T o s h k e n t davlat a g r a r u n IV e r sit e t I s. Avezba y ev, T. Karabayeva
Download 82.64 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Y e r sirti A va В nu qlala rin in g balandliklari.
- 2. Topografik plan, masshtab, profil
- K o n d a la n g silin d rik proeksiva.
- X a rita v a ra g in in g nom enklaturasi.
- ( hi/.iqli masshtab.
- K o n d a la n g masshtab.
Y e r ellipsoidi. Geodeziyada yer sirti nuqtalarining o 'm i koordinatalar yordam ida aniqlanadi. Yer sirtidagi M nuqtaning o'm i uning geografik koordinatalari - kengligi (p va uzoqligi Я bilan aniqlanadi (13- rasm). EQ ekvator tekisligi bilan A^nuqtadan tushirilgan shovun chiziq orasidagi burchakka geografik kenglik deyiladi. Uning qiymati ekvatordan shimolga va janubga 0 dan 90° gacha o'zgaradi. Yeming aylanish o ‘qi ЛЛ, o'tadigan tekisliklam ing yer sirti bilan kesishishidan hosil bo'lgan R N R t. RMR) chiziqlarga m eridian deyiladi. Bosh meridian tekisligi RNR\ bilan M nuqta meridiani R M R ] tekisligi orasidagi ikki qirrali burchakka geografik uzocjlik deyiladi. Uning qiymati Grinvich meridianidan sharqqa va g'arbga 0 dan 180° gacha o'zgaradi. Kenglik va uzoqlik astronom ik kuzatishlar natijasida topiladi. P 13- rasm G e o g ra fik koordinatalar. Kichik joylam ing planini tuzishda to 'g 'ri burchakli koordinatalar sistemasidan foydalaniladi (14- rasm). Bu sistemada abssissalar o 'q i sifatida meridian yo’nalishi qabul qilingan. XI nuqtaning o 'm i koordinatalar tekisligida Mm=x abssissa va М т /- у ordinata bilan aniqlanadi. Nuqtaning yer yuzasidagi haqiqiy o'm in i aniqlash uchun nuqtaning ellipsoiddan balandligini ham aniqlash kerak. Nuqtaning dengiz yuzasi (salhi)dan bo'lgan balandligi mutlaq (absolyut) bahmdlik deyilib, .V harfi bilan belgilanadi. H am do'stlik davlatlarida sathiy dengiz yuzasi deb Boltiq в) 14- rasm. Y assi koordinatalar: a - to g 'r i b u rc h a k li; b - zo n ali; v - qulbli. dengizidagi Kronshdat gidrometrik posti futshtogi (mis taxta) reykadagi suvning o'rtacha balandligini ko'rsatuvchi nol belgisi qabul qilingan. Nuqtaning mutlaq balandligi N ning qiymati son bilan ifodalanib, nuqtaning o'm ini aniqlashda uchinchi koordinata vazifasini bajaradi. Bir nuqtaning ikkinchi nuqtaga nisbatan bo'lgan balandligi nisbiy balandlik deb ataladi va h harfi bilan belgilanadi: h=NB-H„ (15 - rasm). 15- rasm. Y e r sirti A va В nu qlala rin in g balandliklari. N a z o r a t u c h u n s a v o ll a r : 1. G e o d e z iy a fa n in in g m a z m u n i, a lia m iy a ii v a v a z ila la ri h a q id a n im a la m i b ila siz ? 2. G e o d e z iy a fa n in in g tu rlari v a b o s h q a fa n la r b ila n a lo q a lari n im a la rd a n ib o rat? 3. G e o g ra fik k en g lik va u z o q lik d e g a n d a n im a n i tu sh u n asiz ? 4. G e o d e z iy a fa n in in g aso sc h ila ri va u la m in g x iz m a tla ri h a q id a n im a la m i b ilib o ld in g iz ? 