T. C. KÜLTÜr ve turizm bakanliği tüRKİye küLTÜr portali projesi

MİMARİ 
PROGRAM, BÂNİLER, MİMARLAR VE SANATÇILAR
 
 
 
 
 
 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
ARALIK- 2009 
ANKARA
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
3.3.  Mimari Program, Bâniler, Mimarlar Ve Sanatçılar 
 
Anahtar Kelimeler: Selçuklu, Mimari, Sanatçılar, Baniler 
 
Selçuklu  çağı  mimarlığının  temel  program  ve  imgeleri,  İran-Orta  Asya  ve  İslâm  mimarlığı 
prensipleri  içinde,  ayrıca  yerel  geleneklerin  de  katkısıyla  şekillenmiştir.  Sadece  bu  çağın 
sonuna kadar inşa edilmiş mimari yapıtlara bakmak bile, Ortaçağ Anadolusu’nun hem politik 
hem  de  kültürel  açıdan  parçalı  yapısını  açıklamaya  yeter.    Örneğin,  Anadolu’daki  cami 
mimarlığının, bir  yandan Arap camisi de denilen, fakat doğrusu Suriye’nin geç antik mirası 
üzerinde  şekillenen  Erken  İslâm  mimarisine  özgü  çok  ayaklı/Şam  Ulu  Camii  modelini 
tekrarlayan Diyarbakır Ulu Camii ya da Siirt ve Harput Ulu Camileri gibi eyvanlı-avlulu İran 
ve  Silvan  ya  da  Kızıltepe  Ulu  Camileri  gibi  Asya  kökenli  tiplerin  anılarıyla  başladığı 
bilinmektedir. Şüphesiz bu tür mimarlık yorumlarına, Anadolu’da ortaya çıkan yeni tipler de 
eklenebilir. Divriği Kale Camii, özgün bir uygulama olarak, İslâm cami modelini,  Anadolu 
Bizans kiliselerinin basilikal planı ile örtüştüren ilgi çekici bir Mengücekoğlu yapısıdır.  
 
Bu  türden  genellemeler,  medreseler  için  de  yapılabilir.  İster  Danişmentli,  Mengücekli  ve 
Artuklu isterse İlhanlı  ya da Selçuklu olsun, Anadolu Selçuklu çağı medreseleri, bir  yandan 
genel plan şeması ile dört eyvanlı Büyük Selçuklu medreselerine bağlı kalmakla birlikte, yerel 
malzeme  seçimi,  form-strüktür  ve  kültürel  yorumda  farklılaşmakta;  diğer  yandan  kapalı 
medreseler İran’dan doğuya Asya’daki konut mimarisine yaklaşırken, açık avlulu olanların da 
Budist viharalar ile yakın ilişkiler sergilediği bilinmektedir.  
 
Türbeler arasında, özellikle Saltuklular’a ait örneklerin, Gürcü kilise ve mezar yapılarıyla ile 
olan biçimsel ilişkileri dikkat çekicidir. Aynı şekilde Anadolu’daki hanlar da, Büyük Selçuklu 
ve  Karahanlı  dönemine  ait  ribat  ve  kervansaraylarla  planimetri  düzeyinde  analojiler 
yapılmasına imkân sağlamaktadır. Böyle bir  yapı ortamı içinde Alanya’daki Tersane’nin bir 
eşi  yoktur.  Diğer  taraftan,  kazısı  tamamlanan  ve  Anadolu’daki  şimdilik  bilinen  en  erken 
tarihli  saray  örneği  olduğu  anlaşılan  Alanya  İçkalesi’ndeki  Selçuklu  Sarayı  kalıntısının  da,  
Anadolu dışında, Erken-İslâm’da ve Asya’da da (Samarra veya Leşger-î Bazar gibi) öncüleri 
bulunabilecek,  kendine  özgü  bir  geometrik  yapısı  olan  ve  başlıca  kompozisyon  ögeleri, 
avlular (hattâ avlular geçmesi), eyvanlar, tören salonu/salonları, taçkapılar, masif duvarlar ve 
kulelerin  meydana  getirdiği,  belirli  bir  aks  düzeni  ve  simetri  endişeleri  taşıyan,  kısacası  bu 
haliyle geleneksel öğeler içeren bir saray imajının tipik temsilcisi olduğu anlaşılmaktadır.  
 
