemli  ürünleri  ve  yazılı 
belgeleri, bugünkü Moğolistan coğrafyasına dağılmış eserlerdir. Bunlar arasında, 8.yüzyıldan 
kalma  ve  Orhun  Anıtları  olarak  bilinen  üç  anıt-mezar,  Türk  ve  Dünya  kültür  mirası  için 
büyük  bir  öneme  sahiptir.  Bugün  Harhorin  denilen,  Cengiz’in  başkenti  tarihî  Karakurum 
kentinin  yakınlarında  ve  Orhun  ırmağının  kenarındaki  Khöşöö-Tsaydam  denilen  mevkie 
kurulmuş  olan  iki  anıt-mezardan  biri  Bilge  Kağan’a,  diğeri  ise  kardeşi  Köl-Tigin’e  aittir. 
Diğer  anıt-mezar  ise,  başkent  Ulan-Baatar’ın  güney-doğusunda,  Nalayh’ta  ve  bugün  Bain-
Tsokto denilen mevkie Bilge Tonyukuk tarafından yaptırılmıştır.  
 
Göktürk  devletine  son  vererek,  Türklerce  kutsal  sayılan  Ötüken  coğrafyasına  8.yüzyılın 
ortalarından itibaren egemen olan güç Uygur Türkleri’dir.  Aynı  yüzyılın ortalarında, Orhun 
ırmağının batı kıyısında, Khöşöö-Tsaydam’da Bilge Kağan ve Köl-Tigin’in anıt-mezarlarının 
bulunduğu Göktürk nekropolüne yakın bir konumda inşa edilen ve bugün Moğolistan’da Har-
Balgas  olarak  da  bilinen  Ordu-Balıg  (Karabalgasun)  kenti,  Uygurlara  bir  yüzyıl  boyunca 
başkentlik yapmıştır. 
 
Doğu  Türklerini  egemenliği  altına  alan  Uygur  Türklerinin  kurduğu  devlet,  M.S.840’da 
kuzeyden gelen Kırgızlar tarafından dağıtılmış; Uygurların büyük bir bölümü Karluk ülkesine 
ve  Çin’de  Kansu  eyaletine  yerleşerek,  Tangutlar  tarafından  11.yüzyılın  başlarında  ortadan 
kaldırılana kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir. Arapların Dokuz Oğuz dedikleri Uygurların 
bir  başka  kolu  ise  Tarım  havzasına  göçmüş;  Çin  ve  Hint  kültürel  alanları  arasında  Budist, 
Maniheist ve en büyük ölçüde İslâm dinlerini benimseyerek Moğol egemenliğine kadar Türk 
tarihinin İslâm dışındaki en büyük yerleşik kültürünü üretmiştir. 
 
 
Kaynak: 
 
Barfield,T.J.,  "The  Hsiung-nu  Imperial  Confederacy:  Organization  and  Foreign  Policy," 
Journal of Asian Studies, 41, 1981, s.45–61 
 
Barfield,T.J.,  The  Perilous  Frontier:  Nomadic  Empires  and  China,  221  BC  to  AD  1757, 
Cambridge.1989 
 
Busaggli, M., “Steppe Cultures”, Encyclopedia of World Art, Vol. XIII, London.1967, s.375–
407 
 
Kuban, D., Batıya Göçün Sanatsal Evreleri (Anadolu’dan Önce Türklerin Sanat Ortaklıkları), 
İstanbul. 1993 
 
Ögel, B., İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara.1962 
 
Roux,J.P., Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev: A.Kazancıgil, İstanbul.1994 
 
Sertkaya,O.F., Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara.1995 
 
The Cambridge History of Early Inner Asia, Ed.D.Sinor, Cambridge. 1990 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
Kaynağı Hazırlayan 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ  Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
1.1.2. Bozkırın Mimarisi: Kurgan 
 
Anahtar Kelimeler: Kurgan Türk Sanatı 
 
Asya’da, Altaylardan batıya Kafkaslar, kuzey Karadeniz ve doğu Avrupa bozkırlarına kadar 
uzanan  geniş  bir  coğrafyada,  olasılıkla  bronz  çağından  başlayarak  yaygınlaşan  yığma  tepe 
görünümündeki mezarlara kurgan adı verilir. Arkeoloji terminolojisinde Tümülüs adı verilen 
bu mezar yapısı, toprak altındaki ahşap bir mezar odası ile üstündeki  yığma tepeden oluşur. 
Mezar  odalarında,  Asya’nın  bronz  çağına  ait  konutlarındaki  geleneksel  sayılabilecek  inşaat 
yöntemlerinin  uygulandığı  tespit  edilebilmektedir.  Altay  bölgesinin  atlı  göçer  kültürü  ve 
sanatına  ilişkin  bütün  tarihsel  veriler,  bu  mezarlarda  sürdürülen  arkeolojik  kazılardan  elde 
edilmiştir. 
 
