T o s h k e n t davlat a g r a r u n IV e r sit e t I s. Avezba y ev, T. Karabayeva

§■
к  ^
=r  0J
_00
О   Р9
^   -с
=г  В; 
р>  Я
гг  е.
Л
1  
* 1   з
.03  о .
.
э ’  —  са‘ 
з   к>  —
о  Э.Т2.
~   in
Щ
  2   S 
~   е  о-
00
ВЭ
X)
*
ч  s - f f
3  5_
—  о
п  *<
О  £ 
N  в  
•v  Г*
Ё .  с
S. V
5 
N  Э-
3
v:
&
Э £»
гр:  в
»  3
X:  к-
£  &.
^  ■£
§1  с  
z.  Q- 
§ .^  
С  I  
Й-  g 
п  ~
~   3
S .§
до  С*
Й.  с 
=Г  N
Е>  Ч
к  ?
3  -»
ч*»  оо
В-  э
О  1  5
Э   з   (л
=:  Н.ТЗ 
7=  Е:  с
5-  1.  =
—•  а  7г
'
  с  ^   Р
3  3  <
з   ^  —
■
  I   сСЗ
■'I-1.  Ё
1 .1
 
ц
&  з   р
2.  SS  3 
§
Q .  О  ^
а
с, 
2
-п  Си
ь>  3
3  гГ
о   »
°   э
< 
* Oi
и
з   э 
<р  с.
В? 
о
£ .  N 
VT  Г-
ас
Y
er
 
tu
zis
h 
tiz
im
id
a 
y
er
la
rn
i 
m
u
h
of
az
a 
qil
ish
 
b
o
‘y
ich
a 
ta
d
b
ir
la
r

Y
er
 
tu
zi
sh
 
ti
zi
m
in
i 
as
os
la
sh
d
a 
fo
y
il
a
la
n
il
ad
ig
a
n
 
m
a
te
ri
a
ll
a
r
Ё
О
С
О
at
<
7i  -5
-с  с
ё-g -
■£  -2 
■Я  -s
£   'T
i
Э
e
)'я
<   E
X
с «—
00 я
с я
•  с
и. -С
а
U
X
V.
"я 
1 ■”“>!/1
01)
о
Q о о
У.
с
Cl)  я '
<   В
..
 
si *
"2  C 
T3 
i-   Г   u   Я
3 
— 
.2 
a * £   с  
o  t   .=  о
E  >,.5  ", 
!а  Г/
*  •=  ^   ^  
s   .2 ,'i  ' i
!/)  V   Э-  —
<  ?  2  ^
Sa
E  £
я   я  . i   a
*►
>  'J   —
°   'C  
j z
  §
“   я   /.  5
>  a -~   I
«»  g  3  3
£   3  ^  
o - S '2 .
U 
Q
2£  <   >f
X)  OL 
О  с
V)  • —
-с 
_2
(Л  .£» —
■c-o^S
VS  с
Я   u s
Я1 О 
■С  E
i  3   -а  -E  ■g  =
3  Ъ
E  Я 
?  « 
С   - *
[  .=2  J= 
W  V  ■-
|  С   и   я   O ’   О   u
:  «  —.  >,•“  x  и
>   г   O  3   u   “
I  -JE  a  : r j 5   JS  ^
. — 
о
I   S J
§ . s  
*5
э   X
о
13
’ a h
S6
с   '
5   ■
—  я   • 
я 
•
- 
я  
О  (—
X  с  
a-  3 
о  с
СГ 'С
л   3
а   с
Я  с
:о i'-
г  Я
. 1 1
3   §  £ *
€  
2
  = 
2 
— 
>  Р .  
Й  *   «Г  2
3   я   ^   Ьа
Я   'Г~-  —   я  
с   X ;  *Р  
®  *  2  Я
>  Э-  S’  Е
^  
*с
с   о* .£  =
о  1  и  2
^   . 
£*
 ‘S   Е 
■у  х  
я  
>•  2   ^   Е
С
Х>
о
я
>
О -
2
Си
э
£г 
oD._
.«  -S  Й
0   Е   2  
*  *i  Е
a*  g  я
1ел  L.  25
S . S   1
u  ^
О 
—  
>*  2
.2  _я
ц  з   я
1 2 1 
Е  -5  -5 
*■§■» 
'■5  -3  ЕС
.2  JT -5 
” 5 =1  
«
Е  «  
я   S 
Е  I
С  N 
—  3
х   .2 
э   с 
C l  Я
I
^  я
I t
_*  о