Ayrıca, restitüsyonu ile ulaşılabilen iç görünümünde, âdeta, Akdeniz çevresinde yaygın Antik 
“Palatium”ları,  deyim  yerindeyse  geç  devir  İtalyası’nın  “Palazzo”larını  çağrıştıran  görsel 
ayrıntıları, hattâ Osmanlı konutunda etkisi olabilecek kimi düzenlemeleriyle, Selçuklu çağının 
Doğu  Akdeniz  kültür  alanına  getirdiği  mimari  yorumun  ve  sürekliliğin  de  kavranmasına 
imkân tanımaktadır.   
 
Ortaçağın  maddi  çehresini  oluşturan  anıtların  kurucuları,  doğal  olarak  Sultanlardır.  Sultanın 
şahsında,  Selçuklu  Türkiyesi’nde  anıtsal  mimarinin  yapımını  da  elinde  tutan  Saray,  sadece 
devletin yönetildiği en üst kurum değil, fakat toplumun tüm beceri ve yaratışlarının da en üst 
düzeyde gerçekleştiği bir çevreydi. Ne var ki, diğer İslâm ülkelerinin hükümdarlarından farklı 
olarak,  Selçuklu  Sultanı,  cami  inşaatlarından  çok,  Şifahâne  ya  da  uluslararası  ticaret  yolları 
üzerinde  yükselen  hanlar  gibi  büyük  kamusal  yapıların  kurucusudur.  Diğer  taraftan,  maddi 
çevrenin  yaratılmasında Huand Hatun,  Gömeç  Hatun  ve Turan Melek  gibi kadın  bâniler ile 
Celâleddîn  Karatay,  Sahip  Ata  Fahreddîn  Ali,  Sadeddîn  Köpek,  Pervâne  Muinüddîn 

 
 
 
Süleyman  ya  da  Mübarezeddîn  Ertokuş  gibi  Emîr  ve  vezirlerin  de  büyük  rol  oynadıkları 
anlaşılmaktadır. 
 
Hiç  şüphe  yok  ki,  Ortaçağ  Anadolusu’nda  maddi  çevre,  kolektif  bir  çalışma  alanı  olarak 
şekillenmiştir;  bu,  bir  yandan  patronage’ın,  diğer  yandan  da  etnik  kimlikleri  konusunda 
Tiflisli,  Ahlâtlı,  Hoylu,  Konyalı,  Halepli,  Merendli  ya  da  Şamlı  olmaları  dışında 
yaptıklarından  başka  bir  şey  bilmediğimiz,  aralarında  bölge  farkları  hariç  milliyet  farkı 
olmayan ve ortak bir kültür ortamını paylaşan sanatçıların meydana getirdiği, kimilerine göre 
kültürel  bir  bütünlüğü  barındırmayan,  kimilerine  göre  de  kendi  klasiğine  ulaşmadan  son 
bulmuş ve ulusal olmayan bir dünya görüşünün geçerli olduğu bir Ortaçağ panoramasıdır. Bu 
bağlamda, Selçuklu Anadolusu’nda anıtsal inşaatların yapımında görev almış pek çok mimar 
ile çağın sanat ve kültür ortamını temsil eden sanatçılar arasında Hasan bin Firuz el-Meragî, 
Hürremşah bin Mugî el-Hılâtî, Ebu Ali bin Reha el-Kettanî el-Halebî, Muhammed bin Havlan 
el-Dımışkî,  Muhammed  bin  Muhammed  bin  Osman  el-Tusî,  Kerimüddîn  Erdişah,  Üstâd  el-
Hac  Mengümberti  el-Hılâtî,  Kölük  bin  Abdullak,  Kalûyân  el-Konevî  ve  Sebastos 
Kayserevî’nin adları öne çıkmaktadır. 
 