Bu tür mezar yapılarının konstrüksiyonunda, önce toprağın kazılarak içine ağaç kütüklerinden 
oluşan  çift  duvarlı  bir  mezar  odası  yapıldığı  ve  üstüne  yine  kütüklerden  oluşan  geçme 
tekniğinde  bir  ahşap  çatı  ve  büyük  taşlar  yerleştirildiği,  ardından  da  yığma  toprakla 
doldurularak mezara dıştan bir tepe görünümü verildiği bilinir. Şüphesiz, kurganların çap ve 
büyüklükleri ile mezar odasının sayısı, ölen kişinin statüsüne bağlı olarak değişmekteydi. 
 
Toprak  altındaki  mezar  odası,  sadece  ölen  kişi  ve  eşinin  mumyalanarak  yerleştirildikleri  ve 
ağaç  kütüklerinden  yapılmış  sandukaların  değil,  fakat  aynı  zamanda  göçer  yaşamın  bütün 
öğelerinin  gömülü  bulunduğu  bir  mekândır.  Arkeolojik  kazılar,  mezar  odasında  sayıları 
çoğunlukla değişen ve koşum takımlarıyla birlikte gömülmüş atların da bulunduğunu ortaya 
koymuştur.  Ölümden  sonra  yeniden  canlanılacağına  inanılan  bir  çağda,  at,  şaman 
merasimlerinin  önemli  bir  öğesi  olduğu  gibi,  dünyanın  ve  yaşamın  yenilenmesinin  de 
kozmolojik  bir  simgesiydi.  Son  yıllarda  yapılan  arkeometrik  çalışmalarla  kesin  olarak 
M.Ö.5.yüzyıla  tarihlendirilen  Altay  dağlarındaki  Pazırık  nekropolünde  yapılan  arkeolojik 
kazılar,  5  numaralı  kurganda,  cenaze  töreni  sırasında  ölen  kişiyi  taşıyan  dört  tekerlekli  atlı 
arabanın, cesetle birlikte mezar odasına indirilmiş olduğunu ortaya koymuştur.  
 
Mezar  odasının  ahşap  duvarlarının  bazen  kalın  keçe  yaygılar  ile  örtülü  olduğu 
anlaşılmaktadır. Odaya ayrıca, ölen kişinin hançer, bıçak, ok ve yay gibi silahları, kadınların 
bronz ayna, bilezik ve küpe günlük kullanım eşyaları, pişmiş topraktan ya da altın ve gümüş 
gibi  değerli  madenlerden  yapılmış  kaplar  ile  muhtemelen  fal  ve  kehanet  alâmetleri  olarak 
bazen yanarak kömürleşmiş halde bulunmuş koyun, sığır, at ve hatta bazı örneklerde domuz, 
köpek gibi hayvan kemiklerinin de konulduğu anlaşılmaktadır.  
 
Göçer  yaşamın  geliştirdiği  en  önemli  teknikler  deri  ve  dokuma  örneklerinde  görülür.  Başta 
Pazırık ve kuzey Moğolistan’daki Noin-Ull olmak üzere, pek çok kurgan kazısından keçeden 
çoraplar,  deri  ya  da  kürkten  yapılmış  çizme  ya  da  ayakkabılar,  keçe  ve  yün  yaygılar,  ipek 
kumaşlar  elde  edilmiştir.  Şüphesiz  bunlar  arasında,  M.Ö.5.yüzyıldan  kaldığı  büyük  ölçüde 
kanıtlanan  5  numaralı  Pazırık  kurganında  ele  geçirilmiş  ve  tarihi  saptanabilen  Gördes 
Düğümü ile dokunmuş en eski halı örneği başta gelmektedir.   
 
