T o s h k e n t davlat a g r a r u n IV e r sit e t I s. Avezba y ev, T. Karabayeva
Yer tuzishning ta’rifi va mazmuni
Download 82.64 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Yer tuzishning rivojlanish qonuniyatlari
- 4. Yer tuzish tamoyillari
- - *- Р р ^ > I
- 1Л С — • n i l i ^ 1 - 3 S-C Р 3 •• и w БГ S i/s •
|
2. Yer tuzishning ta’rifi va mazmuni Y er tuzish - murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa; unga kiradigan tad birlar tarkibi tarixiy rivojlanish jarayonida o'zgarib boradi. Prof. P. N. Per- shin o'tgan asrning 20- chi yillaridayoq, yer tuzish - o'tkaziladigan vaqti va joyi sharoitlariga bog'liq holda judayam o'zgaruvchan qadimiy hodisa de- gan edi. Shu sababli, yer tuzishning zamonaviy ta ’rifini berish uchun unga tarixiy nuqtai nazardan yana bir marta qarash, bu tushunchaga qanday m a’no berilganligini aniqlash kerak, u yana har xil atamalar ("chegaralash", "yer o'lchash", "yer tuzish") bilan ham ataldi. "Yer tuzish" atam asining o'zi prof. F. G. Nekrasov fikri bo'yicha 1906 y. paydo bo'ldi va oldin ishlatilib kelingan "chegaralash" atamasini o ’zining tarkibiv qismi sifatida al- mashtirdi. Yuqorida ko’rsatilganidek, revolyutsiyadan oldingi yer tuzish asosan chegaralashdan - yer egaliklarining chegaralarini joylarda belgilash va hu quqiy rasmiylashtirishdan iborat bo’ldi. Masalan, 1766 y. yo’riqnoma bo'yicha Bosh chegaralashning asosiy vazifasi quyidagidek "yer ega liklarining to 'g 'ri va e ’tirozsiz chegaralarini belgilash yordam ida egalari- ning tinchligini tasdiqlash" edi. Unga 1914 y. S. P. Kavelin quyidagi ta ’rifm berdi: "Davlat chegaralashi yer mulkchiligi chegaralarini moddiy va hujjatli mustahkamlashga va ular ichidagi yerlar sonini (maydonini) aniqlashga qaratilgan texnik va huquqiy harakatlar yig'indisini o'zida mujassamlashti- radi" (М. М. Шулгин. Землеустройство и переселение в России в XVIII и первой половине XIX в. М.: Изд. Московского М ежегого института, 1928. 128 с.; С. П. Кавелин. Межевание и землеустройство. М.: Изд. Ю ридического книжного магазина «Правоведение», 1914. 129-150 с.). Boshqacha aytganda, chegaralash bu. asosan, hududlar va yer egaliklari chegaralarini egalari huquqlarining hududiy chegaralari sifatida belgilash- dan iboral yer tuzishning elementar shaklidir. Bunda yer uchastkalari va ulaming chegaralari, asosan, statik (o'zgarm as) nuqlai nazardan, ulami o‘zgartirish va yaxshilash maqsadisiz qaraldi. Yer tuzish yuqori rivojlanish shakliga XX asrning boshida Stolipin agrar islohollarini o'tkazishda erishdi. tn d i nafaqat yerlam i chegaralash, balki yer uchastkalarini (yer egaliklarini) maqsadga muvofiq joylashtirish va ularga xo'jalik yuritish uchun qulay shakl berish masalalari ham qo'yildi. Shunday qilib, nafaqat texnik va huquqiy. balki iqtisodiy muammolami ham yechish zarur b o id i. Nihoyat Stolipin islohoti m a’lum siyosiy (nafaqat iqti sodiy) maqsadlarga erishishga qaratilgan edi. Shu bilan revolyutsiyagacha yer tuzishning mazmuni asosan tugadi. 0 ‘tgan asrning 20- chi yillarida yer tuzish texnik tomondan oldingi vazifalarini asosan saqlab qoldi, biroq u ko'proq darajada ijtimoiy va iqtiso diy ishga aylandi. RSFSR ning 1922 y. Yer kodeksida "Yer tuzish xo'jalik- texnik maqsadga muvofiqligi talablariga va yerga bo'lgan huquqlariga mos ravishda yangi yerdan foydalanishlami tashkil etish va mavjudlarini tartibga solish vazifalariga ega" deb ko'rsatilgan. O 'sha vaqtlarda u yem ing xusu- siyatlarini o'zgartirishi. hosildorlikni oshirishi, dehqonchilikda mehnat unumdorligini o'stirishi va ularga ta ’sir elishi mumkin emas deb hisoblanar edi. Bular agronomiya va texnika ishlari edi. Yer tuzish yerdan foydalanish lami ulami oqilona joylashtirish, ularga optimal o'lcham lar berish, ulaming kamchiliklarini tugatish yo'li bilan to 'g 'ri tashkil etish natijasida iqtisodiy samara yaratishi kerak (А. А. Ржанисоьн. Теория и практика землеуст ройства. М.: Новая деревня, 1928. 57, 116 с.). O 'sha yillarda prof. P. N. Pershin yer tuzishni "hududni, yem ing ustki yuzasini undan ishlab chiqa- rishda foydalanish uchun o'lcham lariga, yer turlari tarkibiga va joylashish shakllariga nisbatan moslashtiruvchi harakat" sifatida aniqlab, "bunday moslashtirish yana bitta, xarakterli belgiga ega, bunda yem ing tabiiy xususiyatlari (tuproq, relef, o'sim lik dunyosi, suv rejimi va boshq.) o'zgarm aydi" deb hisobladi (П. H. Першин. Социально-экономическая теория землеустройства. // На аграрном фронте, 1925. № 5-6. 42 - 43 с.). U vaqtdagi yer tuzish faqat xo'jaliklararo (qishloqlar orasida va qishloq- lar ichida) edi. Biroq keyinchalik, uning harakat doirasiga yangi prinsipial masalalar qo'shiladi. Masalan, 1928 y. dekabrida qabul qilingan "Yerdan foydalanish va yer tuzishning umumiy boshlanishi to ‘g'risida"gi hujjatda "yer tuzish k o 'p polosalikka, uzoq yerlarga va boshqa yerdan foydalanishdagi kam- chiliklarga qarshi kurashishga, yaxshilangan almashlab ekishlarga o'tishga, yerlam i tubdan yaxshilashga, yerlami xo'jalik uchun o'zlashtirishga yordam berishi kerak" deb aytilgan edi. Bu vazifalarini bajarish uchun bitta xo'jaliklararo yer tuzish va uning usullari endi yetarlik emas edi. Chegara- lari belgilangan va turg'un bo'lgan yerdan foydalanishlar ichida yerdan foydalanishni yaxshilash va tashkil etish bo'yicha harakatlar zarur edi. Shunday qilib, qishloq xo'jalik korxonalarida (kolxozlar va sovxozlar) xo'jaliklarda ichki yer tuzish paydo bo'ldi. Uning mazmuni, asosan, 30- chi yillardayoq aniqlandi. Urushdan keyingi yillarda esa yanada rivojlantirildi. Uning usullarini ishlashga ham asosan olimlar va am aliyotchilar e’tibori qaratildi. Yer tuzuvchilarga ayniqsa qishloq xo'jaligida, m a’lum korxonalar hududida yerdan foydalanishni tashkil etishga bog'liq yanayam kengroq doiradagi masalalarni yechishga to 'g 'ri keldi. Har bir yer uchastkasining mo'ljallangan maqsadi, o'lcham lari. shakli, oqilona joylashishi aniqlandi. Yerlam ing unumdorligini, yer turlarining mahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarishning tashkil etilishini, texnikadan foydalanishni yaxshilash uchun hududiy sharoitlar yaratildi. T o 'g 'ri almashlab ekishlam ing dehqonchilik m a’daniyatini ko'tarishning ahamiyatli vositasi sifatida joriy etilishiga va o'zlashtirilishiga katta e3tibor berildi. Xo jaliklarda ichki yer tuzishning bu masalalari hozirgi vaqtda ham rivojlanishni davom ettirmoqda. Keyingi ahamiyatli qadam deb hududni eroziyaga qarshi tashkil etishni, yer tuzish tarkibida va yechimlari asosida tuproq eroziyasiga qarshi kurash bo'yicha tadbirlar majmuasini ishlashni hisoblash mumkin. Shunday qilib, yer tuzish yem ing tabiiy xususiyatlarini o'zgartirish va yaxshilash masalalarini to 'la hajmda yecha boshladi va iqtisodiy, huquqiy, texnik xarakterdagi ishlar chegarasidan ancha uzoqqa chiqdi. O 'tgan asrning 70-80- chi yillari yana bitta o zgarish jarayoni - yer tuzish ob’ektlarining hududiy kengayishi, ayrim yerdan foydalanishlar va ulam ing