 
 
 
Kaynak: 
Bayburtluoğlu, Z., Anadolu Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum. 1993 
 
Durukan,  A.,  “Bâniler”,  Anadolu  Selçukluları  ve  Beylikler  Dönemi  Uygarlığı,  Cilt  2,  Ed.: 
A.U.Peker-Z.K.Bilici, Ankara.2006, s.137–171 
 
Sönmez, Z., Başlangıcından 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, 
Ankara.1989  
 
Sönmez,  Z.,  “Yapı  Faaliyetlerinin  Organizasyonu:  İşveren,  Mimar  ve  Sanatçılar”,  Anadolu 
Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, Cilt 2, Ed.: A.U.Peker-Z.K.Bilici, Ankara.2006, 
s.127–135 
 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
Kaynağı Hazırlayan/ 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
 
Prof.Dr. Kıymet Giray       
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 

 
 
 
 
 
T.C.  
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
SANAT TARİHİ 
ORTAÇAĞ’DA ANADOLU: SELÇUKLU SANAT VE  
KÜLTÜR ORTAMI 
MİMARLIK MİRASI
 
 
 
 
 
 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
 
ARALIK - 2009 
ANKARA

 
 
 
3.4.1. Camiler Ve Mescitler 
 
Anahtar Kelimeler: Selçuklu, Cami 
 
Bugünkü Türkiye sınırları dâhilindeki ilk cami inşaatının, Arap fetihleriyle başladığı bilinir. 
Harran’da  Emevi  döneminden  kalma  ve  8.yüzyılda  inşa  edilmiş  Ulu  Cami,  bilinen  en  eski 
örnektir.  Diyarbakır  ve  Silvan  gibi  kentlerde  de,  geçmişi,  Anadolu’nun  Türkler  tarafından 
fethinden öncelere uzanan camiler bulunmaktaydı. 
 
Anadolu’nun  fethinden  sonraki  ilk  dinî  yapıların,  ülkenin  yeni  fatihlerince  camiye  çevrilen 
kiliseler  olduğu  söylenebilir.  Bazen,  kiliselerin,  Hıristiyan  ve  Müslümanlarca  ortak 
kullanıldığı da bilinmektedir. 
 
Selçuklu çağı camilerinin önemlice bir bölümü, masif ayaklarla bölüntülü ibadet mekânından 
oluşan bir tipoloji ve bunun çeşitlemelerini sunmakla birlikte, yine de, Selçuklu mimarlığında 
tekörnek bir cami planının ağır basmadığı görülür. 13.yüzyılda inşa edilmiş Niğde-Alâeddin 
Cami, Amasya Burmalı Minare Camii ve Bünyan Ulu Camii gibi kimi örneklerin planlarında 
ise, Anadolu Bizans kiliselerinin basilikal planlarının etkisi vardır. Böyle bir görünüm içinde, 
Kayseri’de 13.yüzyıldan kalma Huand Hatun külliyesi, cami, medrese, hamam ve türbesiyle 
ilk Selçuklu külliyelerinden biridir.  
 
Şaşırtıcıdır ki, Büyük Selçuklu çağının dört eyvanlı, mihrap önünde maksure kubbesi-eyvan 
kombinasyonunun  mimaride  belirleyici  bir  mekân  halinde  yaygınlaştığı  Mescid-i  Cumaları, 
Siirt,  Harput  ve  Malatya  Ulu  Camilerindeki  silik  yansımaları  dışında,  Anadolu  camilerinin 
inşaatlarında  hiçbir  etki  kaynağı  oluşturmamıştır.  Buna  karşılık,  mihrap  önündeki  maksure 
kubbesinin  başlı  başına  bir  mimari  form  ve  bütüncül  bir  mekân  oluşturduğu  Meyyafarikin 
(Silvan),  Mardin  ve  Dunaysır  (Kızıltepe)  Ulu  Camileri  gibi  12.yüzyılda  Artuklu  kültür 
çevresinde  üretilmiş  mimarlık  yapıtları,  Leşker-i  Bâzâr  Ulu  Camii  ile  temsil  edilen  Asya 
kökenli bir mimarlık geleneğinin Anadolu’daki uzantıları olarak kabul edilebilir.  
 