Bozkır  dünyasının  geçmişinden  günümüze  kalabilen  maddi  kültür  verileri,  göçer  yaşamın 
pratiklerinin, bazen stilizasyona varan bir uygulamayla bezeme alanında yoğunlaştığını ortaya 
koyar.  Bu  dünyanın  çeşitli  hayvanlarla  simgelenen  efsaneleri,  öteki  âlemin  yer-altı  ve 
göklerdeki  varlıklarına  hükmeden  bir  tür  kült  olarak  Şamanizm  gibi  ezoterik  yönleri  de 
bulunan inanç ve eğilimleri, ruhların hayvan şekillerine dönüşmesi  gibi uygulamaları, göçer 
yaşamın belki de en özgün yaratmalarından biri olarak ahşap, deri, keçe ve madenî örnekler 

 
 
 
üzerindeki “Hayvan Üslûbu” denilen mücadele sahnelerinde yaşatılmış; bu üslûba konu olan 
fantastik  hayvanlar,  Şaman  ayinlerinde  yardımına  ihtiyaç  duyulan  ve  hayvan  şekillerine 
bürünmüş ruhlar gibi, koruyucu ve yol gösterici simgesel değerleriyle adeta birer totem gibi 
kabul edilmişlerdir. 
 
 
Kaynak: 
 
Diyarbekirli, N., Hun Sanatı, İstanbul.1972. 
 
Grıaznov, M.P.-Golomshtok, E.A., “The Pazirik Burial of Altai”, American Journal of 
Archaeology, Vol.37, No.1, New York.1933, s.30-45. 
 
İnan, A., Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara 1972 (2). 
 
Jettmar, K., Art of the Steppes, The Eurasian Animal Style, Çev.: A.E.Keep, London. 1967.  
 
Kuban, D., Batıya Göçün Sanatsal Evreleri (Anadolu’dan Önce Türklerin Sanat Ortaklıkları), 
İstanbul. 1993. 
 
Rudenko, S.I., Frozen Tombs of Siberia: The Pazyryk Burials of Iron-Age Horsemen, 
Çev.:M.V.Thompson, London. 1970. 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
Kaynağı Hazırlayan 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ  Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. 
Dr. 
H. 
Hale 
KÜNÜÇEN 

 
 
1.1.3. Balbal: Bozkır Heykeltraşlığı 
 
Anahtar Kelimeler: Bozkır, Heykel 
 
Kuzey-doğu  Asya’dan  başlayarak  güney  Rusya  ve  doğu  Avrupa’ya  uzanan  bozkır 
coğrafyasında,  Göktürk  çağı  ve  sonrasıyla  ilişkilendirilen  pek  çok  heykel  bulunmaktadır. 
İnsan  biçimli  bu  taş  heykellerle  ilgili  ilk  bilgilere,    Fransa  Kralı  IX.  Louis  tarafından  1253 
yılında  Moğol  Hanı  Mengü’nün  Karakurum’daki  çadırlı  ordugâhına  elçi  olarak  gönderilen 
keşiş Guillaume Rubruquis’un, sonradan 17.yüzyılın başlarında tercüme edilerek yayınlanan 
ünlü  seyahatnamesinde  rastlanır.  Rubruquis’un,  güney  Rusya  steplerinde,  Don  ve  Volga 
nehirleri  arasındaki  Kuman  ve  Kıpçak  boylarının  cenaze  ritüeline  ilişkin  gözlemleri  ilgi 
çekicidir:  “Kumanlar,  ölünün  üzerine  büyük  bir  mezar  yaparlar;  üzerine  de  yüzü  doğuya 
dönük,  elinde  bel  hizasında  tuttuğu  kabıyla  onu  temsil  eden  bir  heykelini  dikerler”.  13.  ve 
14.yüzyıla  ait  bazı  Rus  kroniklerinde  ve  16.yüzyıldan  itibaren  Kafkaslar  ve  Sibirya  üzerine 
yazılan seyahatnamelerde de bu “garip insan heykellerine ilişkin notlar bulmak mümkündür. 
Söz  konusu  heykeller,  ilk  kez,  Rusya  ve  Sibirya’da  geçirdiği  esaret  yılları  sırasında,  İsveçli 
subay  Philipp  Johann  von  Strahlenberg  tarafından  resimlenmiş;  1730  yılında  yayımlanan 
kitabında bir grup insan heykeli gravürleriyle tanıtılmıştır.  
 
Güney Rusya coğrafyasında, Kuman ve Kıpçaklara atfedilen ve önemlice bir bölümü kadın 
tasvirlerinden  oluşan  bu  heykeller,  19.yüzyıldan  bu  yana  baba/babi  ya  da  daha  sık  bilinen 
adıyla  kamennaya  baba/kamenniye  babi  terimleriyle  anılmış;  bu  terimler,  Avrasya 
steplerindeki bütün antropomorfik heykeller için genelleşmiştir. 
 