- 
xo ‘ja lik   va ja m o a  faoliyatining har x il sohalarida yerdan foydalanish  va 
uni  m uhofaza  qilishda  ilmiy-texnik  taraqqiyot  yutuqlaridan  kompleks 
foydalanish;
-  yerdan  foydalanish  sirategiyasini  va  taktikasini  rejalashtirish,  aholi 
tizimi,  qishloq  xo'jaligini  yuritishning  mintaqaviy  tizimlari,  tahiatdan 
oqilona foydalanish bilan chambarchas  bog  lash;
-  yerga  egalik  qilish  va  undan foydalanishning  huquqiy  tartibiga  rioya 
qilish;
-  yerdan  foydalanishda 
uning 
unumdorligi 
va 
mahsuldorligining 
to 'xtovsiz  oshishini,  mehnat  unumdorligi,  ishlab  chiqarish  xurajatlari 
sam aradorligining о ‘sishini ta 'minlash;
- 
ye r mulkdorlari,  uning cgalari va foydalanuvchilarga yerlardan oqilona 
foydalanish  va  ularni  muhofaza  qilish  uchun  zarur  manfaatdorlik 
yaratish;
-  yer-m uhofaza  tadbirlari  hajm ini  oshirish, 
ularni  yerdan  fo y d a ­
lanishning  intensivlik  darajasiga  va  yerga  antropogen  ta 'sirning 
о ‘sishiga moslashtirish.
2.  Y er  re su rsla rid a n   foydalanish  va  u la rn i  m uhofaza  qilish 
bosh  ch izm alari
Yer  tuzish  tizimida  yuqori  darajani  mamlakat  va  m intaqalar  yer  re­
surslaridan  foydalanish  va  ulami  muhofaza  qilish  Bosh  chizmalari  egal- 
laydi.  Hisoblangan  davm ing  uzunligi  (20  yil),  o b ’ektning  kengligi  (o'nlab 
million  gektar),  taklif etilayotgan  yechim lam ing  va  ulami  amalga  oshirish 
usullarining  muqobil  xarakteri.  ulam ing  umumdavlat  va  mintaqaviy  aham i­
yatga  ega  aniq  va  tabaqalashtirilgan  axborot  bilan  boshqarish  organlarini 
ta ’minlovchi,  asosan  reja  oldi  hujjatlari  sifatida  tavsifini  oldindan  belgilab 
beradi.
Bosh  chizm alar  shu  bilan  bir  qatorda.  aniqroq  yer  rurish  chizmalari 
va  loyihalarining  ilmiy  darajasini.  ishonchliligini  va  asoslanganligini 
oshirish  imkonini  beradi.  M amlakatda,  va  uning  mintaqalarida yer egaliklari 
va  yerdan  foydalanuvchilami  oqilonalashtirishning  umumiy  masalalari  yer 
tuzish  tizimi  normal  faoliyat  ko'rsatganda  oxir-oqibatda  xo'jaliklararo, 
xo'jalikda  ichki  yer  tuzish  va  ishchi  loyihalar  orqali  yechiladi.  Bosh  chiz- 
malam i  tuzishning asosi  yer  tuzishni  loyihalash  uslubiyati  va  usullari  bo'lib 
qoladi.
Yer  tuzish  loyihalaridan  oldin  tayyorlanadigan  barcha  ishlar  loyiba 
oldi  hujjatlari  turkurr.iga kiradi.
Mamlakat  yer  resurslaridan  foydalanish  va  ulami  muhofaza  qilish 
bosh  chizmasini  tuzish jarayoni  bir necha  bosqichlarga  bo'linadi:

- 
qabul  qilingan  ilmiy-texnik  taraqqiyot  dasturlarini  hisobga  olib,  kela- 
ja k d a  yer  egaliklari  va yerdan foydalanishlarni  qayta  tashkil  etishning 
vazifalari v a y o 'lla ri ко  rsatilgan  ilmiy-texnik konscpsiyani tayyorlash;
- 
bir  vaqtning  и  zida  markazda  va  mintaqalarda  olib  borilayotgan  va  uni 
tatbiq  etishni  boshlashdan  2-2,5  y il  oldin  tugatiladigan  chizmalarni 
bevosita tuzib  tayyorlash;
boshqarish  organlari  va  ye r  tuzishga  ulardan  am aliy  foydalanish 
maqsadida  berish  uchun  chizmalarning  asosiy  qoidalarini  rasmiy- 
lashtirish.
Yer 
egaliklari 
va 
yerdan 
foydalanishlarni 
kelajakda 
rivoj- 
lantirishning  eng  murakkab  masalalari  -  qishloq  xo'jaligida  va  boshqa  tar- 
m oqlarda  ishlab  chiqarishni  intensivlashning  yo‘nalishlarini  (anlash,  ulami 
maydoni,  sifati  va  joylashuvi  bir  xil  yerlardan  iborat  hududiy  asos  bilan 
la'm inlash,  qishloq  xo'jalik  yerlari  unumdorligini  kengaytirilgan  qayta  tik- 
lash  va  muhofaza  qilish  uchun  qulay  sharoitlar yaratishdir.  Ushbu  vaziyatni 
hisobga olib,  Bosh  chizmada quyidagi  tarkibiy  qism lar ajratib  ko'rsatiladi:
- 
yerlardan  m avjud foydalanishni tahlil qilish va  baholash;
xalq  x o ’jaligining  har  xil  tarmoqlarida y e r  resurslaridan foydalanishni 
tashkil etish;
-  yerlarni yaxshilash va muhofaza qilish;
tcrvsiya etilayotgan  tadbirlar sam aradorligi va jo r iy  etish tartibi.
Yozma  va  hisob-kitob  materiallaridan  tashqari  yer  resurslaridan  foy­
dalanish  va  ulami  muhofaza  qilish  Bosh  chizmalariga  yer  resurslarining 
hozirgi  ahvoli  va  foydalanilishi.  ulam ing  kelajakdagi  foydalanilishi,  yaxshi- 
lanishi  va  muhofaza  qilinishi  xaritalari  kiritiladi.  Ulam ing  m a’lumotlaridan 
foydalaniladi:
- 
xalq  xo jaligini  va  uning  ayrim,  ayniqsa,  y e rn i  ко 'plab  talab  qiladigan 
tarm oqlanni  (qishloq,  suv.  o'rm on  x o ’jaliklarini)  rivojlantirish  va jo y ­
lashtirish,  tabiatdan  oqilona foydalanishni  tashkil  etish  (reja  oldi  ish­
lar i)  masalalarini yechishda;
iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanish  kelajagi  va  yo'nalishlarini  aniqlash 
uchun;
respublika,  viloyatlar  va та 'muriy tum anlar y e r tuzish chizmalarini, yer 
tuzish loyihalarini tuzishda (loyiha oldi ishlari).
Bosh  chizmada  mavjud  tavsiyalami joriy  etish,  yem ing  asosiy  ishlab 
chiqarish  vositasi  va  mamlakatning  barcha  tabiiy  va  iqtisodiy  salohiyatlari 
m ajmuasida  uning  hududiy  asosi  sifatidagi  faoliyati  samaradorligini 
oshirish,  yer  turlarining  tarm oqlararo  va  m intaqalararo  taqsimlanishini  op- 
ainallash,  ishlab  chiqarishni,  ayniqsa,  qishloq  xo'jaligini,  hududiy  tashkil 
etish,  yer-muhofaza tadbirlarini  rejalashtirish  imkonini  beradi.