12.yüzyılda,  Anadolu’da,  Saltuklu  Beyliği  zamanından  kalma  Erzurum  Ulu  Camii  ile 
Danişmendli kültür alanında kalan Niksar ve Sivas’ta inşa edilmiş Ulu Camilerin planları da, 
masif  ayaklarla  bölüntülü  ibadet  mekânlarıyla  geleneksel  şemayı  tekrarlamaktadırlar.  Buna 
karşılık bir Danişmendli eseri olan ve 12.yüzyılda inşa edildiği bilinen Kayseri-Kölük Camii-
Medresesi,  aynı  yapı  alanı  içinde  çözümlenmiş  bu  tür  bileşik  ve  çift  işlevli  kuruluşların  en 
erken tarihli örneğini oluşturmaktadır.  
 
Anadolu  ortaçağının  en  görkemli  eserlerinden  biri  ve  belki  de  en  önemlisi  Divriği’de, 
13.yüzyılda  inşa  edilmiş  bir  Mengücekli  eseri  olan  Ulu  Cami  ve  Şifâhâne’dir.  Mengücek 
Beyliği’nin Divriği kolunun hükümdarı Ahmed Şâh ve eşi Turan Melek tarafından yaptırılmış 
olan bina, sadece olağanüstü denilebilecek taş işçilikleri ile değil, fakat cami ve ona bitişik bir 
şifâhâne  ile  şifâhânenin  içinde  yapının  kurucularına  ait  türbeden  oluşan,  başka  bir  deyişle, 
farklılaşan  işlevlerine  karşılık,  üç  ayrı  yapıyı  tek  bir  bina  içinde  bütünleştirmiş  bir  erken 
dönem külliyesi olarak da öne çıkar. 
 
Selçuklu çağında, 13.yüzyılda Konya’da inşa edilmiş Beşarebey, Erdemşah ve Küçük Karatay 
mescitleri ile Taş Mescit ve Sırçalı Mescit gibi tek kubbeli kimi dinî yapıların önemi, çoğunun 
önüne  eklemlenmiş  giriş  yerleri  ile  14.yüzyıl  mimarlığında  yaygınlaşacak  olan  son  cemaat 
yerlerinin öncülüğünü yapmalarıdır. 
 

 
 
 
Bu çağın, bir başka dikkat çekici mimarlık ürünü de, ahşap direkli ve çatılı camileridir. Bu tür 
binaların en erken tarihli örneği, 13.yüzyılın ortalarından kalma Konya-Sahip Ata Camisidir. 
Yüzyılın  ikinci  yarısına  ait  Afyon  ve  Sivrihisar  Ulu  Camilerinden  sonra,  yüzyılın  sonlarına 
doğru 1289/90 yılında inşa edilmiş Ankara-Arslanhane (Ahi Şerefeddin) Camii çini mozaik-
stuko karışımı ünlü mihrabı ve ahşap minberi ile tanınırken, 1299 tarihli Beyşehir-Eşrefoğlu 
Camii, ahşap direkler üzerindeki ahşap konsollara oturtulan çatı kirişleri ve bunların üzerinde 
dikkati çeken zengin kalemişi örnekleri, çini mozaik mihrabı, ahşap minber ve kapısı ile bu 
tür ahşap yapıların Anadolu’daki en dikkat çekici örneğidir. 
 