3. K o o rd in a ta la r sistem asi d e g a n d a n im a n i tu sh u n asiz ? 2. Topografik plan, masshtab, profil Yer yuzasidagi maydonlar chegarasi, bino, kanal, past-balandliklar, soy kabi o b ’ektlar m a’lum qoidalar asosida qog'ozda plan yoki xarita shaklida tasvirlanadi. Yeming egriligi hisobga olinmagan holda joyning kichik bo'lagini kichraytirib, unga o'xshash holda gorizontal tekislikka tushirilgan tasvirga plan deyiladi. Planda joy tafsiloti to ‘la ko‘rsatilib, past-balandligi (relefi) ko'rsatilm asa, u kontur yoki tafsilot plani deyiladi. Planda joy tafsiloti bilan birga jo y relefi ham tasvirlansa, u topografik pla n deb yuritiladi. Xarita matematik yo'l bilan tuzilgan, shartli belgilar vositasida yer yuzasining tekislikdagi umumlashtirilgan tasviri bo'lib, unda tabiat va jam iyatda bo’ladigan har xil voqea va hodisalam ing tarqalishi, holati va ulam ing bir-biriga bog'liqligi tasvirlanadi, m aqsadga muvofiq qilib tuziladi. B a’zi bir manbalarda butun Yer sirti yoki uning katta bo'lagini yer egriligini hisobga olgan holda m a’lum bir matematik qonuniyat asosida tekislikka kichraytirib tushirilgan tasviri xarita deb yuritiladi. Xarita bilan plan bir-biridan quyidagi belgilar bilan farqlanadi: xaritada yem ing sharsimonligi e ’tiborga olinadi. planda esa yo'q. Xaritada meridian va parallel chiziqlari chizilib. to 'r hosil qilinadi, planda esa to 'r chizi I ish i shart emas. Plan hamma joyda bir xil yirik m asshtabda tuziladi, xaritada esa masshtab hamma joyda bir xilda bo'lavem iaydi. Planda yer yuzasining birorta kichkina qismi tasvirlansa, xaritada alohida davlatlar, q it’alar va butun yer yuzi tasvirlanadi. Xaritada shartli belgilar qabul qilingan katta- likda chiziladi, planda esa ular ba’zan har xil kattalikda ishlatilishi mumkin. Xarita faqat davlat tashkilotlari tomonidan tuziladi, planni esa xohlagan kishi istagan masshtabida tuzishi mumkin. Yer yuzasining berilgan yo'nalishi bo'yicha vertikal kesimini kichraytirib, qog'ozga tushirilgan tasviri (gorizontal proeksiyasi)ga profil deyiladi. Kartografik proeksiyalar. Yer yuzasini tekis yuzada to 'g 'rid an - to 'g 'ri tasvirlab bo'lm aydi. Buning uchun yem ing tabiiy yuzasi ellipsoid yuzada, undan keyin esa tekis yuzada tasvirlanadi. Bu ish murakkab matematik hisoblashlami taqazo etadi. Yeming qavariq yuzasi (ellipsoidi)ni tekis yuza, ya’ni xaritada tasvirlash usuliga kartografik proeksiya deb y uritiladi. Kartografik proeksiya to 'g 'risid a yetarli darajada bilimga ega bo'lgan kishi xaritadagi xatoliklami, ulam ing turlari va tarqalishini to'liq tasavvur qila oladi. Yeming sharsimon yuzasini m utlaqo o'zgartirm asdan bir xil m asshtabda faqat globusda aks ettirish mumkin. Yer yuzasini tekis yuzaga yoyib tasvirlaganda quyidagi xatolik (buzilish)lar kelib