3.  Respublika, viloyatlar va  ma’muriy  tumanlar 
yer tuzish chizmalari
Viloyat  va  tumanlar  darajasida  yer  tuzish  chizmalarini  ishlash  za­
rurati  60-  yillar  oxiridayoq,  yerdan  foydalanishlarni  tartibga  solish,  infra- 
tizim  elementlarini  oqilona  joylashtirish,  tabiiy  muhitni  m uhofaza  qilish 
vazifalari  bilan  bog'liq  xolda  yuzaga  chiqdi.  Ayrim  hududiy  birliklar 
bo'yicha,  ulam ing  tabiiy-iqtisodiy  salohiyatlarini  (eng  avvalo  yerlam ing 
soni  va sifati),  yerdan  foydalanishlar tizimini  takomillashtirishni,  yer resurs­
laridan  foydalanish  va  uni  m uhofaza  qilish,  yaxshilashning  samarali 
yo'nalishlarini  tanlashni  hisobga  oladigan  tadbirlami  tabaqalashtirishning 
yangi  usullari  zarur edi.
Yer tuzish  chizmalari  viloyatlar  va tumanlarda  ASM  kelajakda rivoj­
lanish  rejalarini  tuzishni  va  yer  tuzish  loyihalarini  ishlashni  oldindan 
aniqlab  beradi.  Shuning  uchun  ular rejalashda  yerlami  yaxshilash  va  m uho­
faza  qilish  bo'yicha  ko'rsatkichlar  tizimini  hamda  yer  tuzishni  loyihalash- 
ning  maqsadi  va  aniq  vazifalarini  shakllantiruvchi  reja  oldi  va  loyiha  oldi 
hujjatlar vazifasini  bajaradi.  Yer  tuzish chizm alarida viloyat  va  tuman  ASM 
hududiy  tashkil  etish  va  rivojlantirish,  kapital  qurilish  ob'ektlarini,  meliora- 
tiv  tizimlami,  yo‘l  tarmoqlarini  joylashtirish  masalalari  o 'z   yechimlarini 
topadi,  yer  va  boshqa  tabiiy  resurslam i  muhofaza  qilish  bo'yicha  tadbirlar 
belgilanadi.  Ular  albatta  ayrim  m intaqalar  va  yerlar  toifalari  bo'yicha 
m a’lumotlarni  o'zida  mujassamlashtiradigan  Bosh  chizmalar  asosida  ishla- 
nadi.
Tuman  yer  tuzish  chizm alarida  yuqori  darajada  qabul  qilingan 
yechim lam ing  ulami  aniq  yer  egaliklari  va  yerdan  foydalanishlarga  yet- 
kazish bilan,  aniqligi  oshiriladi.
Yer  tuzish  chizmalarining  tarkibiy  modelini  quyidagi  tarkibiy 
qismlar ko'rinishida tasavvur etishim iz mumkin.
-  y e r resurslarining ahvoli,  taqsimlanishi va kelajakda foydalanilishi;
- 
agrosanoat m ajm uasiningjoylashishi va rivojlanishi:
-  y e r egaliklari va yerdan foydalanishlar tizimini takomillashtirish; 
tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini joylashtirish;
tavsiya  etilayotgan  choralarning  iqtisodiy  samaradorligi  va  ularni 
qo 'llash rejasi.
Y er  tuzishning  respublika,  viloyatlar  darajasidan  ma’muriy  tuman 
darajasiga  o'tishda  yerlami  yaxshilash.  ulardan  foydalanish  va  ulami  m uho­
faza  qilish  ko'rsatkichlarining  hududiy  aniqlik  darajasi  oshadi.  Agar  viloyat 
chizmalarida  tabiiy  va  iqtisodiy  sharoitlar  tahlili  bo'yicha  izlanishlar  va 
hisob-kitoblar,  qishloq  xo'jalik  ekinlarining  samarali  tarqalish  areallarini 
ajratish,  tubdan  yaxshilanishi  kerak  bo'lgan  yerlarni  aniqlash,  yerdan  foy- 
dalanishlami  takomillashtirishni  iqtisodiy  asoslash  masalalari  ko'pchilikni