 
 
Kaynak: 
A.Altun, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul. 1988 
A.Altun, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, İstanbul.1978 
O.Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul.1993(3) 
D.Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul.2002 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846  sayılı  Fikir  ve  Sanat  Eserleri  Kanunu  uyarınca  hazırlanan  tüm  içeriğin  her  türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına  devredilmiştir.  
Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme,  ekleme,  silme  veya 
yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı Hazırlayan(Grup 
üyesi) / 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
3.4.2. Medreseler 
 
Anahtar Kelimeler: Selçuklu, Medrese 
 
Anadolu’da,  dinî  bilimlerin  ve  İslâm  hukukunun  öğretildiği  ilk  medrese  örnekleri, 
12.yüzyılda, Artuklu ve Danişmendli mimarlığında ortaya çıkmıştır.  
 
Açık  avlulu  ya  da  kubbeli  olarak  iki  ana  şema  halinde  gelişen  Ortaçağ  Anadolu 
medreselerinin en erken tarihli örnekleri Artuklu egemenlik alanı içindeki mimari yapıtlardır. 
Mardin’de 12.yüzyılın  başlarında inşa  edilmiş Emineddin  Maristanı  içindeki  medrese, tarihi 
bilinebilen  şimdilik  en  eski  örnektir.    Yine  Mardin’de,  12.yüzyılın  ortalarından  sonra  inşa 
edilmiş Hatuniye Medresesi, açık avlulu, iki katlı ve iki eyvanlı kuruluşuyla, bu tipin en erken 
tarihli örneği olarak günümüze kalabilmiştir. Aynı yüzyılın sonlarından Diyarbakır-Zinciriye 
Medresesi ile Mesudiye Medresesi, birlikte tasarlanmış bir yapı grubu oluştururlar. Bir başka 
Artuklu eseri olan ve 13.yüzyılın başlarına tarihlenen Harzem-Taceddin Mesud Medresesi ise, 
Zengî  mimarlığının  etkilerinin  hissedildiği  bir  yapı  olarak  dikkati  çeker.  Yüzyılın  ilk 
yarısından  kalma  Mardin-Şehidiye  ve  Marufiye  medreseleri  ise,  sel  sebilli  eyvan 
düzenlemeleri ile yörenin konut mimarisiyle yakın bağlantılar kurulmasına imkân verir. 
 
Kuzey-batı  Anadolu’da,    Danişmendli  egemenlik  alanları  içinde  kalan  ve  Emîr  Yağıbasan 
tarafından Tokat ve Niksar’da 12.yüzyılın ortalarında yaptırılmış iki medrese, kubbeli avluları 
ile etrafındaki eyvan ve odalardan meydana gelen plan düzenlemeleriyle Anadolu’nun en eski 
kapalı medreseleridir. 
 
13.yüzyılda,  Selçuklu  merkezî  gücünün  ve  kontrolünün  genişlemesiyle  birlikte,  Kayseri, 
Konya,  Sivas,  Tokat,  Amasya  ve  Erzurum  gibi  ülkenin  belli  başlı  kentlerindeki  medrese 
inşaatlarının sayısında bir artış dikkati çeker. Bu çağın açık avlulu medrese örnekleri arasında 
Kayseri-Çifte  Medrese,  Çorum/Alaca’daki  Kalehisar  Medresesi,  Antalya-İmaret  Medresesi, 
Konya-Sırçalı  Medrese,  Akşehir-Taş  Medrese,  Tokat-Pervane  Medresesi,  Erzurum-Çifte 
Minareli  Medrese  ile  Kayseri’deki  Avgunu,  Seraceddin,  Huand  ve  Sahibiye  medreseleri 
sayılabilir.  Moğol  egemenliği  altında  ve  1271  yılında  Sivas’ta  birbiri  ardınca  yaptırılan  üç 
bina,  açık  avlulu  medreselerin  yüzyılın  ikinci  yarısında  da  gelişimini  sürdürdüğüne  işaret 
eder. Bunlardan, İlhanlı veziri Şemseddin Cüveyni’nin yaptırdığı Çifte Minareli Medrese, iki 
katlı  ve dört eyvanlı planı  kadar, taç kapısının  üzerinde  yükselen  çifte minaresiyle Selçuklu 
çağı  Anadolusu’nun  en  önemli  örneklerinden  biri  olarak  kabul  edilir.  Selçuklu  veziri  Sâhib 
Ata Fahreddin Ali’nin devrin ünlü mimarı Kalûyan el-Konevî’ye yaptırdığı Gök Medrese ise, 
dört eyvanlı şeması yanında, mermer kaplamalı anıtsal taçkapısı ve bunun üzerinde yükselen 
çifte  minaresi,  ayrıca  oniki  hayvanlı  eski  Türk  takvimine  bağlanan  figürlü  kabartmaları  ve 
eyvanındaki  çini  mozaik  kaplamalarıyla,  Selçuklu  mimarlığının  en  gelişmiş  yapısıdır. 
Kentteki diğer bir örnek de, dört eyvanlı ve iki katlı kuruluşuyla Buruciye Medresesi’dir. 
 