chiqadi: 1) burchak xatoligi; 2) oraliq xatoligi; 3) maydon xatoligi; 4) shakl xatoligi. Bu xatoliklarni vujudga kelishi va ulaming Yer shari bo'yicha xaritada tarqalishini ko'rgazm ali qilib ko'rsatish uchun globus meridianlar bo'yicha zonalar (tilimlar)ga bo'linib, ekvator chizig'i bo'yicha yoyiladi, natijada tilimlar orasida ochiq joylar hosil bo'ladi. Ushbu ochiq joylar tekislikdagi xaritada xatoliklarni tashkil etadi. Xarita o 'z maqsadiga к о т а har xil proeksiyalarda tuziladi. Yer sirtini topografik xaritalarda lasvirlashda K.F.Gaussning teng burchakli ko'ndalang silindrik proeksiyasi qabul qilingan. Bunda zonali to 'g 'ri burchakli koordinatalar sistemasi qo'llanilib, yer ellipsoidi Grinvich meridianidan boshlab 6° yoki 3° li zonalarga bo'linadi. Har bir zonaning o 'rta meridiani o 'q meridian deyiladi. 6- rasmdagi PQ P)Q i - yer shari. ABB\A\ - ko'ndalang silindr. 1, 2, 3, 58, 59, 60 zonalar nomeri bosh meridiandan boshlanib, sharqqa tomon o'sib boradi. Zonaning o 'q meridianida tasvir joylashganda uning umumiy ko'rinishi o'zgarm aydi. Eng katta o'zgarish (xalo) zonaning ikki yonidagi m eridianlaming ekvator bilan kesishgan nuqtasida bo'ladi. Bu xatolik xaritalarda hisobga olinmaydi, lekin yirik masshtabli planda hisobga olinadi, yoki 6° li zona o 'm ig a 3° li zona qabul qilinadi. Zonalar ko'ndalang silindr sirtga o 'q meridianlari bo'yicha urinma qilib proeksiyalanadi va tekislikka yoyiladi. Har qaysi zonaning koordinata boshi o 'q meridianning ekvator bilan kesishgan nuqtasida bo'ladi (16- rasm). So'ngra silindr kesilib. tekislikka yoyiladi. Bunda yer sharining silindr yon sirtiga tegib turgan joylari (chiziq)da xatolik bo'lm aydi, lekin undan uzoqlashgan sari xatolik qiymati oshib boradi. 16- rasm K o 'n d a la n g silin d rik proeksiva. Agar yem ing aylanish o ’qi silindr o'qining ustiga ustma-ust tushmasdan, unga perpendikulyar bo'lsa. ko'ndalang silindrik proeksiya hosil bo'ladi. Unda ham meridian va parallellar bir-biriga perpendikulyar to 'g 'ri chiziqlardan iborat bo'ladi. Topografik xaritalarda zonaning koordinata o'qlariga parallel qilib har kilometrdan chiziqlar o'tkaziladi va kvadrat toT (katak)lar hosil qilinadi. u kilometr to ri deyiladi. Bu toT yordamida istalgan nuqtaning to 'g 'ri burchakli va geografik koordinatasini aniqlash mumkin. Xarita masshtabiga qarab kilometr chiziqlar turlicha masofalarda o'tkaziladi. Mazkur proeksiyadan yirik masshtabli topografik, jum ladan qishloq xo'jalik xaritalarini tuzishda ham foydalaniladi. Topografik xaritalarning nomenklaturasi. 1:1000000 masshtabli topografik xarita Xalqaro xarita hisoblanadi. M amlakatimiz hududi va umuman Yer shari ushbu masshtabdagi xaritada bir nechta varaqlarda tasvirlangan bo’ladi. Ko’p varaqli xaritalarning alohida sahifalari harf va sonlar bilan belgilanadi. Bunday belgilash tizim iga nomenklatura deyiladi. 