Buna  karşılık,  daha  doğuda,  Moğolistan  coğrafyasındaki  Göktürk  çağından  ve  8.yüzyıldan 
kalma  Orhun  yazıtlarında  geçen  balbal  terimiyle,  anıt-mezarların  doğu  cephelerine  bakan 
girişlerinin  önünden  başlayarak,  belirli  aralıklarla  dikilmiş  ve  doğu  yönüne  doğru  bazen 
kilometrelerce  uzanan  amorf  taşların  kastedildiği  söylenebilir.  Bu  taşların,  ölen  kişinin 
öldürdüğü  düşmanları  temsil  ettiğine  inanılır;  diğer  taraftan,  mezara  yapılan  ziyaretler 
sırasında bırakılmış hatıra taşları olmaları da mümkündür. 
 
İster baba, kamennaya baba ya da balbal, isterse taş heykel, taş insan ya da kişi-taş denilsin, 
Avrasya steplerine yayılan bu insan heykellerinin, Türklerle ilişkili bir maddi kültür belirtisi 
olduğuna şüphe yoktur. Belli ki, bu heykeller, ölümden sonraki  yaşama ilişkin tasavvurların 
bir  parçası  ve  geride  kalanların  öbür  âlemle  maddi  bağ  kurabildiği  simgesel  tasvirlerdir. 
Mezar  yapısının  bir  elemanı  olarak,  mezar  üzerine  ya  da  çevresine  bu  tür  heykel  dikme 
alışkanlığı,  İç  Asya’nın  bronz  çağına  kadar  inen  menhir  ya  da  stel  dikme  geleneğinin  bir 
uzantısı olabileceği gibi, özellikle Köl-Tigin ve Bilge Kağan anıt-mezarlarındaki heykellerde 
Çin  kültürünün  etkisi  açıktır.  Köl-Tigin  anıt-mezarında  bulunmuş  ve  Köl-Tigin’e  ait  olarak 
kabul  edilen  mermerden  bir  baş  heykeli,  olasılıkla  ölümden  sonra  yüzden  alınmış  bir  mask 
üzerinden çalışılmıştır ve sonradan ay yüzlü diye de bilinen Türk çehresi için karakteristik bir 
portre  tarzı  haline  dönüşecektir.  Dilimli  taç  şeklindeki  başlığının  üzerine  cepheden  işlenmiş 
kartal figürünün, güç ve kudreti simgelediği söylenebilir. 
Göktürk  çağından  kalma  heykel  ve  resim  sanatına  ilişkin  diğer  bir  örnek  de,  Türk 
ikonografisinin  karakteristik  öğelerinden  biri  olarak  bağdaş  /  çökme  sahnesinin  işlendiği 
7.yüzyılın  sonu  ile  8.yüzyılın  başlarına  tarihlenen  Aşhat  Lahti  üzerindeki  figürlü 
kompozisyonlardır. 
 
 
 

 
 
 
Kaynak (Source): 
 
Appelgren-Kıvalo, H., Altaltaische Kunstdenkmaler, Helsingfors, 19 31 
 
Çoruhlu, Y., “Göktürk Sanatında Dini Nitelikli Heykeller ve Tasvirler”, Türk Dili 
Araştırmaları Yıllığı-Belleten 2000, Ankara. 2001, s.95–146 
 
Jısl, L., Balbals, Steinbabas und Andere Steifiguren als äusserunger der Religiösen 
vorstellungen der Ost-Turken, Prag.1970 
  
Salmony, A., “Notes on a Kamennaya Baba”,  Artibus Asiae, Vol. 13, No. ½,1950, s.5–16 
 
Strahlenberg, P. J. von., Das Nord und Ostliche Theil von Europa und Asia, Stockholm, 1730 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
Kaynağı Hazırlayan 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ  Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
SANAT TARİHİ 
ANADOLU-ÖNCESİ TÜRK KÜLTÜR VE SANATI 
İSLÂM KÜLTÜR DÜNYASINA GEÇİŞ VE TÜRKLER 
 
 
 
 
 
 
Doç.Dr. Z. Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
KASIM - 2009 
ANKARA

 
 
 
 
1.2. İslâm Kültür Dünyasına Geçiş ve Türkler 
1.2.1. Göçerlikten Yerleşikliğe: Karahanlı ve Gazneli Sanat Ortamı 
 
Anahtar  Kelimeler:  İslamiyetçi  kabul  eden  ilk  Türk  devletleri,  Kültür  ve  Sanat  Ortamı, 
Maddi Çevre ve Mimari, Yapı Malzemesi
 
 
Karahanlı  çağı  mimarisinin  ana  yapı  malzemesi,  başlangıçta  kerpiç  iken  11.yüzyılın 
sonlarından  itibaren  tuğla  olmuştur.  Ne  var  ki,  başta  Balasagun  olmak  üzere,  örneğin 
Kırgızistan’da,  başkent  Bişkek  ile  Issık-Göl  arasındaki  Sarığ  denilen  kent  öreni  ya  da 
Mâverâünnehir’deki  pek  çok  vaha  kentinin  harabeye  dönüşmüş  bugünkü  görüntülerine 
bakılırsa,  erken  dönemin  kerpiç  bina  örnekleri  zamanla  büyük  ölçüde  ortadan  kalkmıştır. 
Bugün, Özbekistan’da, Buhara yakınlarında ve Hazar şehrinde, Hazar-Rah’taki 11.yüzyıldan 
kalma  Deggaron  (Dikkarun)  Camii,    kerpiç  ve  tuğlanın  birlikte  kullanıldığı  en  erken 
örneklerden  biridir.  Fakat  Karahanlı  mimarisinde,  tuğlanın,  sonradan  sadece  ana  yapı 
malzemesi değil, aynı zamanda süsleme için de belirleyici olduğu ilk örnek, 11.yüzyıl sonları 
ya  da  12.yüzyılın  başlarına  ait  Merv  kenti  yakınlarındaki  Talhatan  Baba  Camii’dir.  Diğer 
taraftan,  Buhara’da,  12.yüzyıla  ait  Mugak-i  Attarî  Camii  de,  sonradan  yapılan  onarımlarla 
hayli  değişikliğe  uğramış  olmakla  birlikte,  güney  cephesindeki  anıtsal  sivri  kemerli  taçkapı 
nişi,  ayrıca  tuğla,  terrakota  (pişmiş  toprak)  ve  stuko  oymalı  süsleme  örnekleriyle,  Gazneli, 
Büyük  Selçuklu,  Anadolu  Selçuklu  ve  Timurlu  mimarisi  için  de  bir  etki  kaynağı  olmaya 
devam  etmiştir.  Bu  çağın  maddi  kültür  mirası  içinde  11–12.yüzyıllara  tarihlenen  bir  grup 
silindirik kule-minare özellikle dikkat çekicidir. Buhara’daki Kalan minaresi, Dehistan’daki 
Meşhed-i  Mısriyan  minaresi,  Vabkent  minaresi,  Tirmiz  yakınlarında  Car  Kurgan’daki 
minare ve Burana minaresi, bir yönüyle, Hint ve Çin kültür alanları arasında, belki de Budist 
stupaları  ve  Çin  pagodaları  gibi  çok  daha  eskilere  giden  bir  kule  geleneğini  akla  getirecek 
şekilde, yükseldikçe daha da daralan görünümleri, gövde üzerindeki  yatay bantları ve tuğla-
terrakota  işçilikleriyle,  Türkistan  coğrafyasında  Karahanlı  çağına  ait  en  eski  ve  anıtsal 
örneklerdir.  Eyvanlı  medreselerin  ilk  örneğinin  de  bu  çağdan  kaldığı  bilinmektedir.  Diğer 
taraftan, Karahanlı çağı mimarlığının en erken tarihli eseri olan Tim’deki 978 tarihli Arap Ata 
Türbesii  cephe  tasarımı  ve  zengin  süslemeleri  ile  Talas’taki  Ayşe  Bibi  ve  Balacı  Hatun 
Türbeleri (12.yüzyılın başları), Özkent türbeleri (11–12.yüzyıllar) ve Sefid Bulan’daki Şeyh 
Fazl Türbesi (12.yüzyıl ortaları) gibi sonraki örneklerin de öncüsü olmuştur.  
 
Türk  mimarlık  tarihinin  en  eski  ticaret  yapılarının  da,  Buhara-Semerkand  yolu  üzerindeki 
Ribat-ı  Melik,  Türkmenistan’daki  Dahistan  Kervansarayı,  Merv-Amul  yolundaki  Akçakale 
Kervansarayı ve Harzem  yolu üzerindeki Day Hatun Kervansarayı gibi Karahanlı çağından 
kalma  11.yüzyıl  örnekleri  olduğu  bilinir.  Ribat  adı  verilen  bu  binalar,  cephe  ortasında 
yükselen  taçkapı  ve  köşe  kuleleri  gibi  yapı  elemanları,  ayrıca  revaklı  orta  avluları  etrafında 
tek  ya  da  iki  katlı  olarak  sıralanan  odaları  ve  dört  eyvan  şeması  ile  sonraki  dönemlerin 
aksiyal-simetrik düzenli pek çok yapı türüne de etki kaynağı olmuşlardır. 
 