Selçuklu  çağında  inşa  edilmiş  kubbeli  medreselerin  en  erken  tarihli  örneğinin  1210  tarihli 
Afyon-Boyalıköy  Medresesi  olduğu  bilinir.  1224  tarihinde  inşa  edilmiş  Isparta-Atabey’deki 
Ertokuş Medresesi ise, merkezi hacmin ortasındaki sütunlara oturan eliptik kubbesi ve ortaçağ 
kilise  tipolojisinin  karakteristik  bir  elemanı  olarak,  çevresinde  dolaşan  beşik  tonoz  örtülü 
çevre  koridoru  ile  Hıristiyan  mimarlığına  yaklaşmakta  ve  bu  özelliği,  yapıyı,  iç  mekân 
tasarımı bakımından diğer kubbeli örneklerden de ayırmaktadır. 
 

 
 
 
Kubbeli  medrese  örneklerinin  belki  de  en  anıtsal  örneklerinden  biri,  Konya’da,  Selçuklu 
veziri Celâleddin Karatay tarafından 1251 yılında yaptırılan Karatay Medresesi’dir. Bir diğer 
Selçuklu veziri Sâhib Ata Fahreddin Ali’nin, yine Konya’da ve devrin ünlü mimarı Keluk bin 
Abdullah’a  yaptırdığı  İnce Minareli Medrese ise,  yüksek kabartma taş işçiliğiyle çarpıcı  bir 
örnektir. 
 
Kaynak: 
 
A.Altun, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul. 1988 
 
O.Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul.1993(3) 
 
D.Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul.2002 
 
A.Kuran, Anadolu Medreseleri, I.Cilt, Ankara. 1969 
 
M.Sözen, Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri, Cilt I: Açık Medreseler, İstanbul. 
1970 
  
M.Sözen, Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri, Cilt II: Kapalı Medreseler, 
İstanbul. 1972 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846  sayılı  Fikir  ve  Sanat  Eserleri  Kanunu  uyarınca  hazırlanan  tüm  içeriğin  her  türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına  devredilmiştir.  
Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme,  ekleme,  silme  veya 
yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı  Hazırlayan(Grup 
üyesi) / 
Emeği Geçen  
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
3.4.3. Zaviye Ve Hanikâhlar 
 