uncha katta bo lmagan guruhlaridan m a'm uriy tuman, tuman agrosanoat majmuasi, katta suv yig'iladigan havza va sh. o ', kabi keng hududiy tizimlarga o'tish kuzatildi. Bu prinsipial yangi ishlar - viloyat va tumanlar yer tuzish chizmalarini ishlashni talab etdi; bu ishlar hozir ham davom etmoqda. Eng oxirgi vaqtda maxsus foydalanish tartibiga ega hududlami joy- lashtirish va ularning chegaralarini belgilash bo'yicha ishlar boshlandi; ulami landshaftli loyihalashga kiritish mumkin. Bunday ishlaming zarurligi qonun larda ko'rsatildi. Y er tuzish rivojlanish jarayonida o ‘z vazifalari doirasini kengaytirib, oldin o'zlashtirilgan usullami tashlab yubormadi, balki, ulardan foydala nishni yuqoriroq darajada davom ettirdi. Masalan, 30- chi yillardagi qishloq xo'jalik artellariga yerdan muddatsiz foydalanish uchun davlat aktlarini berish bo'yicha ishlar ko'p jihatdan oldingi chegaralashni, lekin bir vaqtda yerdan foydalanishdagi kamchiliklami tugatish bilan birga, esga soladi. Texnik jihatdan bu 20- chi yillarda amalga oshirilganlariga o'xshash, lekin ular endi mayda emas balki yirik yerdan foydalanishlarga tegishli ishlar edi. Yer tuzishning zamonaviy ta ’rifini berishdan oldin yerdan foydalan ishni tashkil etish tushunchasini ko'rib chiqish zarur, u ham asosiylardan biri hisoblanadi. Uning asosiy belgilarini ko'rib chiqamiz. Yerdan foydalanishni tashkil etish o'zida avvalo, undan bevosita foydalanishdan oldingi, uning xarakterini oldindan aniqlovchi va shakllanti- ruvchi, buning uchun z^rur sharoitlami yaratuvchi (bunday ishlarga, xususan, rejalashtirish va loyihalash kiradi) barcha ishlami mujassamlashti- radi. Bimdan tashqari yerdan foydalanishni tashkil etish deganda uni amalga oshirishning harakatdagi tizimi ham tushiniladi. Umuman bunday tashkil etish quyidagilami o z ichiga oladi: - yerda aniq ishlab chiqarish, iqtisodiy. ijtimoiy, ekologik maqsadlarga m aksim al darajada mos keladigan tartib о 'rnatish; - yerni tabiiy resurs va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar ob 'ekti sifatida tuzish; - yerni boshqa и bilan bog'langan ishlab chiqarish vositalari bilan bir- galikda tuzish; - yerdan foydalanish jarayonida xalq x o ja lig i umumiy manfaatlarining saqlanishiga hamda mintaqaviy va lokal (mahalliy) dasturlarda ко ‘zda tutilgan qoidalarga rioya qilish. Yer tuzish o 'z ichiga o zining asosiy vazifasi sifatida yerdan foy dalanishni tashkil etishni oladi. Yer tuzishning uni yechish bilan bog'liq asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - yerdan foydalanish va yerga egalik qilishning barcha shakllarini tako- millashtirish, tashkil etish, tartibga sotish: hududni xojaliklararo va x o ja lik la r ichida tashkil etish; - y e r fondlarini tashkil etish; agrosanoat majmuasini hududiy tashkil etish, tabiiy landshqftlarni y a x shilash va boshq. Bizning mamlakatimizda yer tuzish o'zida, avvalo, barcha davlat tadbirlari tizimini ifodalaydi. Bu tizimga davlat yer tuzish organlari to monidan amalga oshiriladigan iqtisodiy, huquqiy, texnik va ekologik ishlar; bashoratlash, rejalash va hududni tashkil etishni loyihalash; hozirgi vaqtda, yaqin va uzoq kelajakda butun mamlakat va ayrim mintaqalar bo'yicha yer lar toifalari va yerdan foydalanishlar, yer turlari va ayrim uchastkalar yer resurslaridan foydalanishni va uni muhofaza qilishni tashkil etish. Bu tizimga yer kadastri materiallaridan foydalanib har xil chizmalar, loyi- halami tuzish ham kiradi. Yer tuzish o 'z mohiyati bo‘yicha iqtisodiy tadbir bo'lib, huquqiy, texnik va boshqa ishlar bilan bir tizimda o'tkaziladi. Bunda yerdan foy dalanishni tashkil etishga bog'liq har xil iqtisodiy, ekologik, huquqiy va texnik masalalar ishlanadi, ular "yer tuzish" tushunchasini ilmiy ta ’riflashda o ‘z aksini topishi kerak. Adabiyotlarda yer tuzish rivojlanishining har xil bosqichlariga xos ko‘plab ta ’riflami uchratish mumkin. Ularda har xil toMalik darajasida uning texnik. huquqiy yoki iktisodiy tom onlariga urg‘u berildi. Bular ham- masi tabiiy hoi edi, sababi, tarixiy rivojlanish jarayonida yer tuzishning o ‘zi, uning mazmuni va vazifalari o'zgardi va ta ’riflar har xil darajadagi aniqlikda sodir bo'layotgan o'zgarishlar mohiyatini aks ettirishga harakat qilishdi. Ayrim miialliflar yer tuzish yer munosabatlarini tartibga soladi va o ‘zgartiradi deb hisoblashadi, bunday yondashuv bilan kelishish mumkin , emas, sababi, yer tuzish o'zi ijtimoiy m unosabatlar tizimi ta’siri ostida ri- vojlanadi va amalga oshiriladi. Shu vaqtning o 'z id a yer tuzish, yerdan foy dalanish va unga egalik qilish bilan bog'liq munosabatlami o‘zgartirishda so‘zsiz qatnashadi; biroq aniqroq qilib aytsak, yer munosabatlarini emas, balki yerdan foydalanishlami va yer egaliklarini tartibga soladi. Boshqa ta ’riflarda yer tuzish - bu yem i m a’lum xo‘jalik maqsad- lariga moslash deb aytiladi. Bizning davrim izda bunday yondashuv bir to- monlama hisoblanadi. Insonning o ‘ziga doimo yerga moslashishga, mavjud yer resurslari va ekologik cheklashlarga qarab eng yuqori ishlab chiqarish va ijtimoiy samara olish uchun o ‘z m aqsadlarini o ‘zgartirishga to ‘g ‘ri ke ladi. Yer tuzish fani va amaliyoti m a’lumotlariga asoslanib, hamda yu- qorida ko'rib chiqilgan yerdan foydalanishni tashkil etish tushunchasini e'tiborga olib, zamonaviy yer tuzishga quyidagi qisqa ta’rifni berish m um kin. % Yer luzish - hu ijlimoiy-iqlisodiy ja ra yo n va yerdan foydalanish va uni muhofaza qilishni tashkil etish, yer egaliklari, yerdan foydalanishlar va maxsus ye r fondlarini tashkil etish va tartibga solish, qishloq x o ja lik korxonalari hududlarini tuzish. maqbul ekologik muhit yaralish va tabiiy landshaftlarniyaxshilash bo'yicha tadbirlar tizimidir. Yer tuzish - bu mamlakat xo‘jalik m exanizm ining tarkibiy qismidir. Uning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: - ye r egaliklari va yerdan joydalanishlarning oqilona tizimini yaratish va takomillashtirish: - barcha shakldagi y e r egaliklari, yerdan foydalanishlar va yerda xo ‘ja lik yuritishlarning rivojlanishlari uchun teng hududiy sharoit yaratish; - mulk qilib, egalik qilishga va foydalanishga berilgan yerlardan fo y dalanish tartibini va sharoitlarni belgilash bo ‘yicha tavsiyalar ishlash; - yer so lig 'i va yer uchun ijara haqini belgilash, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish ziyonlarini va y er egaliklari hamda yerdan fo yd a - lanishlarning yerlarni olishdagi zararlarini belgilash uchun та 'lumotlar tayyorlash; - yer tuzishda belgilangan chegaralarning joylarda belgilanishi aniqligini va so ‘zsiz tan olinishini la 'minlash; - melioratsiyalashning yo ‘nalishini asoslash va kelajagini belgilash; - qishloq xo'jalik ishlab chiqarishini oqilona tashkil etish uchun hududiy sharoit yaratish; - tabiiy landshaftlarni saqlash va yaxshilash, tuproqlar unumdorligini tiklash va oshirish, yerlarni rekultivatsiyalash, u lam i eroziyadan hi moya qilish va boshqa buzilish jarayonlarini hamda buzilgan yerlarni