tashkil  qilsa,  tuman  chizmalarida  ko'proq  bevosita  hududni  tashkil  etish  - 
aholi  yashash  joylarini  va  ishlab  chiqarish  markazlarini  joylashtirish,  y o 'l 
tarmoqlarini  rivojlantirish,  yer  turlarini  tashkil  etish  bo'yicha  m asalalar  bi- 
rinchi  navbatda  yechiladi.  Barcha  ko'zda  tutilgan  tadbirlar  ulami  am alga 
oshirish  bosqichlari  bo'yicha  bir  necha  hisoblangan  muddatlardan  oldin 
aniqlashtiriladi.
O 'zbekistonda  yer  islohoti  jarayonida  yem i  har  xil  xo'jalik  yuritish 
shakllarini  tenglik  asosida rivojlantirish,  ko‘p  ukladli  iqtisodiyotni  shakllan- 
tirish  va  ulami  muhofaza  qilish  uchun  sharoit  yaratish,  undan  yuqori 
samarali  foydalanish  maqsadida qayta taqsim lash  sodir bo'ladi.  Fuqarolam i, 
korxonalam i,  tashkilotlam i,  muassasalami,  birlashm alam i  va  o'rtoqliklam i 
verlar  bilan  ta'm inlash  yangi  qonunchilikka  mos  amalga  oshirila-di.  Bu  ish­
lar  davomida  barcha  m a'm uriy  tumanlar  yer  tuzish  chizmalarini  tuzish 
ko'zda  tutilgan.  Ustivor  vazifalardan  biri  yerlam i  dehqonlar  va  shaxsiy  yor- 
damchi  xo'jaliklar.  bog'dorchilik  jam oalari  foydasiga  qayta  taqsimlash 
hisoblanadi.
Tuman  yer  tuzish  chizm alarida  quyidagi  yer  islohotini  amalga 
oshirish bilan  bog'liq  masalalar yechiladi:
- 
foydalanilmayotgan  va nooqilona foydalanilayotgan yerlarni aniqlash; 
maxsus  taqsimlanadigan y e r fondlarini yaratish  va  ulardan foydalanish 
ho ‘yicha tavsiyalar tayyorlash;
qishloq  va  boshqa  aholi yashash jo yla ri  chegaralarini,  yerlarni  qishloq 
va  posyolka  та 'muriyati  ixtiyoriga  berish  materiallarini  rasm iylashti­
rish bilan,  aniqlash  va belgilash;
tuman  ye r fondini  tarmoqlararo  qayta  taqsimlash  bo'yicha  tavsiyalar 
tayyorlash;
tabiatni  muhofaza  qilish,  labiat-qo'riqxona,  sog'lomlashtirish,  rekreat- 
sion  va  tarixiy-madaniy  maqsadlarga  m o'ljallangan  hududlar  (yerlar) 
chegaralarini aniqlash va belgilash.
Tuman  chizmalari  asosida  yerlami  qayta  taqsimlash,  ulam i  ajratib 
berish  yerga  mulkchilik.  egalik  qilish  va  ulardan  foydalanish  huquqini  tas- 
diqlovchi  xujjatlar berish  bilan  o'tkaziladi.
Y er tuzish  chizmalari  tarkibiga  kiradigan  tadbirlam i joriy  etish  mud­
datlari  uzoqligini  hisobga  olib,  ularga  o 'z   vaqtida  zarur  aniqliklar  va 
o'zgarishlar  kiritilishi  kerak.  Bu  ishlar  ular  harakatining  navbatdagi 
bosqichi  tugashiga  ikki  yil  qolguncha  doimiy  ravishda  olib  boriladi.  Chiz- 
malami  xaritaviy  rasmiylashtirish  tarkibiga  yerlardan  hozirgi  va  kelajakda 
foydalanish,  yerlam i  yaxshilash,  tabiatni  muhofaza  qilish  tadbirlari  kiriti- 
:: ui.
Y er tuzish  chizmalari  yerlardan  oqilona  foydalanish  va  ulam i  muho­
faza  qilishning  asosiy  vo'nalishlarim   va  ishlab  chiqarishning  kelajakdagi