1:1000000 masshtabdagi xarita varaqlari meridianlar bo'yicha 6° va kenglik bo'yicha 4 C o'lcham ga ega. Bunday 4° li qatorlar ekvatordan shimoliy va janubiy qutblargacha bo'linadi hamda ular lotin alifbosining bosh harfi A dan V gacha belgilanadi. Yer shari uzoqligi 180° li meridiandan boshlab g'arbdan sharqqa tomon har 6° dan o'tkazilgan m eridianlar arab raqamlari bilan belgilangan 60 ta kolonnaga bo'linadi (17- rasm). Masalan, Toshkent shahri joylashgan xarita varag'ining nomenklaturasi K-42 ko’rinishida yoziladi. 1:1000000 masshtabdagi bir varaqqa 4 ta 1:500000 masshtabdagi, 9 ta 1:300000 masshtabdagi, 36 ta 1:200000 masshtabdagi va 144 ta 1:100000 masshtabdagi xarita varag'i to 'g 'ri keladi. 1:100000 masshtabdagi I varaqning nomenklaturasi K-42- 114 ko'rinishida yozilishi mumkin. 17- rasm. X a rita v a ra g 'in in g nom enklaturasi. Bitta 1:100000 masshtabdagi xarita varag'iga 4 la 1:50000 masshtabdagi xarita varaqlari to ’g'ri keladi. Ular kirill alifbosining bosh harflari А, Б, В, Г bilan belgilanadi. Varaq nomenklaturasi К.-42-114-Б ko'rinishida yoziladi. Bitta 1:50000 masshtabdagi xarita varag'iga 1:25000 masshtabli xarita varag'idan 4 tasi (а,б,в,г) joylashishi mumkin, bunda u K- 4 2 -1 14-Б-а nomenklaturaga ega bo'ladi. Bitta 1:25000 masshtabdagi xarita varag'iga 4 ta 1:10000 masshtabdagi xarita varaqlari to 'g 'ri keladi. Ular arab raqamlari 1, 2, 3, 4 bilan belgilanadi va uning nomenklaturasi К -42- 114-Б-а-З ko'rinishida yoziladi. 1:100000 masshabli xarita varag'iga 256 ta (1 dan 256 gacha) 1:5000 masshtabli plan varaqlari [K-42-114-(256)] to 'g 'ri keladi. Bitta 1:5000 masshtabli plan varag'iga 9 ta (а, б, в, г, д, e, ж. з, и) 1:2000 masshtabli plan varag'i joylashishi mumkin (K-42-114-(256-a) va h.k. Jamoa (shirkat) xo’jaligi plani yoki fermer xo'jaligi aks ettirilgan planni topish uchun uning nomenklaturasini bilish lozim bo'ladi. Geodeziyada qo'llaniladigan o ’lchov birliklari. Geodezik ishlami bajarishda chiziqning uzunligi, maydonning yuzi, burchak, havo bosimi va harorati kabi kattaliklar o'lchanadi. Joyning uzunligini o'lchashda metr, geodezik hisob-kitob ishlarida esa santimetr va millimetr qo'llaniladi. Geodezik ishlarda burchak qiymati gradus, minut. sekund va ba’zan radian va grad birliklarida aniqlanadi. Burchak o'lchash asboblarining aksariyati gradus va minut o'lchoviga moslashtirilgan. Gradus o'lchovida aylana 360 gradusga, 1 gradus 60 minutga, 1 minut 60 sekundga teng. Radian o'lchovi asosan matematik hisoblash ishlarida foydalaniladi. Radian o'lchovida burchak qiymati р=180°/л- ifodasi yordamida aniqlanadi (tt = 3 ,14). 