konservatsiyalash bo ‘yicha tadbirlarni ishlash. Zamonaviy yer tuzishning mazmuni asosan harakatdagi yer qonunchiligi bilan belgilanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksiga asosan yer tuzish ishlari tarkibiga quyidagilar kiritilgan: respublika va uning mintaqalarining yer-suv resurslaridan foydalanish hamda ularni muhofaza qilish chizmalarini ishlab chiqish; - tumanlar va vilovatlarning y e r tuzilishi chizmalarini ishlab chiqish; tuproq unumdorligini oshirish, yerlardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish bilan bog'liq istiqbol rejalarini, respublika miqyosidagi va hududiy dasturlarni ishlab chiqish; alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning joylashishi va chega ralari belgilanishini asoslash; - jo yn in g o'zida ovullar, qishloqlar, posyolkalar. tumanlar, shaharlar, viloyatlarning chegaralarini belgilash; - yerla m in g joylashishidagi noqulayliklarni bartaraf etgan holda yer egalari, yerdan foydalanuvchilar, ijarachilarning va mulkdorlarning yangi ye r uchastkalar ini tashkil etish hamda mavjud yer uchastkalarini tartibga solish loyihalarini tuzish; - yangi tashkil etilayotgan. qayta tashkil etilayotgan qishloq xo ja lik korxonalari, muassasalari hamda tashkilotlariga yer ajratib berish loyi halarini tuzish; - korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga davlat va jam oat ehtiyojlari uchun olib qo'yiladiganyerlarni ajratib berish loyihalarini tuzish; - ye r uchastkalarini naturada (joyning о 'zida) ajratib berish, yerga egulik qilish va yerdan foydalanish, ye r uchastkasini ijaraga olish hamda yer uchastkalariga bo'lgan mulk huquqlarini lasdiqlovchi hujjatlarni tay- yorlash; - yangi yerlarni о ‘ilashtirish, qishloq xo ja lik yerlarini yaxshilash, tuproq unumdorligini saqlash va oshirish, buzilgan yerlarni rekullivalsiya qi lish, tuproqni suv va shumol eroziyasidan, sellardan, ко ‘chkilardan, suv bosishdan, zaxlashdan. qaqrab qolishdan, zaranglashishdan, ishlab chiqarish chiqindilari, radioakliv va kimyoviy moddalar bilan iflosla- nishdan himoya qilish bo ‘yicha ishchi loyihalarini ishlab chiqish; barcha yerlarni ro ‘yxatga olish hamda foydalanilmayotgan, samarasiz foydalanilayotgan yoki belgilangan maqsadda foydalanilm ayotgan ye r larni doimiy aniqlab borish; - yerlarni resurs jihatidan baholash, yerlardan foydalanish va ularni m u hofaza qilish yuzasidan yer tuzish hujjatlarini ishlab chiqish; - yerlarni baholash ladbirlarini o'tkazish. Yuqorida barcha keltirilgan ishlar yerdan oqilona va samarali, ilmiy asoslangan tarzda foydalanishga, xalq xo'jaligini rivojlantirish uchun eng yaxshi tashkiliy-hududiy asos yaratishga qaratilgan. Xohlagan mazmundagi yer tuzishni muvaffaqiyatli o'tkazish uchun yer to 'g 'risid a yetarlik darajada to 'la va aniq axborot zarur; uni birinchi navbatda davlat yer kadastri beradi. U o'zid a yerlaming soni va sifati, hu quqiy maqomi, ulaming yer mulkdorlari. yer egalari, yerdan foydalanuv- chilar va ijarachilar, yer loifalari bo'yicha taqsimlanishi va xalq xo'jaligidagi ahamiyati to'g'risidagi m a'lum otlar va hujjatlarni mujassam- lashtiradi. Kadastr m a’lumotlaridan majburiy tarzda xalq xo'jaligining har xil maqsadlari uchun - yerdan foydalanishni rejalash va uni m uhofaza qi- lishda, qishloq xo'jalik ishlab chiqarishini joylashtirish va ixtisoslashti- rishda, yerlami melioratsiyalashda, yer uchun to'lovlam i asoslash va bel- gilashda, xo'jalik faoliyatini baholash va boshqa tadbirlami amalga oshirishda foydalaniladi. Ular. ayniqsa, yer tuzishda zarur; bu yerda ular yer tuzish chizmalari va loyihalarini tuzish. yerlardan oqilona foydalanishni va uni muhofaza qilishni tashkil etish, hududni tashkil etish bo'yicha tavsiyalar ishlash uchun boshlang'ich axborot bazasi sifatida xizmat qiladi. Yer fondining ahvoli to 'g'risidagi joriy axborotni yer monitoringi - uning holatini, yuz byeradigan o'zgarishlam i o 'z vaqtida aniqlash, ulami baholash, har xil salbiy jarayonlam ing oldini olish va ulami tugatish m aqsadidagi kuzatishlar tizimi beradi. Yer tuzish ishlab chiqarishning tash kiliy-hududiy asosi sifatida melioratsiya, madaniy-texnik tadbirlar, yo‘l qurilishi, agro-o‘rmon melioratsiyasi, qishloq aholi yashash joylarini loyiha- va boshqa, amalga oshirilishi yerdan foydalanishni tashkil elishga ta ’sir etadigan tadbirlar bilan ham bog'liq. 3. Yer tuzishning rivojlanish qonuniyatlari Yer tuzishning tarixiy rivojlanishi jarayonining barcha bosqichlarida hamma vaqt asosiy o‘rinni davlat o'ynadi. U yer munosabatlarini tartibga soladigan qonunlarni va boshqa bajarilishi majburiy m e’yorlami chiqaradi, yer tuzishning asosiy mazmunini va o'lkazilish tartibini belgilaydi. Davlat o‘zining yer siyosatini harakatdagi qonunchilikka mos ravishda amalga oshiruvchi maxsus organlarni yaratadi. Yer tuzish shuning uchun hamma vaqt u yoki bu darajadagi davlat tadbiri hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda huquqiy m e'yorlar oxir-oqibatda jam iyat ha- yotining moddiy sharoitlarini o ‘zida namoyon etadi; ular mavjud ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadi. Demak, yer tuzishga ham faqat majburiy akt, belgili maqsadni amalga oshirishga qaratilib tashkil qilinadi- gan harakat sifatida qarash mumkin emas; u ijtimoiy ishlab chiqarish talab- laridan tug’ilgan ob’ektiv ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir (С. А. Удачин. Научное осново землеустройства. М.: Колос, 1965. 115 с.). Bunday ta’rifhi ham berish mumkin; yer tuzish - bu tabiiy resurs sifatida yerdan foydalanishni tashkil etish va ishlab chiqarishni rivojlantirish hamda jam iyatning ijtimoiy talablarini qondirish maqsadlari uchun hududni tuzishning o b ’ektiv rivojlanadigan jarayonidir. Ijtimoiy ishlab chiqarish doimo o'zgarib turadi. Mos ravishda yer tuzishning ham, ishlab chiqarish usullariga (feodal, kapitalistik va sh. o ‘.) hamda uning rivojlanishining aniq bosqichlariga bog’liq holda shakllari va usullari o ’zgaradi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarishning ijtimoiy usuli hal qiluvchi darajada yer egaliklari, yerdan foydalanishlar va yer tuzishning shakllarini aniqlaydi. Tarixiy rivojlanishning ayrim bosqichlarida mavjud yer tuzumini tubdan buzish. katta yer massivlarini qayta taqsimlashning kechiktirib bo'lm aydigan zarurati tug’ilganda. yer tuzish boshqarib bo’lmaydigan, favquloddagi xarakierga ega bo‘lishi mumkin (masalan, 30- yillar boshi- dagi kollektivlashtirish davrida qishloq xo’jalik artellarining tuzilishi). Ammo, bunday davrlar hamma vaqt ham qisqa muddatli bo’ladi; asosan. yer egaliklaridagi. yerdan foydalanishlardagi va hududni tashkil etishdagi (ayniqsa. qishloq xo'jaligida. bu yerda yer - ishlab chiqarishning asosiy vositasi) o'zgarishlar maqsadga qarab va tashkiIlashtiriIgan holda, yer tu- zuvchi mutaxassislar ishtirokida va davlat nazorati ostida amalga oshiriladi. Bunda har qanday o ‘zgartirishlar m a’lum nazariy va uslubiy asosda, bosh qacha aytganda - ilmiy asosda amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlami umumlashtirib, yer tuzishning quyidagi asosiy qonuniyatlarini ko’rsatish mumkin: - yer tuzish ishlab chiqarish ijtimoiy usulining tarkibiy qismi hisoblanadi; - yer tuzish davlat maqomiga ega bo tadi; - y e r tuzish iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning o'zgaruvchi talablariga mos ravishda о ‘zgaradi va rivojlanadi; - ye r tuzishning mazmuni va usullari ilmiy asosda takomillashib boradi. 