hududiy  tashkil  etilishini  aniqlovchi  loyiha  oldi  ishlari  hisoblansa  ham,  ular 
naturaga  (joylarga)  ko'chirilm aydi.  Ularda  asoslangan  choralar  yer  tuzish 
loyihalari  yordamida joriy etiladi.
Y er  tuzish  loyihalari  va  ishchi  lo y ih alar
Faoliyatning  barcha  sohalarida  loyihalar  ilmiy  izlanishlar,  chizmali 
ishlar  va  amaliyot  orasidagi  bog'lovchi  b o 'g 'in   hisoblanadi.  Loyihalarda 
rejaviy  ko'rsatkichlar,  texnika  yutuqlari,  ilg'or  texnologiyalar  o 'z   aksini 
topadi.  Yer  tuzishda  yerlam ing  va  boshqa  ishlab  chiqarish  vositalarining 
mavjud  tashkil  etilishiga  sezilarli  o'zgarishlar  kiritilishi  mumkin,  ular  isti- 
soslik  o'zgarishi,  yirik  kapital  yuklamalar  va  sh.  o',  bilan  bog'liq  bo'ladi. 
Bunday  yechim lam ing  oqibatlari  uzoq  muddatli  xarakterga  ega,  shuning 
uchun  loyiha  yechimlari  yaxshi  o'ylangan  va  aniq  ishlangan,  hamma  to­
mondan  iqtisodiy,  ekologik  va  boshq.  ilmiy  asoslangan  bo'lishi  kerak.  Loyi­
halash  - javobgarligi juda katta va  ijodiy  ishdir.
Yer  tuzish  tadbirlari  tizimida  yer  tuzish  loyihasi  asosiy  b o ‘g ‘in  va 
markaziy.  yer  tuzish  ishlarining bajarilishi  o t a   murakkab  qismi  hisoblanadi. 
Loyiha  -  iqtisodiy,  texnik  va  huquqiy  asoslangan  va  chizmalar  larzida  ras- 
miylashtirilgan  u  yoki  bu  tadbirlami  yoki  ular  majmuini  amalga  oshirish 
to'g'risidagi  takliflardir.
Yer  tuzish  loyihasi  -  bu  o 'z   ichiga  chizmalami,  hisob-kitoblami, 
m a’lum  yer  tuzish  tavsiyalarini,  ulam ing  chizma  tasvirlarini.  m a’lum 
hududga  taalluqli  yozma  bayonnoma  va  asoslashdan  iborat  tushuntirish 
xatini  oladigan  texnik.  iqtisodiy,  huquqiy  hujjatlar majmuidir.
Loyiha  tuziladigan  ob’ekt  bo'lib  yer  uchastkasi,  qishloq  xo'jalik 
korxonasi  y eregaligi,  bir  guruh  bir-birlari  bilan  bog'liq  yerdan  foydalanish­
lar,  o'zlashtirilayotgan  yer  massivlari,  m a’muriy  tuman  xizmat  qilishi 
mumkin.  U  loyihalash  uchun  topshiriq;  maxsus  injenerlik,  iqtisodiy  qidiruv 
va  izlanishlar:  harakatdagi  ko'rsatm alar  va  qoidalar;  ilmiy  asoslangan 
m e’yorlar asosida  ishlanadi.
Loyihalash  eng  samarali  fan  va  tcxnikaning  yangi  vutuqlarini 
qo'llashga asoslangan  va texnik jihatdan  amalga  oshirilishi  mumkin  bo'lgan 
yechimni  (variantni)  tanlash  y o'li  bilan  amalga  oshiriladi.  Yer  tuzish  loyi- 
halarining  o 'zig a  xos  xususiyatlari  -  ulam ing  har  birida  faqat  m azkur 
hududga  xos,  tabiiy  va  iqtisodiy  tavsiflar  majmui  bo'yicha  takrorlanmaydi- 
gan  sharoitlarda  aniq  yer tuzish  masalalari  yechiladi.
Yer tuzish  loyihasi  yerdan  foydalanishning  mavjud  tashkil  etilishiga. 
yer  egaliklari,  yerdan  foydalanishlarga,  hududni  tashkil  etishga  o‘zgartirish 
kiritishni  talab  qiladigar  tadbirlami  huquqiy  rasmiylashtirish,  joylarga 
ko'chirish  va  amalga  oshirish  uchun  yagona asos  bo'lib  xizmat  qiladi.