1 radian p =57,3°=3438,3'=206265" ga teng. Ayrim xorijiy davlatlarda burchaklar grad (detsimal) sistemada ifodalanadi. Grad o'lchovida aylana 400 gradga, to 'g 'ri burchak esa 100 ta teng bo'lakka bo'linadi hosil bo'lgan bo'lak (birlik)ka grad lg deyiladi. Bir grad 100 ta gradlar minutiga (1 g= 100'), bita grad minuti esa 100 ta gradlar sekundiga (1 ' = 100") teng. Radian o'lchovidan gradus o'lchoviga o'tishda quyidagi munosa- batdan foydalaniladi: . 180° P = ------- P n b u yerd a p - burchakning radian qiymati; [3 - burchakning gradus qiymati. M asalan, burchakning radian qiymati p =1,65 bo'lsa, gradus qiymati P = (180°/3,14)-1.65=94,545°* 94,54" ni tashkil etadi. Agar burchakning gradus qiymati /? =37°14' bo'lsa, u minut hisobida P = 37°14'=2234' ga teng bo'ladi. Burchakning radian qiymati esa quyidagini tashkil etadi: 2234’ p = — = 0,6497963' 3438' Maydon vuzasi kvadrat metr (m 2), gektar va ar birliklarida aniqlanadi: 100 m • 100 m -= 10000 m2 = 1 ga; 10 m ■ 10 m = 100 m2 = 1 ar. Geodezik tayanch tarmog'i. Ekvatordan kengligi va bosh Grinvich meridianidan uzoqligi, ya’ni x,y koordinatalari hamda balandliklari m a’lum va turli masofalarda yerga doimiy o ‘m atilgan tayanch nuqtalar tarm og'i davlat geodezik tarmoqlari deb yuritiladi. Davlat geodezik tarmoqlari uzoq muddatda o 'z holatini o'zgartirm asiigi uchun markazlar ustiga signallar va piramidalar o ‘matiladi. Davlat balandlik geodezik tarm og'i punktlari devoriy reperlar va markalar, tuproqli reperlar bilan mahkamlanadi. Hamma geodezik tarmoqlar haqidagi m a'lum otlar maxsus kataloglarga kiritiladi. Masshtab. Joyda o'lchangan gorizontal va vertikal uzunliklami bir necha niarta к ichraytirib qog'ozga tushirish orqali plan, xarita va profll chiziladi. Yer yuzasidagi chiziq uzunligi gorizontal qo'yilishining qog‘ozda kichraytirilib tushirilishiga masshtab deyiladi. Masshtab nemischa masstab so'zidan olingan bo'lib, "o'lchov tayog'i" degan m a'noni bildiradi. Tekis joydagi chiziqning gorizontal qo'yilishi uning yer yuzasidagi haqiqiy uzunligidan kam farq qiladi. Shuning uchun ham masshtabni yer yuzasidagi chiziqning qog'ozda kichraytirilish darajasi deb tushunish mumkin. Plandagi kesma uzunligi d ni shu kesm aning joydagi uzunligi D ga bo'lgan nisbati (d/D) plan m asshtabi deyiladi. Masalan, plandagi d= \0 sm uzunlik joyda D=200 m. ga teng bo'lsa, planning sonli masshtabi _ d _ 10 _ 10 1 D ~ 200 "" 20000 ” 2000 b o'ladi, y a ’ni plan chizishda joyda o'lchangan chiziq uzunligi 2000 marta kichraytirilib, qog'ozga tushirilgan hisoblanadi. Kichraytirish darajasini son yoki chiziq bilan ifodalash mumkin, shunga ko 'ra masshtab sonli va grafikaviy bo'ladi. Masalan, 1:10000 masshtabda joydagi chiziq uzunliklarining gorizontal qo'yilishi 10000 marta kichraytirilgan, y a’ni chizmadagi 1 sm kesma joyda 10000 sm yoki 100 m.ga teng. M asshtablar sonli, chiziqli va ko'ndalang ko'rinishlarda ifodalanishi mumkin. Nashr qilingan topografik planlar sonli m asshtabda ko'rsatiladi. Masalan, 1:10000; 1:25000; 1:50000. Yer tuzishni loyihalash