4. Yer tuzish tamoyillari Yerdan tabiiy resurs sifatida oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish vazifasi, mamlakatimiz yer tuzumi va yer qonunchiligi, yer tuzishning xarakterini, mazmunini, o'tkazish usullarini va nimaga yo'naltirilganligini aniqlaydi. Bunda katta xalq xo'jaligi ahamiyatiga ega, ishlab chiqarishni tashkil etish va joylashtirish, jam iyatning ijtimoiy talablari bilan bog'liq murakkab va har xil muammolami yechishga to 'g 'ri keladi. Taklif qilina- yotgan echim samarali bo'lishi uchun yer tuzish m a’lum tamoyillarga rioya qilishi kerak. / f Yer tuzish tamoyillari - bu uning yo'naltirilishini, mazmunini, usul- 1 larini aniqlovchi, uni o'tkazishning boshlang'ich qoidalari, asosiy tartib- laridir. Ular xayoliy, ajralgan xarakterga ega emas, balki, tabiiy sharoitlar va jam iyatning ijtimoiy-iqtisodiy talablari bilan bog'langan holda amaliy faoli yat jarayonidan kelib chiqadi. Hozirgi vaqtda yer tuzish fanida quyidagi tamoyillar umumiy tan olingan hisoblanadi: - ye r qonunchiligi talablariga rioya qilish, yer egaliklari va yerdan fo y dalanishlar doimiyligini va turg 'unligini mustahkamlash; ishlab chiqarish va ijtimoiy maqsadlar uchun, ekologik talablar ustivor- ligini saqlagan holda, yerdan oqilona foydalanish; - butun jamiyatning, ayrim tarmoqlarning, y e r egalari va yerdan fo y - dalanuvchilarning manfaatlarini qishloq xo ja lig i ustivorligini saqlagan holda uyg ‘unlashtirish; barcha tashkiliy-hududiy yechim larni xo jalikning kelajakdagi rivojla nishi, yerdan foydalanish va uni muhofaza qilish bilan bog ‘lash; ishlab chiqarish sam aradorligini oshirish uchun tashkiliy-hududiy sha- roit yaratish; - tabiiy va iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish. Sanab o'tilgan tam oyillam i to'laroq ko'rib chiqamiz. Yer qonunchiligi talablariga to la rioya qilish - har qanday yer tuzish ishlarini bajarishning zaruriy shartidir, sababi, yer tuzish davlatning yer tuzumiga noaniqliklar kiritishga emas, balki, mustahkamlashga qaratil gan. M a’lumki, mahalliy hokimiyat organlarining barcha darajalari o 'z va- kolatlari doirasida davlat nomidan yemi tasarruf etadi va uni mulk qilib, foydalanishga va ijaraga yer tuzish yordamida beradi. Bunda xo'jaliklar va xo'jalik uchastkalarining belgilanadigan chegaralari, yerdan foydalanishda zarur tartibni ta’minlash uchun, joylarda aniq bo'lishi kerak. Yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning turg'unligi o'zgarm as chegaralardagi yer uchastkalariga uzoq vaqtlar egalik qilish yoki ulardan foydalanish bilan tavsiflanadi. Unga tuzilayolgan yer egaliklari va yerdan foydalanishlar barcha asosiy ko'rsatkichlar bo'yicha ratsional bo'lganda, o'zgartirish kirilishni lalab qiladigan noqulayliklar va kamchiliklar bo‘lmaganda erishiladi. Shu bilan bir qatorda. vaqt o'tishi bilan har xil sa- bablarga k o 'ra (masalan, yerning qaytarib olinishi sababli) yerdan foydala- nishlarda ishlab chiqarish samaradorligini pasaytiruvchi noqulayliklar va kamchiliklar kelib chiqishi mumkin, ular tugatilishi kerak. Bundan tashqari, xo'jalik yuritish sharoitlari o ‘zgarishi mumkin. korxonalarda yangi rejalar va vazifalar paydo bo'ladi. Bunday vaziyatlarda yer uchastkasi (massivi) xo'jaliklararo yer tuzish loyihasi asosida uning maydoniga, joylashishiga, ichki tarkibiga o'zgartirish kiritish yo'li bilan takomillashtirilishi kerak. Ekologik lalablar ustivorligiga rioya qilish zarur, sababi, yer undagi har qanday faoliyatni amalga oshirishda tabiat elementi. tabiiy resurs sifa tida ishtirok etadi. Qishloq xo'jaligi yoki boshqa ishlab chiqarishga jalb etilib, u butun tabiiy majmuadan ajratilishi mumkin emas va mazkur jo y ning boshqa tabiiy omillari (iqlim, suv. o ‘simliklar) bilan doimiy o ‘zaro ta ’sirda bo‘ladi. Shu sababli, yerdan har qanday foydalanish shunday am al ga oshirilishi kerakki, bunda foydalanish jarayonidagi uning ahvoli yo- monlashmasligi uzoq vaqtlar faoliyat ko‘rsatishi mumkin bo‘lsin. Yer tuzishda yeming, hamma yer turlarining barcha foydali xu- susiyatlarini (kengligi, relefi. tuprog'i, o'sim liklari va boshq.) muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish uchun tashkiliy-hududiy sharoit yaratish kerak. Qishloq xo'jaligi uchun tuproq unumdorligini oshirish va uni him oya qilish juda katta ahamiyatga ega. Har bir xo'jalikda tuproqdagi gu- musning ijobiy balansini ta’minlash kerak, bunga xususan, to 'g 'ri almashlab ekishlam i boshqa tadbirlar bilan birga kompleks loyihalashda erishiladi. Yer tuzishning eng ahamiyatli vazifalaridan biri shamol va suv ero- ziyalari jarayonlarini to'xtatish va ulam ing oldini olish hisoblanadi. Ilmiy asoslangan yer tuzish loyihalarida hamma vaqt hududni moslab tashkil etish va boshqa eroziyaga qarshi tadbirlar ko‘zda tutiladi. Haydalma yerlardan, pichanzorlardan, yaylovlardan, bog‘lar va uzumzorlardan, tabiiy o ‘sim liklar, suv havzalari tagidagi yerlardan oqilona foydalanish va uni mu hofaza qilish ham rejalashtiriladi. Agar yer uchastkasi yangi o b 'ek t uchun ajratilsa, uni unumdor yer lam ing asossiz sarflanishiga, ortiqcha ajratilishiga yo‘l qo‘ymasdan, hisob- kitoblar bilan asoslash kerak. Bundan tashqari, noqishloq xo'jalik yerdan foydalanishlarini tashkil etishda, ularni hududda joylashtirishda nafaqat ishlab chiqarishning tashkiliy-hududiy tomonlarini, balki mazkur uchast- kada faoliyat ko‘rsatadigan u yoki bu o b ’ektning (masalan, sanoat korxona- sining) xususiyatlarini hisobga olish kerak. Xususan, atrof muhitni (yer, suv, atmosfera) ifloslanish va boshqa zararli ta ’sirlardan muhofaza qilishni ta’minlash kerak. Yer qonunchiligiga asosan yer unda yashayotgan xalqlar hayoti va faoliyati asosi hisoblanadi. Shuning uchun butun jarniyat manfaatining ay rim yer egalari va yerdan foydalanuvchilar manfaatlari bilan qishloq xo'jaligi ustuvorligiga rioya qilgan holda uyg'unlashishini ta'm inlash katta ahamiyatga ega. Qishloq xo'jaligida foydalanish uchun yaroqli yerlar ju d a qimmatbaho tabiiy resurs hisoblanadi va ulardan boshqa maqsadlarda foy dalanish faqat alohida hollarda ruxsat etiladi. Xalq xo'jaligi rivojlangan sari har xil tarmoqlarga va faoliyat so- halariga taalluqli ko'plab yangi yerdan foydalanuvchilarga yer ajratish za rurati paydo boMadi. Transport, tog'-kon sanoati, energiya korxonalari va boshqa ob’ektlami joylashtirishda ularga ajratiladigan joy - qurilish uchun yer uchastkasi - yer tuzish jarayonida, u berilganidan keyin belgilanadi. Yangi noqishloq xo'jalik yerdan foydalanishlarini tashkil etish