Anahtar Kelimeler: Selçuklu, zaviye, hanikâh 
 
Selçuklu  Anadolusu’nun  manevî  iklimini  oluşturan  tasavvuf  hayatının  mimarlık 
örneklerinden  pek  azı  günümüze  ulaşabilmiştir.  Zaviye,  hanikâh  ya  da  kimi  zaman  tekke 
olarak bilinen bu tür mimarlık örneklerinin kurucularının, Türkmen göçerlerin içinden çıkmış 
ve  Orta  Asya  kökenli  bağlantılara  sahip  heterodoks  dinî  söylemlerin  temsilcileri  olan  sufî 
dervişler,  Horasan  erenleri  ve  abdallar  oldukları  vurgulanmıştır.  Dinî  motivasyonlu  sosyal 
etkinliklere  yönelik  olarak,  özellikle  fakir  dervişlere  barınak  ve  yiyecek  sağlamak  amacıyla 
inşa  edilmiş  bu  tür  müesseselerin,  Anadolu’nun  fethinin  ilk  yüzyıllarında  yolların  hassas 
noktalarına  kurulduğu  ve  kimi  zaman  savaşlarda  ribat  görevi  üstlendikleri,  hatta  birçok 
hallerde bu tür  yapıların kentlerin  gelişmesinde  ve  yeni  mahallelerin  kurulmasında öncü rol 
oynadıkları da bilinmektedir. Bu tür yapılar, içe dönük bir mimari düzenleme ile cami/mescit, 
mutfak/aşhâne,  kiler,  depo,  ahır,  hamam  ve  halvethânelerden  (inziva  hücreleri)  oluşmakta; 
kimi  zaman,  semahâne  ya  da  tevhidhâneleri  de  bulunmaktadır.  Halk  inançlarının  temsilcisi 
olarak da görülebilecek bu tür yapılar, tipolojik olarak, şüphesiz simgesel anlamlar da içeren 
eyvan, kubbe, sofa ve oda gibi mekânsal düzenlemelere sahiptirler. 
 
Selçuklu çağından günümüze ulaşabilen bu tür tarikat yapılarının, kubbeli örnekleri arasında 
12.yüzyılın sonlarından kalma Konya-Ilgın’daki Dediği Dede Tekkesi ve Konya’da Ali Gav 
Zaviyesi,  13.yüzyılın  başlarında  inşa  edilmiş  Afyon-Sincanlı’da  Boyalıköy  Hanikâhı, 
Kayseri-İncesu’da Şeyh Turesân Zaviyesi, Selçuklu veziri Sâhib Ata Fahreddin Ali tarafından 
yüzyılın  ortalarında  anıtsal  ve  törensel  bir  Sünni  tekkesi  olarak  yaptırıldığı  anlaşılan 
Konya’daki Sahip Ata Hanikâhı, yüzyılın sonlarından Tokat-Şeyh Meknun Zaviyesi, Tokat-
Sünbül  Baba  Zaviyesi  ve  yine  Tokat’ta  Halef  Gazi  Zaviyesi  ve  Niksar’da  Çöreği  Büyük 
Tekkesi sayılabilir. 
 
Diğer taraftan, Selçuklu çağından kalma Eshâb-ı Kehf Ribatı,  bu tür tarikat yapılarının bazen 
ribat  ya  da  kervansaray  olarak  da  işlev  gördüğünü  açıkladığı  gibi,  Erzincan-Kemah’ta 
12.yüzyılın  sonlarına tarihlenen Melik  Gazi  Zaviyesi  ve Alanya Kalesi’nde 13.yüzyılda inşa 
edildiği  düşünülen  Akşebe  Sultan  Teskkesi/Mescidi  gibi  iki  birimden  oluşan  küçük  ölçekli 
uygulamaları da vardır. 
 
 
Kaynak: 
Ö.Bakırer-S.Farooghi,S,   “Dediği Dede ve Tekkeleri”, Belleten, XXXIX/155, Ankara. 1975, 
s.447–471 
 
S.Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimai Bir Müessesesi: Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler”, 
İÜ İktisat Fakültesi Mecmuası, XXI, İstanbul. 1963, s.1–57 
 
D.Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul.2002 
 
A.Y.Ocak, "Zaviyeler", Vakıflar Dergisi, XII, Ankara. 1978, s.248–270 
 
A.Y.Ocak, “XIII.-XVI. Yüzyıllarda Anadolu Şehirlerinde Dini-Sosyal Hayat: Selçuklular’dan 
Osmanlılar’a  Genel  Bir  Bakış  ve  Problematik  Bir  Yaklaşım  Denemesi”,  Kentte  Birlikte 
Yaşamak Üstüne, (Ed.Ferzan Yıldırım), İstanbul. 2002, s. 77–107 

 
 
 
B.Tanman-S.Parlak, “Tarikat Yapıları”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, 
Cilt 2, Ed.: A.U.Peker-Z.K.Bilici, Ankara.2006, s.391–417