ishlarida 1:10000, 1:25000 va 1:50000 kabi masshtablar qo‘llaniladi. Masshtabning maxrajida kichik son b o ‘lsa masshtab yirik, katta son b o 'lsa mayda masshtab deyiladi. M asshtab va undan foydalanish. Son bilan ifodalangan masshtab sonli masshtab deb yuritilib, kasming suratida 1 , maxrajida joydagi masofa plan yoki xaritada necha marta kichraytirganligini ko'rsatuvchi son yoziladi, ya'ni 1/M = d / D , bu yerda M - sonli masshtab maxraji; d - plandagi masofa uzunligi, sm; D - shu masofaning yer yuzasidagi uzunligi, sm. Plandagi 2 nuqta orasidagi d masofa (sm hisobida) berilgan bo‘Isa, uning Yer yuzasidagi D uzunligini aniqlash uchun plan masshtabi M ga ko‘paytiriladi. Masalan, planda 2 nuqta orasidagi masofa d= 3,28 sm.ga, xarita masshtabi esa M 1:10000 ga teng boMsa, ushbu nuqtalar orasidagi m asofaning yer yuzasidagi uzunligi D= d M = 3,28-10000 = 32800 sm=328 m. ga teng bo'ladi. Agar plandagi 2 nuqta orasidagi d masofa (sm hisobida) hamda m asofaning yer yuzasidagi uzunligi D (m hisobida) berilgan bo‘lsa, xarita yoki plan masshtabini aniqlash uchun quyidagi ifodadan foydalaniladi: M - d / D . Masalan, d= 4,8 sm, £>=1200 m= 120000 sm.ga teng bo‘lsa, plan masshtabi ЛУ=4,8/120000=4,8 : 4,8/120000 : 4,8=1/25000 ni tashkil etadi. Yer yuzasida olingan 2 nuqta orasidagi masofaning berilgan plandagi d uzunligini aniqlash uchun u plan masshtabiga bo'linadi. Masalan, yer yuzasidagi masofa D=64,8 m = 648 sm, plan masshtabi 1:1000 b o is a , u holda d quyidagiga teng boMadi: d=D/M=64S0l 1000^6,48 sm. B a'zida masshtab chiziq bilan ifodalanadi, bunday masshtab chiziqli masshtab deb ataladi. Chiziqli masshtabni yasash uchun A V chiziq A uchidan boshlab 1 yoki 2 sm.li kesmalarga bo‘linadi. 2 sm.li kesmalarga boMingan chiziqli masshtab normal masshtab deb yuritiladi. 18- rasmda keltirilgan chiziqli masshtabdagi kesmalar 1 sm.dan bo'lingan. Birinchi kesmaning o ‘ng uchi nolinchi shtrix hisoblanadi. Birinchi kesma 10 ta teng bo'lakka bo'linadi. Kesmalarni biridan ikkinchisini yaqqol ajratib turish maqsadida ular oq va qora ranglarga bo'yab qo'yiladi. Kesmalar uchiga joyda to 'g 'ri keladigan metrlar soni yoziladi. Masalan, masshtab 1:5000 bo'lsa, 1 sm.da 50 m bor. |«----------- 128 м -------------- 18- rasm ( hi/.iqli masshtab. Joyda o'lchangan 228 metrli chiziqni planga qo'yish uchun o'lchagichning bir uchini 200 metrli bo'lakka, ikkinchi uchini esa noldan chapga 5 bo'lakka qo'yiladi. Ushbu masshtabdagi har bir mm bo'lak 5 m.ga teng bo'lib, 5 ta bo'lak 25 m.ni tashkil etadi. Qoldiq 3 m ko'zda cham alab suriladi. Bunda o'lchash xatoligi 3-5 m.ni tashkil etadi. Z 0 2 4 6 8 19 -rasm K o 'n d a la n g masshtab. Aniq hisoblashlar uchun ko'ndalang masshtabdan foydalaniladi. K o'ndalang masshtabni (19- rasm) chizish uchun balandligi 2,5-3 sm, uzunligi 10 sm.dan iborat to 'g 'ri to'rtburchak