odatda ulami zaxira. qishloq xo'jaligiga moMjallangan, o'rm on fondi yer- larida joylashtirish yo'li bilan amalga oshiriladi. Bunda, ko'pchilik hollarda yerlami asossiz sarflash, unumdor yerlami yo‘qotish deb ataladigan holatlar sodir boMadi. Xalq xo'jaligining avrim tarmoqlari orasida yerdan foydalanish bo'yicha kelishmovchiliklar kelib chiqishi mumkin. ular butun jam iyat manfaatlarini o'zida ko'proq aks ettirgan tarm oq foydasiga hal etiladi. Bun day kelishmovchiliklar ko'proq sanoat yoki boshqa noqishloq xo'jalik korxonasi yoki muassasasini qishloq xo'jalik yerlarida joylashtirishga to 'g 'ri kelganda kelib chiqadi. Qonun b o 'yicha bunga faqat alohida hollarda yoM qo'yiladi. Bunda, yuqorida aytilganidek, yer qonunchiligida ko'rsatilgan qishloq xo'jaligi yer egaligi va yerdan foydalanishi ustuvorligi tamoyiliga rioya qilish kerak. Uning mohiyati shundan iboratki, qishloq xo'jaligiga moMjallangan qimmatbaho unum dor yerlami qaytarib olishga yo'l qo'yilm aydi, qishloq xo'jaligi uchun yaroqli yerlar avvalo qishloq xo'jalik yer egalari va yerdan foydalanuvchilariga beriladi. Bu tamoyil yer lami tarmoqlar va yerdan foydalanuvchilar orasida taqsimlashni rejalash va loyihalashning barcha vazivatlarida harakatda bo'ladi va barcha yer tuzish ishlarida qo'llaniladi. Masalan, qishloq xo'jalik yerlarini olish bilan bog'liq noqishloq xo'jalik yerdan foydalanishini tashkil etishda, birinchidan. yeri olinadigan xo'jalik roziligi talab etiladi; ikkinchidan, birinchi navbatda qishloq vo jaligiga umuman yaroqsiz yoki sifati past yerlar ajratiladi; uchinchidan, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi zararini olinayotgan yerga teng maydon- dagi uchastkani haydalma yer yoki ozuqa yetishtiriladigan yerga o'zlashtirish xarajatiga teng m ablag' bilan qoplash ko'zda tutiladi. Bundan tashqari, yangidan tashkil etilayotgan korxonalar olinayotgan yer uchast- kalarining unumdor tuproq qatlamini qirqib olishi va buzilgan yerlarda re- kultivatsiya ishlarini bajarishi, ya’ni ulami keyinchalik foydalanish uchun yaroqli holga keltirishi, ulaming unumdorligini va xo'jalikdagi qadrini tik- lashi kerak. Butun xalq xo'jaligi manfaatlari uchun yerdan foydalanish tamoyili va undan kelib chiqadigan oqibat yer tuzish chizmalari va loyihalarida o ‘z aksini topishi va unga rioya qilinishi kerak. Yer tuzish yechimlarini qabul qilishdagi xalq xo'jaligi nuqtai nazari- dan yondashuv, xususan, quyidagilami nazarda tutadi: - joylashtirilayotgan oh 'ekt va uning yerdan foydalanishining hududga va a tro f muhitga kelajakdagi ta siri bilan birgalikda ta klif etilayotgan ye r dan foydalanish usulining ijobiy va salbiy natijalarini to'la hisobga olish; sanoat va boshqa qurilish ob 'ektlari tagiga ishlab chiqarish kuchlari ning hozirgi rivojlanish darajasi chegarasida m inimal hudud ajratish. Yer tuzish chizmalari va loyihalarida ishlanadigan umumiy va xususiy yechim lar xo'jaliklar va mintaqalam ing iqtisodiy va ijtimoiy rivoj- lanishi kelajagi, yer resurslaridan foydalanish va uni muhofaza qilish re- jalari bilan kelishilgan bo'lishi kerak. Boshqacha aytganda, xo'jaliklararo va xo'jalikda ichki yer tuzishda yerda joylashtiriladigan va yerdan foydala- nadigan qishloq xo'jalik va boshqa korxonalaming, hamda ular hududida joylashtiriladigan m intaqalaming kelajakdagi iqtisodiy va ijtimoiy rivoj- lanishini ta’minlash uchun tashkiliy-hududiy asos yaratilishi kerak. Shuning uchun korxonalam ing (m intaqalam ing) kelajakdagi rivojlanish ko'rsatkichlari barcha yer tuzish loyihalarini (chizmalarini) ishlashda asos sifatida olinadi. Masalan, xo'jaliklararo yer tuzishda o b ’ektlam ing kelajakdagi rivoj lanish ko'rsatkichlariga mos tarzda yer egaliklari va yerdan foydalanish lar- ning o'lcham lari, tarkibi va joylashishi aniqlanadi. Qishloq xo'jalik korxonalarida xo'jalikda ichki yer tuzishda ulam ing rivojlanish rejalarini hisobga olib tarmoqlar, fermerlar, yer turlari maydonlari, o'lcham lari aniqlanadi, almashlab ekishlar loyihalanadi. Yer tuzishning asosiy vazifalaridan biri - ishlab chiqarishni tashkil etish va m uvaffaqiyatli rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish, mak- simal ijtimoiy ahamiyatga ega yakuniy natija olish uchun zarur sharoitlarni yaratishdir. Bu avvalo, qishloq xo'jalik korxonalariga, belgili darajada - boshqa tarm oqlar korxonalariga ham taalluqli. Bunday masala hududni maqsadi va sharoiti o'zgarib turuvchi ishlab chiqarishga moslash va optimal tashkil etish hisobiga echiladi. Yer tuzish yordamida ilg'or texno- logivalarni, xo'jalik yuritishning ilg'or shakllari va usullarini joriy etish asosida tarmoqni samarali rivojlantirish uchun hududiy asos yaratiladi. Boshqacha aytganda, xo'jaliklararo va xo'jalikda ichki yer tuzish loyi- halarida ishlab chiqarishni tashkil ctishning yangi ilg'or lexnologiyalari va usullari hisobga olinishi kerak. Xususan, ASM da har xil mulkchilik shakllaridagi yangi korxonaiami yaratishni (avvalo fermer xo'jaliklarini), samarali agrotexnik usullami va qishloq xo'jalik shirkatlarida xo'jalikda ichki ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllarini tarqatishni ko'zda tutish kerak. Moqishloq xo'jalik yerdan foydalanishlarini oqilona joylashti- rish yordamida yer tuzish transport va xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlari samarali ishlashiga sezilarli ta ’sir ko'rsatadi. Tabiiy va iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish tamoyili bizning mam- lakatimizda katta ahamiyatga ega. bu yerda katta va murakkab hududiy maj- mualar, yerdan foydalaniladigan har xil tabiiy. iqtisodiy va ijtimoiy sharoit- lar bilan hisoblashishga to 'g 'ri keladi. liar bir yer tuzish loyihasi bu sharoit- laming o'ziga xos va takrorlanmas tarkibiga ega hudud uchun ishlanadi; ikkita to 'la bir-biriga o'xshash qishloq xo'jaligi yer egaligi yoki yerdan foy- dalanishi yo'q. Tabiiy omillardan yer tuzishda, avvalo, iqlim, tuproqlar, relef, o'sim liklar. suv manbalari, eroziya jarayonlarining xarakteri va rivojlanishi hisobga olinadi. Eng asosiy iqtisodiy sharoitlar - yerlar tarkibi va sifati, xo'jaliklam ing kelajakdagi rivojlanishi, ulaming ixtisoslashishi, ishlab chiqarish fondlari va mehnat resurslari bilan ta’minlanishi, y o 'l tarm og'i ahvolidir. Yer tuzish loyihalarini asoslashda ijtimoiy omillar - aholi tizimi tavsifi (aholi soni, aholi yashash joylari o'lcham lari va joylashishi), ijtimoiy infralizimning rivojlanish darajasi (madaniy, sog'liqni saqlash, ta ’lim, savdo, maishiy xizmal, jam oa transporti, aloqa muassasalarining mavjud- ligi). yordamchi xo'jaliklam i yuritish imkoniyati va sh. o ', ham hisobga olinadi. Ushbu masalalaming barchasi bo'yicha axborot olish uchun izlanish ishlari, tasvirga olish (tuproq, geobotanik, suv xo'jaligi va boshq.), ayrim xo'jaliklar va butun m intaqalar hududlarida yer tuzish izlanishlari o'tkaziladi. t 5. Yer tuzishning yer islohotini o'tkazish bo'yicha vazifalari M amlakatimizda samarali ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini varatish agrosanoat majmuasida tub o'zgarishlam i o'tkazishni nazarda tutadi. ulam ing eng ahamiyatlilari quyidagilar hisoblanadi: ver islohoti: - ко 'р ukladli iqtisodiyotga o'tish, A SM da barcha xo'jalik yuritish shakllarining (jamoa, davlat, xususiy) huquqiy va iqtisodiy tengligi, ular orasidagi kooperatsiya va integratsiya aloqalarining rivojlanishi; - barcha qishloq xo'jalik ishlab chiqaruvchilariga rejalashtirish, yetish- tirilgan mahsulotni va daromadlarni ta sa rru f etishda t o ‘la mustaqillik berish; - agrosanoat ishlab chiqarishini boshqarish organlarining vazifalarini va tashkiliy tarkibini о 'zgartirish; qishloqlarning ijtimoiy rivojlanishini, ASM da ilmiy-texnik progresni tezlashtirishni va uning moddiy-texnik bazasini mustahkamlashni la 'minlaydigan yangi investitsiya siyosatiga о tish. Ishlab chiqarish vositalariga bo'lgan mulkchilik shakllarining o'zgarishi, bozor tipidagi iqtisodiyotga o'tish hamda bular bilan bog'liq korxonalam i xususiylashtirish, ishlab chiqarishning tarkibini, o'lcham larini va joylashishlarini o'zgartirish, bozor infratizimining (birjalar. tijorat bank- lari va sh. o ‘.) paydo bo'lishi, albatta. yirik yer o ‘zgarishlariga olib keladi. Bu sharoitda yer tuzishning mavjud nazariyasi va usullari, yerdan oqilona foydalanishni va uni muhofaza etishni tashkil etish tizimi to 'la jiddiy qayta k o 'rib chiqishni va mazmunan rivojlantirishni talab etadi. Eng avvalo shuni esda tutish kerakki, yer tuzish har qanday yer islo- hotini amalga oshirishda asosiy qurol hisoblanadi va shuning uchun davlat tomonidan nazorat qilinadigan va moliyalanadigan tarmoq boshqaruvlaridan ustun bo'lgan, turg'un faoliyat ko'rsatuvchi yer tuzish xizmatini, loyiha va ilmiv -tekshirish instituilarini. kadrlami tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish uchun o'quv yurtlarini o 'z ichiga oladigan, o'zining xususiy maqsadlariga. vazifalariga ega aniq tashkiliy tizimdan iborat bo'lishi kerak. Faqat shundagina davlatning yagona yer siyosatini olib borish, zarur "Yer resurslari" axborot-m a’lumotnoma tizimini yaratish, yer aylanishini ro yxatga olish va noqonuniv kelishimlarga yo'l qo'ym aslik uchun yerdan foydalanishni nazorat etish va ekspertizani amalga oshirish, yer tortishuvlarini yechish uchun yer kadastri va yer monitoringini olib borish, yer tuzish ishlarini yagona texnik va ko'rsatm a-uslubiy asosda o'tkazish mumkin. O 'zbekistonda yagona yer siyosati yangi Yer kodeksiga asoslanadi. Yer tuzish, yer kadastri, yer monitoringi bo'yicha ishlami bajarish, yer islohoti davrida yer munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish uchun O 'zbekiston hukumati tarkibida Davlat yer resurslari qo'm itasi tash kil etildi. 1998 yili yangi Yer kodeksi qabul qilindi. X o'jalik yuritishning k o 'p ukladli shakliga va bozor munosa- batlariga o'tish natijasida ishlab chiqarishning, ayniqsa agrosanoat sohasida, rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi, qishloq xo'jalik mahsulotini yetishti- ruvchini yerdan ajratuvchi yerga bo'lgan davlat mulkchiligi yakka hokim- ligi buzila boshladi. Fermer xo'jaliklarini tashkil etish jarayoni davom etmoqda. 2003 yilning oxirida respublika bo'yicha 80 mingdan ortiq fermer xo'jaligi tash kil etildi. Sanasiyadan nochor chiqqan xo'jaliklar tugatilib, ulam ing yer- larida fermer xo'jaliklari tuzildi. 1992 yildan boshlab xo'jalik yuritishning yangi shakllariga o'tish sa- babli, kolxozlar va sovxozlarni qayta tashkil etish bo'yicha yer tuzish ishlari boshlab yuborildi. Dastlab bozor iqtisodi sharoitida o'zini oqlamagan davlat xo'jaliklari - sovxozlar tugatilib, ular o'm id a jam oa va fermer xo'jaliklari tashkil etildi. Keyinchalik jam oa xo'jaliklarini qishloq xo'jalik shirkatlariga aylantirish bo'yicha ishlar boshlab yuborildi. Yangi tashkil etilgan xo'jaliklarga ulaming yerga bo'lgan huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlarni berish ishlari ham olib borildi. Yer islohoti yer tuzish ishlarining yangi turlari paydo bo'lishiga olib keldi; ulaming hajmi sezilarli oshdi, mazmuni o'zgardi. Yer tuzishga hozir yangi talablar qo'yilm oqda; ulam ing asosiylari sifatida quyidagilar sanab o'tiladi. I. Yer o'zgarishlarini amalda oshirishda vaziyatning nazoratdan chiqishiga, yerlami asossiz qayta taqsimlash va chegaralashga, hududni tashkil etishda noqulayliklar paydo bo'lishiga, hududiy kamchiliklar kelib chiqishiga yo'l qo'ym aslik uchun qishloq xo'jalik korxonalari va xo'jaliklar yer mulkchiligini yaratish va qayta tashkil etish bo'yicha barcha o'zgarishlar faqat yer tuzish yordamida va ikki bosqichda amalga oshirilishi kerak. Yer tuzish loyihalarini ishlashdan oldin umumiy yechimlami beradi- gan, yer tuzish chizmalari shaklidagi loyiha oldi ishlari. bosh chizm alar va ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning texnik-iqtisodiy asoslari bajari- lishi kerak. Yer tuzish ishlarining asosiy turlari albatta davlat tomonidan moliyalanishi va ayrim yer egalari. yerdan foydalanuvchilaming xohishiga bog'liq bo'lm asligi kerak. 2. Yer egaliklari va yerdan foydalanishlaming yangi shakllarini yaratish asosiy ishlab chiqarish fondlarining, mehnat va moliyaviy re surslarining. tabiiy va iqtisodiy sharoitlaming mavjudligini hisobga olib amalga oshirilishi kerak; faqat shunday vaziyatdagina qishloq xo'jaligining ishlab chiqarish salohiyatiga zarar yetkazilmaydi. Hozircha bu talab to'la bajarilmayapti, bu yerlarni paylarga mexanik tartibda bo'lishga, fondlami nomiga qayta taqsimlashga, ishlab chiqarishning tarkibi va turg'unligi buzilishiga olib keladi. Shu sababli, yer tuzish jarayonida qishloq xo'jalik korxonalarini qayta tashkil etishga asosli yondoshish kerak; birinchi navbatda hududning va ishlab chiqarishning tashkil etilishini keskin buzmasdan, ishlab chiqa- rishni rag‘batlantirishning iqtisodiy mexanizmini (baholar, soliqlar, imti- yozli kreditlar va sh. o ‘.) joriy etish kerak. Davlat manfaatlaridan kelib chiqib, bir martalik katta investitsiyalami talab etmaydigan shaxsiy tom orqa xo'jaligini, jam oa bog‘dorchiligi va polizchiligini, ijara korxonalarini. xo'jalik yuritishning boshqa shakllarini rivojlantirish kerak. 3. Bozor mexanizmini joriy etish yer tuzish loyihalarining axborotlik ahamiyatini keskin oshirdi, ularda yerlam ing sifati, unumdorlik va hududiy xususiyatlari (unumdorligi, joylashgan o ’mi, madaniy-texnik ahvoli va boshq.) to'g'risidagi m a'lum otlar bo'lishi kerak. Bu yer munosabatlarini tartibga solishning ta ’sirli mexanizmini (yer solig'ining va yer uchun ijara haqining tabaqalashtirilgan m e’yorlari, xo'jalikda ichki hisob-kitob uchun baholar) yaratishga va yer. tabiatni muhofaza qilish, o'rm on qonunchiliklari qismi bo'yicha xo'jalikka biriktirilgan yerlardan foydalanish tartibini aniqlovchi, asoslangan talablami belgilashga yordam beradi. 