Xo'jaliklararo  va  xo'jalikda  ichki  yer  tuzish  loyihalari,  yuqorida  ay- 
tib  o'tilganidek,  ma  lum  masalalar  (loyihaning  tarkibiy  qismlari  deb  ata- 
ladigan)  tizimidan  lashkil  topadi,  ulami  yechish  yerdan  foydalanishni  tash­
kil  etish  va  uni  muhofaza  qilishni,  mazkur  ob’ektda  ishlab  chiqarish  talab- 
lariga  mos  hududni  tashkil  etishni  to 'la  hajm da  ta'm inlaydi.  Tarkibiy 
qism lam i  loyihalash  ketma-ket emas,  balki  bir vaqtning o'zida  va birgalikda 
am alga oshiriladi.  Bunda quyidagi  loyihalash tamoyiUariga rioya qilinadi:
- 
loyihalashni umumiylikdan xususiylikka tartibida bajarish;
butun  loyihaga  ta 'sir  etadigan  ayrim  qism lam i  о ‘:aro  bog ‘lash  (kom- 
plekslik);
bir  necha  yechim larni  (variantlarni)  ishlash,  ulam i  taqqoslash  va  eng 
sam arali yechim ni tan!ash  (variantlilik); 
ilmiy  asoslangan  me yorlurdan foydalanish.
Ishchi  loyihalar  yer  tuzish  loyihalarini  aniqlashtirish  va  amalga 
oshirishni  ta'm inlaydi.  Ular  varatilishi  uchun  kapital  m ablag'lar  talab  qili- 
nadigan  m a'lum   lokal  ob'ektlarga tuziladi.  Bunday  loyihalar judayam   xilma 
-xil  tadbirlam i  -  yangi  yerlarni  o'zlashtirish,  yer  tuHarini  yaxshilash,  ma- 
daniy  yaylovlar  yaratish.  o'rm on  polosalarini,  bog'lam i,  uzumzorlami 
ekish.  vo  llami,  ko'llam i.  eroziyaga  qarshi  inshootlami  qurish,  sug'orish, 
zax  qochirish  va sh.  o ',  amalga oshirishda  kerak bo'ladi.
Ishchi  loyihalar  tarkibiea,  albatta,  smeta-moliya  hisob-kitoblari 
kiradi.  shuning  uchun  ular  moliyalashni  ochishga  asos  bo'lib  xizmat  qi- 
lishadi;  ularda  ishlami  bajarishga  (aklif etilishi  m o'ljallanayotgan  pudratchi 
tashkilotlam ing  xususiyatlari.  yo'nalishi  va  texnik  qurollanishi  hisobga  oli­
nadi.  Loyihalaming  amalga  oshirilish  muddatlari  xo'jalikning  kelajakdagi 
rivojlanish  rejasi  bilan  moslashtiriladi  va odatda  1-2  yildan  oshmaydi.
5. Yer  tuzish jarayoni,  loyihaviy  hujjatlar 
va  mualliflik  nazorati
Yer  tuzish  davlat  yer  tuzish  taslikilotlari  tomonidan,  loyihani  ish- 
lashda  yer  mulkdorlari,  yerdan  foydalanuvchilar  va  boshqa  buyurtmachilar 
ishtirokida amalga oshiriladi.
Yer tuzishni  o'tkazishning  yer tuzish jarayoni  deb  ataladigan  tartibi, 
y a ’ni  undagi  ishlaming  tarkibi  va  navbati  O 'zbckiston  Respublikasi  Yer 
kodeksiga asosan  (III  bob)  quyidagilami  o 'z   ichiga oladi: 
tayyorgarlik ishlari;
- 
y e r tuzish loyihasini ishlash;
loyihaviy hujjatlarni ко ‘rib chiqish va tasdiqlash; 
loyihani naturaga (joylarga)  ко ‘chirish;
- 
ye r tuzish materiallari va hujjatlarini rasmiylashtirish va berish;

-  ye r  luzish  loyihasining y e r  mulkdorlari  va yerdan foydalanuvchilar  to­
monidan bajarilishi ustidan mualliflik nazoratini amalga oshirish.
Loyihalar  ulaming  mazmunlarini  hisobga  olgan  holda  \ o ‘jaliklarda 
va  ijrochi  hokimiyatning  har  xil  darajadagi  organlarida,  ulam ing  vakolat- 
lariga  bog'liq  holda  ko'rib  chiqiladi  va  tasdiqlanadi.  Ular  davlat  byudjeti. 
yer egalari  va  yerdan  foydalanuvchilar  hisobiga moliyalanadi.
Yer tuzish  loyihalari  tarkibiga quyidagi  hujjatlar kiradi:
chizma  qism:  o b ’ekt  hududining  haqiqiy  ahvolini  ko'rsatuvchi  chiz- 
malar,  loyiha  planlari,  tuproq,  geobotanika  va  boshqa  xaritalar,  chizmalar, 
kartogram m alar hamda  loyihani joylarga ko‘chirishning ishchi  chizmalari;
yozm a  qism:  loyihalash  uchun  topshiriq;  m a’lum  dastur  bo'yicha 
tayyorlanadigan  tushuntirish  xati;  loyihani  texnik-iqtisodiy  asoslash  materi- 
allari;
yer  turlari  maydonlari  qaydnomasi  (loyihaviy  eksplikatsiya);  loyi­
hani  ekspertizatsiyadan 
0
‘tkazish,  k o 'rib  chiqish  va tasdiqlash  materiallari.
Plan-xarita  materiallari  yer tuzishda qabul  qilingan  shartli  belgilar  va 
belgilashlam i  qo'llab  rasm iylashtiriladi.  Ularning  masshtabi  o b ’ekt  may- 
donini,  mintaqaviy  sharoitlam i,  yerdan  foydalanish  usullarini  hisobga  olishi 
ham da  ishlashda qulay bo'lishi  kerak.
Tasdiqlangan  yer  tuzish  loyihasi joylarga  ko'chirilganidan  keyin  ba­
jarilishi  kerak.  Tasdiqlangan  xo'jaliklararo yer tuzish  loyihasida belgilangan 
yer  uchastkasiga  egalik  qilishga  yoki  undan  foydalanishga  o'tish  faqat 
uning  chegaralari  joylarda  belgilanganidan  va  guvohnom a  (yoki  uning 
o 'm ig a o'tadigan  boshqa hujjat) olinganidan  keyingina  mumkin.
Yer  tuzish  loyihalarini  va  ularda  nazarda  tutilgan  ekologik  talablam i 
amalga  oshirish  uchun javobgarlik  xo'jalik  m a’muriyatiga,  yer egalariga  va 
yerdan  foydalanuvchilarga  yuklatiladi.
Yer tuzish  loyihasini  am alga oshirish  quyidagilami  o 'z   ichiga oladi: 
hududni tuzishning  loyihaviy shakllariga  n  vaqiida о ‘lish; 
loyihada ко ‘zda tutilgan tadbirlam i о 'z vaqtida о ‘ikazish;
-  jo y la rd a  loyihaviy chegaralarning saqlanishini ta 'minlash.
M ualliflik  nazorati  yer tuzish  bo'yicha  loyiha  institutlari  mutaxassis- 
lari  tomonidan  amalga  oshiriladi;  u  yer  tuzish  jarayonining  yakunlovchi 
bosqichi  hisoblanadi.  Uning  asosiy  vazifasi  -  xo'jaliklarga  yer  tuzish  loyi­
halarini  to 'la  amalga oshirishda yordam  ko'rsatishdir.
M ualliflik nazorati  tarkibiga quyidagilar kiradi: 
loyihada  ko'zda  tutilgan  tadbirlar  va  ayrim  yechim larning  amalga 
oshirilishining to ‘lalfgini va sifatini tekshirish:
agar zarurat  tug  ilsa,  qo ‘shimcha  hisob-kitoblarni  va  loyihaviy yechim - 
larga  aniqlik kiritishlarni bajarish;

-  ye r  egalariga  va  xo  'jalik  mutaxassislariga  uslubiy  va  texnik  yordam  
к о 'rsatish;
- 
loyihalar kam chiliklarini aniqlash va tugatish.
Mualliflik  nazoratini  bajaruvchilarga  (ular,  asosan,  loyiha  mual- 
liflari) maxsus  topshiriq  beriladi,  mualliflik  nazorati  kitobi  yuritiladi,  zarurat 
tu g ‘Uganda  loyihaning chizm a qismiga o'zgarishlar kiritiladi.