chizamiz. Hosil bo'lgan to 'g 'ri to'rtburchakni 5 ta vertikal (2 sm .dan) va 10 ta gorizontal bo'laklarga bo'lam iz. Birinchi kesmaning o 'n g uchini nolinchi, keyingi uchlariga 2, 4, 6 , 8 sm deb yozib qo'yiladi. Birinchi kesmani 2 mm.dan qilib, 10 ta teng bo'lakka bo'lam iz, kesma asosidagi nolinchi b o 'lak bilan tepa qismidagi birinchi bo'lak tutashtiri-ladi va natijada qiya chiziq - tranversal chizig'i hosil bo'ladi. K o'ndalang masshtabning eng kichik bo'lagi 0,02 sm.ni tashkil etadi. Tranversal chiziqning kengayib borishi masshtab asosining o'ndan bir ulushiga tengdir. Misol tariqasida 48,6 m bo'lgan masofani 1:1000 247 masshtabli planga tushirish tartibi bilan tanishamiz. Mazkur masshtabga ko‘ra ko'ndalang masshtabdagi har bir 2 sm.li bo'lak 20 m.ga, 2 mm 2 m.ga va 0,2 mm esa 0.2 m.ga teng. Dastlab o'lchagichning o'ng oyog'ini 4 raqamiga (2-20=40 m), chap oyog'i uchini esa to'rtinchi qiya chiziq asosiga qo'yiladi (4-2=8 m) bu 40+8 48 m.ga teng bo’ladi. Endi qolgan 0,6 m.ni aniqlash kerak. Ushbu m asshtabda har bir kichik bo'lak 2 m.ga tengligini hisobga olsak, tranversal chizig'ining kengayishi 0,2 m.ga teng bo'ladi. Bundan 0,2-3=0 ,6 m. Demak. o'lchagichni to'rtinchi qiya chiziq bo’ylab uchinchi gorizontal chiziqqa ko'taram iz va yulduzcha yoki harflar (Al-J bilan belgilab qo'yiladi. Jami masofa joyda 48,6 m.ni, xaritalarda esa 4.86 sm.ni tashkil etadi. Ko'ndalang masshtabdan har xil masshtabdagi topografik planlarda o'lchash ishlari olib borishda ham foydalaniladi. Masalan, joyda 658,6 m masofani 1:10000 masshtabda tuzilayotgan topografik planga kichraytirib tushirish kerak bo'lsin. Buning uchun o ’lchagichning o ’ng oyog'ini 6 raqamiga (bu 600 m.ga teng), chap oyog'i uchini esa ikkinchi qiya chiziq asosiga qo'yiladi: bu 40 m.ga teng. Qolgan 18,6 m.ni plandagi uzunligini aniqlash uchun tranversal chiziqning kengayishini 2 m.ga tengligini inobatga olib, 9- chiziqqacha ko'tariladi, bu 18 m.ga teng b o ’ladi, qoldiq 0,6 m.ni esa ko'zda chamalab qo'yam iz, y a ’ni keyingi chiziqning yarmi 1 m.ga teng bo'lgani uchun uning yarmidan kam rog'i yulduzcha yoki harflar (SD) bilan belgilab qo’yiladi. Har qanday masofani o'lchash m a'lum darajadagi aniqlikni talab qiladi. M asshtabning 0,1 mm.ga to 'g 'ri keladigan yer yuzasidagi masofa shu masshtabning aniqligi bo'ladi. Planda 0,1 mm.dan kichik bo'lgan kesmani oddiy ko'z bilan chamalab ko'rib bo'lm aydi. O 'lchash aniqligi nazariy jihatdan 1:5000 masshtabli planlarda 0,5 m.ni, 1:10000 masshtabli planlarda esa 1 m.ni, 1:50000 planlarda esa 5 m.ni tashkil etadi. Topografik planlarda ishlatiladigan sharili belgilar va ulardan foydalanish. Topografik planlardagi tasvirlar turli xil chiziqli va maydonli belgilar, harflar, raqamlar, geografik ob'ektlam ing nomlari va tushuntirish xatlaridan iborat bo’lib, bularning hammasi shartli