4. Yangi yer egaliklarini va yerdan foydalanishlami tashkil etishda va mavjudlarini tartibga solishda, yer uchastkalarini joylarda ajratishda va ular chegaralarini chegara belgilari bilan mustahkamlashda. yerga bo'lgan mulkiy huquqni tasdiqlovchi hujjatlarini berishda, yerni har xil tasvirga olishlam i, izlanish va qidiruvlami o'tkazishda barcha m e’yoriy texnik sha- roitlarga (yagona koordinatalar tizimi, o'lchash aniqliklari va xatolari bo'yicha talablar va sh. o '.) rioya qilinishini ta'm inlash kerak. Faqat shun day vaziyatda o'lchash m a’lumotlari jam lanishi va axborotlami EHM da qayta ishlashning avtomatlashgan texnologiyalari uchun keyinchalik foy- dalanilishi mumkin. Bozor sezilarli darajada qishloq xo'jalik korxonalarida yer tuzishni loyihalash usulini ham o'zgartiradi. Agar, oldinlari loyihachining asosiy vazifasi davlat buyurtmasini (mahsulot yetishtirish bo'yicha rejasini) ak- sariyat hollarda, xo'jaliklar bioiqlimiy resurslari va ishlab chiqarish salohi- yatlarini hisobga olmasdan yer resurslariga bog'lashdan iborat bo'lsa, hozir umuman boshqacha yondashish zarur. Hududning agroekologik xususi- yatlaridan, bozor talabidan, xo'jalikning ishlab chiqarish salohiyali va kela- jakdagi rivojlanishidan kelib chiqib, yer tuzish iqtisodiy samaradorlikka, resurslar bo'yicha balanslangan va ekologik xavfsiz ishlab chiqarish das- turiga asoslangan bo'lishi kerak. Mamlakatda ekologik vaziyatning keskinlashishi yer tuzishda loyiha- lanadigan hududiy tabiiy-xo'jalik majmualari iste’mol jarayonlari - re- surslami tiklash masalasi bo'yicha balanslangan bo'lishini talab etadi; yana tabiatni muhofaza qilish va ekologik mezonlaming ishlab chiqarish me- zonlari ustidan aniq ustuvorligi zarur. Va nihoyat, barcha yer tuzish ishlari kompleks bajarilishi, yagona texnologik va axborot zanjirining - topografik-geodezik, tuproq va boshqa izlanishlardan tortib yer tuzishni loyihalashgacha, elementlari bo'lishi kerak. Faqat shu asosdagina yerdan oqilona foydalanishni tashkil etish bo'yicha ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilinishi mumkin. Nazorat savollari: 1. I lar q a n d a y ja m iy a td a yer tu z ish m a q sa d la rin in g u m u m iy lig i n im a la rd a n a m o y o n b o l a d i ? 2. B iz n in g m a m la k a lim iz d a y er tu z ish n in g m a z m u n i v a q t o 'lis h i b ila n q a n d ay riv o jla n d i? 3. Y erd an fo y d a la n ish n i tashkil etish tu s h u n c h a s ig a n im a k ira d i4 4. Y er tu z ish d a v la t ta d b irla ri tizim i s ifa tid a o 'z ic h ig a n im a la m i o lad i? 5. B iz n in g d a v rirn i/d a "yer tu zish " tu sh u n ch a sig a q a n d a y t a 'r i f b e rish m u m k in ? 6. Y er tu z is h riv o jla n is h in in g q a n d ay aso siy q o n u n iy a tla rin i u n in g ta rix iy ta jrib a si la h lili- d a n k e lib c h iq ib a n iq la sh m u m k in '’ 7. Y er tu z is h n in g iq tiso d iy m o h iy a ti n im a la rd a n ib o ra t? 8. Y er tu z is h ta m o y illa ri nim a va u la m in g a h am iv ati q a n d a y ? 9. Y er tu z is h n in g aso siy ta m o y illa ri q an d ay ? 10 Y e r islo h o tin i a m a lg a o sh irish d a v rid a y er tu z is h n in g v a zifa lari n im a la rd a n ib o ra t? У BOB YER TUZISH TIZIM1 1. Yer tuzish tizimi va uning tarkibiy qismlari Yer resurslaridan foydalanish hamma vaqt tarkib topgan va rivoj- lanayotgan yer munosabatlari, hududning tuzilish shakllari, yerlam i m uho faza qilish va ulam ing mahsuldorligini oshirish usullari asosida amalga oshiriladi. Natijada mamlakatda. viloyatlarda, m a’muriy tumanlarda, xo'jaliklarda har bir davm ing o'ziga xos yerdan foydalanish tizimi shaklla- nadi. Xalq xo'jaligi rivojlangan sari hududni tashkil etish m urakkablashib boradi, tabiiy resurslardan nooqilona foydalanish esa yanayam og‘ir oqibat- larga olib keladi. Shuning uchun yer tuzish ilmiy asosda nafaqat joriy, ke- chiktirib b o ‘lmaydigan, balki, kelajak masalalarini ham ulam ing mazmunini mos tarzda ishlab chiqib, yechishga qaratilgan. Yerdan samarali foydalanishni va uni muhofaza qilishni umummilliy boylik sifatida tashkil etish, yer islohotini am alga oshirishda butun .yer fon dini vaqin va uzoq kelajak uchun, ko‘rsatkichlam i ishlab chiqish bilan, yu- qoridan pastgacha qamrab oladigan yer tuzishning butun bir davlat tizimi zarur. Bunday tizim mamlakatimizda asosan yaratilgan; u yer tuzish yechimlarining ilmiy asoslanganligini xalq xo'jaligi, ayrim tarmoqlar, korxonalar va tashkilotlar, Shaxsiy yer egalari va yerdan foydalanuvchilar darajasida ta'm inlashga qodir. Harakatdagi yer tuzish tizimi yer resurslarini taqsimlash, ulardan foydalanish, ulami qayta tiklash va m uhofaza qilishni bashoratlash, re- jalashtirish va loyihalashni o 'z ichiga oladi; yaqin yillarda yerlardan foy dalanish va uni muhofaza qilish bo'yicha texnik harakatlami ham da ular- ning strategik maqsadlari va ularga erishish yo'llarini aniqlaydi. Uning o b ’ektlari quyidagilar bo‘lishi mumkin: butun mamlakat, respublika, vilo- yatlar va mintaqalar: mamlakatimiz yer fondining yer toifalari. yer turlari; qishloq xo'jaligiga m o'ljallangan yerlarga nisbatan - shirkat, fermer va boshqa xo'jaliklar yer egaliklari va yerdan foydalanishlari. Qabul qilinadi- gan yechimlar qator o ‘zaro chambarchas bog'langan loyihaviy va loyiha oldi hujjatlari ko'rinishida rasm iylashtiriladi: mamlakat yer resurslaridan foydalanish va uni muhofaza qilish Bosh chizmasi; - yirik m intaqalar yer resurslaridan foydalanish va uni muhofaza qilish Bosh chizmalari: respublika va viloyatlat yer tuzish chizmalari; та 'muriy tuman!ar yer tuzish chizmalari; - vo jaliklararo va xo 'jalikda ichki yer tuzish loyihalari; - yerlardan foydalanish va ulam i muhofaza qilish bilan bog'liq aniq tad birlar uchun ishchi loyihalar. Y er tuzish hujjatlari yer tuzish tizimini joriy etishning m a’lum bosqichlarini o'zida aks ettiradi. Ular mustaqil ishlanishiga qaramasdan, undagi yechimlar ko‘rilayotgan ob’ekt, amalga oshirilish muddatlari, aniqlik darajasi bilan o'zaro bog'lanadi (5- jadval). Yer tuzish hujjatlarini ishlashda bashoratlash. rejalash va loyihalash usullarini asoslash nisbatlari har xil bo'lishi mumkin. Bashoratlash va uzoq muddatli rejalashtirish yer resurslaridan foydalanish va ulami muhofaza qilish bosh chizmalarini tuzishda ko‘proq ishlatiladi. Yer tuzish chizmalari rejalashtirish va yer tuzishni loyihalash usullaridan keng foydalanishga asoslanadi. Yer tuzish loyihalarida xo'jalik rivojlanishi koTsatkichlarini hududiy asoslash va tabaqalashtirish amalga oshiriladi; tabiiyki, bu bosqichda loyihalash usullari ko'proq ishlatiladi. Sanab o'tilgan chizmalardan tashqari, umumdavlat va mintaqaviy darajalarda yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish bashoratlari va dasturlari ham ishlanadi. Bashoratlar har xil turdagi dasturlami ishlash uchun ilmiy asos hisoblanadi va yerlar ahvolini, salbiy jarayonlar rivojlanishini, (eroziya, sahrolashish, sho'rlanish, batqoqlashish, tuproqlar unumdorligining pasayi- shi va sh. o ‘.) ulam ing oldini olish bo'yicha mumkin bo'lgan yechim lam i ilmiy tahlil qilishni o 'z ichiga oladi. Y er resurslaridan foydalanish va ulami muhofaza qilish davlat va mintaqaviy dasturlari resurslar. bajaruvchilar va bajarilish muddatlari bo'yicha bog'langan ijtimoiy-iqtisodiy, ishlab chiqarish, tashkiliy-xo'jalik va boshqa yerlar unumdorligini oshirish, yangi hududlami o'zlashtirish, ekologik vaziyatni yaxshilash, tuproqlam i eroziyadan himoyalash, buzilgan yerlam i konservatsiyalash va boshqa muammolar bo'yicha tadbirlar maj- mualarini o 'zid a ifodalaydi. Yuqorida keltirilgan yer tuzish hujjatlari tizimini ishlash va ulardan foydalanish hududlaming tabiiy va iqtisodiy salohiyatlarini hisobga olish uchun qulay imkoniyatlar yaratadi. yerlardan foydalanish va ulami m uho faza qilishda ilmiy-texnik jarayonning ustivor yo'nalishlarini tanlashni ta'm inlaydi, agrar va industrial ishlab chiqarishni yaxshi hududiy tashkil etishga yordam qiladi. Bu tizim ning ahamiyati tabiatdan foydalanishning m a’muriy usullaridan iqtisodiy usullariga o'tilgani sari to'xtovsiz o 'sib bo- radi. Yer tuzish chizmalari ilmiy-texnik jarayon dasturlari bilan bog'lanadi, ularda yer resurslaridan kelajakda foydalanish va yerlam i min- taqaviy xususiyatlarni hisobga olib, muhofaza qilish bo'yicha bo'lim lar bo'ladi. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirish bosh chiz- m ast va yer resurslaridan foydalanish va ulami muhofaza qilish Bosh chiz- masi qatorasiga ishlanadi, bu yer egaliklari va yerdan foydalanishlami o'zgartirishning reja oldi va loyiha oldi hujjatlarida bir xil ko'rsatkichlarga ega bo'lish imkonini beradi. Yer masalalarini yechishni muvofiqlashtirish boshqa tabiiy resurslardan (suv, o ‘rmon, biologik) oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish chizm alarida, hamda xalq xo'jaligining yem i ko‘p talab ctadigan tarmoqlarini rivojlantirish va joylashtirish rejalarida ham amalga oshiriladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish kelajagi viloyatlar va m a’muriy tu m anlar yer tuzish chizmalarini ishlashda boshlang ich material b o'lib xiz- mat qiladi. Bunda qishloq xo'jalik korxonalarining tabiiy va iqtisodiy salo- hiyatlari va rivojlanish rejalari to‘g ‘risidagi m a’lumotlar xo'jaliklararo va xo'jalikda ichki yer tuzishlam i loyihalashga topshiriq tayyorlash uchun ax- borot bazasi bo'lib xizmat qiladi. Rejalashtirish va yer tuzish tizim larining o'zaro kuchli ta ’siri ikki yoqlam a foydani ta’minlaydi. Bir tomondan, u iqtisodiy va ijtimoiy rivoj lanish rejalariga hududiy aniqlik kiritadi, boshqa tomondan esa - yer tuzish chizmalari va loyihalariga haqqoniylik, aniq xo'jalik va ekologik yo'nalish beradi. ■< v?‘ 4 p с 3 n 3* v : p X ir. C/1 3 “ 3 “ о p 3" СЛ “ ■ 3* ■* о С N с 1Л N _ 3" 55’ r r 3 о* с 3" о p & N p P о -О I о Л} < —• к р ЧР* Р ^ С — О X) з - 03 Р 2 £ 5 т г з- w 5 cj 5 2 . 00 ZT *< <г О о £> X О <__г. р 7Г ?г о "1 X о 3 р X о Р Р С —. — С. V) =-■ . 6 ? ! ^ ? » о 5 “ о ’ э - _о =г £ S . “ ■ т г 55* 5* £15 ГР О Р 3 . =г. Г2. 3 3 (тс 2. Р О *< •g Q 2 “ N ^ Р k S 5 : а з - E w p £: 2. 7Г o= В i О 3 3 P 03 ZL \si P -• i! 2 О S “ S. 3 oc о “ з < P № P О" 2 . о c/> 3* _о р К 2 3. CD 3 § с 3 о 3 =г * 5 . л е -з | & 03 —• - *- Р < Р О Р Р э с < ч< ‘ р ^ > I оо g с/> § 5 - 3 - ° й ° * , Я Ч ^ о " ^ Зс 5 сгс* О) О ■ Е; з < —• р^ р 55 ^г 2 . о о “О с 0 [ 5с о 1 3 < о . г : “ ' о со 5Г -1 о п а -<; 5 “ BL — • N* 5Г 2. 3 3 . ^ S т | . < 5 си 0) с 3 &L — • 03 г” I - -о £ . — оэ — • “1 сл —■ з- С- — &> GO з О -*> о 3 "*< 2 3* & -С р vr ГЬ С << р С 3 Р 3 НГ g s § I i ' l i - w* "• N “ 1 p a -с С 3J - » —. сл s - Si W a l О P о О =г N & — » о> Р 3 i/> Р 3 р* ?г р v л ?с о i/э тэ с с Z 3 7Г Р Р 3 - N_ сл’ ГГ O' о <✓ > j D 3 г : с Й О. О а . 21 Р оз ^ 3 *< rJZ —• р — 3 р *< л о C l з* Оз -• Р §. Ч (/) 3 3* СР _о^ 5^ с Ci Y er tu zis h tiz im id a bos qi chl arn in g o ‘z ar o b o g 'li q lig i Yer resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etishni ulami m uho faza qilishdan ajratib bo'lm aydi. Qishloq x o'jalik yerlari (avvalo tuproqlar unumdorligining) mahsuldorligining doimiy omillarini kengaytirilgan qayta tiklash, hoz.ir yer tuzishda yechiladigan asosiy m asalalam ing biriga aylandi (1 4 -jadval). Yerlami suv va shamol eroziyalaridan him oya qilish, buzilgan hududlami rekultivatsiyalash bo'yicha chizm alar va loyihalar eng ko'ptarqalgan hisoblanadi. Yerlar buzilishining bu yo'nalishlari yetarlik darajada to 'la o'rganilgan, ular yer-hisobi hujjatlarida ko'rsatiladi. Amali- yotda sinalgan, shularga mos tadbirlar majmuasi yer tuzish loyihalariga kiritiladi. Oxirgi yillarda yerdan foydalanishning intensivlashishi bilan bog'liq holda, tuproqlar unumdorligi va m ahsuldorligiga salbiy antropogen ta ’sir kuchsymoqda. Ifloslanish, sho'rlanish, qurib ketish, yer osti suvlarining ko'tarilishi kabi jarayonlar faollashmoqda. Y er tuzish tizim ida bu jarayonlam ing hamda sellar. k o c h k ila r va sh. o ', oldini olish bo'yicha loyi halar va chizmalarni ishlash boshlandi. Yer tuzish tadbirlari ulami amalga oshirishning har bir bosqichida ishonchli va aniq labiiy-xo'jalik asoslashga ehtiyoj sezadi. Bunday asoslash yer kadastri materiallariga va ASM tarm oqlarini yuritishning mintaqaviy tizim lariga (ayniqsa tuproqni himoya qilishga qaratilgan mintaqaviy dehqonchilik tizim lariga) asoslanadi. Shu bilan birga faqat yer tuzishda ilg 'o r iqtisodiy, texnologik va texnik yangiliklam i joriy etish imkonini beradigan hududni tashkil etishning ilmiy asoslangan tarkibini yaratish mumkin. 7- jadvalda ekologik. iqtisodiy va agronom ik xarakterga ega, yer tuzishning har xil bosqichlarida foydalaniladigan materiallar sanab o tilgan. Xohlagan ishlab chiqarishning (jum ladan, qishloq xo'jaligi ham) asosiy elemenllari mehtiat va yer resurslari bo'lganliklari uchun yer tuzishda kelajakdagi aholi tizimi chizmasi hisobga olinadi. Ekologik ishonchlilik va iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan yerdan foydala nishni oqilonalashtirish, ayniqsa, tez rivojlanayotgan m intaqalar uchun katta ahamiyatga ega, aksincha, aholisi kam m intaqalarda buning teskarisi. Yer tuzish tizimi yer resurslarini boshqarishda yetakchi o'rinni egal- laydi. Uni shakllantirishda loyihalashning har xil bosqichlarida yerlardan foydalanish va ulami m uhofaza qilish m asalalarining butunligi va ta- baqalanishi kabi lalablar, qabul qilinadigan yechim lam ing o 'zaro bog'liqligi va bir-birlariga tobeliklari, bashoratlash usullaridan loyihalash usullariga ketma-ket o'tish. loyihalashda aniqlikni to'xtovsiz oshirib borish hisobga olinadi. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - y e r egaliklari va yerdan foydalanuvchilarning ijtimoiy-iqtisodiy maqsudtarini asoslash, ularni isloh qilish yo'nalishlarini. ye r mu- nosabatlarining kevingi rivojlanishini tanlash; Ж " •-с 3 £ м 3§■ — <ъ 7Т Z Р г < О g> f Я с-' 3 п - с з. р' С S -1 03 ' ** “ 3 Л с; — — ^ Ьз £ | S о о '-S' 1Л 'С — • n i l i ^ 1 - 3 S-C Р 3 •• и w БГ S i/s •< Download 82.64 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|