Abbasi  Halifeliği’nin  doğu  sınırında  bugünkü  Özbekistan,  Türkmenistan,  Afganistan, 
Pakistan  ve  Kuzey  Hindistan’a  kadar  yayılan  geniş  bir  coğrafî  alanda  kurulan  Gazne 
devletinin kültür mirasından geriye pek az örnek kalmıştır. Devrin yazılı kaynaklarından, bu 
çağın  adeta  göz  kamaştıran  binalarına  ilişkin  pek  çok  bilgi  edinmek  mümkündür.  Bu  çağın 
anıtsal  mimari  örnekleri  arasında,  tuğladan  sekiz  köşeli  yıldız  formundaki  kaidesi  üzerinde 
yukarıya doğru daralan silindirik gövdeleriyle Sultan III. Mesud ve Sultan Behram-Şah’a ait 

 
 
 
iki kule-minare özellikle dikkat çekicidir.  Diğer taraftan, Güney Afganistan’da Büst şehrinin 
karşı kıyısında, Hilmend nehri kenarında inşa edilen ordugâh şehri Leşker-i Bâzâr’da bulunan 
Ulu  Cami  ve  Fransız  arkeologlar  tarafından  yapılan  kazılarla  ortaya  çıkarılan  Saray, 
11.yüzyıldan kalma en önemli  eserlerdir. Ulu Cami’nin planına tek kubbeli ve bağımsız bir 
mekân  işlevi  kazandıran  mihrap  önündeki  maksure  kubbesinin  düzeni,  Gaznelilerin  çağdaşı 
olan Büyük Selçukluların Mescid-i Cuma’larına geçerek genelleşmiş; ardından da Anadolu ve 
Mısır gibi geniş  bir coğrafyaya  yayılarak mimaride sürekliliğini korumuştur. Diğer taraftan, 
Leşker-i  Bâzâr  Sarayı’nın  planında  uygulanan  dört  eyvanlı  avlu  şeması  ve  generic 
mekânların  çoğaltılmasına  dayalı  modüler  sistem,  Gazneli  ve  Karahanlı  mimari  gelenekleri 
arasındaki karşılıklı etkileşimleri gösterdiği gibi, sarayın vaktiyle taht ve merasim salonlarını 
süslediği anlaşılan görkemli duvar resimleri de, en erken örneklerine 8–9.yüzyıllarda Uygur 
kültür  çevresinde  rastlanan  Türk  resim  sanatının,  bir  gelenek  halinde  11.yüzyılda  da  devam 
ettiğini  ortaya  koyar.  Bu  çağın  bir  diğer  yönetsel  yapısı  da,  İtalyan  arkeologlar  tarafından 
Gazne’de yapılan kazılarda ortaya çıkartılan Sultan III. Mesud Sarayı’dır. 11.yüzyıla ait bu 
anıtsal sarayın planında da, Leşker-i Bâzâr örneğinde olduğu gibi, dört eyvanlı avlu şeması 
uygulanmıştır.  Kazılar  sırasında  bulunan  renkli  terrakota  ve  stuko  mimari  plastikler  kadar, 
vaktiyle duvarları ve zemini kaplayan parlak mermerden levha ve döşemeler ile tek renk sırlı 
kabartma tekniğinde üretilmiş duvar çinileri de, sarayın ihtişam ve görkemine ilişkin anlamlı 
ipuçları vermektedir. 
 
Gazneli çağından geriye kalabilen Ribat-ı Mahi’nin, dört eyvanlı avlu ve etrafında sıralanan 
odalardan  oluşan  kareye  yakın  ve  cepheleri  yuvarlak  köşe  kuleleriyle  takviye  edilmiş  bir 
kervansaray  olduğu  anlaşılmaktadır.  Geleneksel  bir  şemaya  bağlı  kalınarak  inşa  edilen 
binadaki  en  dikkat  çekici  mimari  özellik,  11.yüzyılın  hemen  başlarında  eyvan-kubbe 
kombinasyonunun gerçekleştirilmiş olmasıdır.