belgilar deb yuritiladi. Shartli belgilar yordamida planda o b ’ektlam ing joylashishi, bir-biri bilan o 'zaro bog'liqligi, miqdor va sifat ko'rsatkichlari tasvirlab beriladi. Tabiatdagi ko'zga ko'rinm aydigan narsalar ham xaritada shartli belgilar yordamida ko'rsatilishi mumkin. Masalan, nuqtalam ing mutlaq balandligi, suv havzalarining chuqurligi, magnit og'ish burchagi, yeming geologik o'tm ishi va boshqalar. Topografik planlaming shartli belgilari masshtabli, masshtabsiz va tushuntiruvchi belgilarga bo'linadi. Plandagi tafsilotlam ing shakli va kattaliklarini plan masshtabida tasvirlashda masshtabli shartli belgilardan foydalaniladi. Masshtabli shartli belgilar maydonli va chiziqli bo'ladi. Maydonli shartli belgilar bilan o'rm onlar. shudgorlar, ekin dalalari, ko'llar, botqoqliklar, aholi yashaydigan joylar, bog'lar va boshqalar tasvirlanadi. Maydonli shartli belgilar yordamida tasvirlangan ob'ekllarning maydonini aniq hisoblasa bo'ladi. M aydonlaming yuzasi rang yoki shtrix bilan bo'yaladi, b a’zan esa ularga qo'shim cha ravishda tushuntirish xati yoki miqdoriy ko'rsatkichlar ham • beriladi. Masalan, o'rm on maydoni tasvirlangan bo'lsa, undagi daraxtlar turi, balandligi, yo'g'onligi va zichligini qo'shim cha holda berish mumkin. Daryolar, yo'llar, chcgaralar, elektr, aloqa, vodoprovod tarmoqlari va shu kabi boshqa ob’ektlar chiziqli shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Bunda tafsilotlam ing faqat uzunligi va shaklini masshtab asosida berish mumkin. Lekin ulam ing kengligini masshtab asosida ko 'rsatib bo'lm aydi. Masalan, temir yo'llar, avtomobilb yo'llari va boshqalar. Lekin shunday chiziqli shartli belgilar borki, ular ob’ektning m iqdor ko'rsatkichlarini bildiradi. Masalan, topografik planlarda bir xil balandlikka ega bo'lgan nuqtalami birlashtiruvchi chiziqlar - gorizontallar; bir xil bosimga ega bo'lgan nuqtalami tutashtiruvchi chiziqlar - izobaralar; bir xil temperaturaga ega bo'lgan nuqtalami tutashtiruvchi chiziqlar - izotermalar shular jumlasidandir. Tafsilotlar masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanganda qabul qilingan masshtab hisobga olinmaydi. Y o'l belgilari, kilometr ko'rsatkichlari, trigonometrik punktlar, alohida turgan daraxtlar va boshqalarning shartli belgisi masshtabsiz berilsa, o b ’ektlar qo'shim cha ta’rif, tushuntiruvchi bdlgilar yordam ida tasvirlanadi. Masalan, suvning oqim yo'nalishi strelka bilan, oqim tezligi esa raqam bilan ko'rsatiladi. f l f l ‘C T I I I / foybiri u %r»ju%lar DO SlLIlt л.;, G A G A R fH 0‘nqo'fy’on M d - . r , ? 0 i.v) d m I im i h o l M М ’ Ь* h i 2li й :и ' l i * i j. id : * w f M d n i i !ч) . ^ 1 . ! 4 - d i i l L t n i \ o f i j J . 4 i h . k u i ч ^ Ы 'ч , Vo’l unnoqlari V 4:1 ■ » ;iir I/i! UT-:' y i . ' ivhi^r Download 82.64 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling