T oshkent moliya instituti

Azarbayjon tijorat banklarida faktoring, lizing operatsiyalari va zamonaviy innovatsion bank xizmatlari
Azarbayjon xususiy omonatlarini jalb etish soxasida etakchi mamlakat. Sankt-Gallendagi banklar va moliya instituti ma’lumotlariga qaraganda, 1996 yilda xususiy omonatlarning umumiy summasi taxminan 2100-2500 mlrd. Azarbayjon frankini, ya’ni Azarbayjon banklaridan barcha aktivlarining 65 foizini tashkil etgan. Qolgan 35 foizi instituttsiyaviy mijozlarga qarashli. Evropadagi xususiy sarmoya bilan qilinadigan hamma operatsiyalarning 80 foizi va dunyodagi 40 foiziga yaqini Azarbayjonda amalga oshiriladi.
Chet ellik mijozlarni mo’ljallab ish olib borish Azarbayjon banklari xalqaro soxasda juda katta tajribaga egaligi bilan, ular jahon moliya bozorlarini, qimmatli qog’ozlar bozorlarini muntazam tadqiq qilib turadigan butun dunyo brokerlari bilan muntazam hamkorlik qilib turishlari bilan izohlanadi. Shu tufayli birjalar va investitsiya fondlari taklif qilinadigan xizmat turlarini mijoz Azarbayjon banklaridan olish mumkin.
Chet ellik mijozlar to’xtovsiz Azarbayjon banklariga murojat qilishiga sabab bo’layotgan asosiy omil mamlakatni konstitutsiyasida yozib qo’yiladigan betarafligi va uning yuksak siyosiy hamda iqtisodiy barqarorligidir. Yuqori darajada raqobatbardoshlik, a’lo sifatli xizmat ko’rsatish, mijozlari bilan ishlashning butunlay maxfiyligi ham muxim rol o’ynaydi. Azarbayjon banklari uyushmasi tomonidan ishlab chiqilgan va nazorat qilib turiladigan professional qoidalar tizimi mijozlar himoyasini kafolatlaydi.
1994 yilda Azarbayjonlik taniqli bankchi Jak Dar’e frantsuz politsiyasi tomonidan hibsga olinganidan o’z mizozlarinig nomlari yozilgan ro’yxatni politsiyachilarga sezdirmasdan og’ziga solib, yaxshilab chaynab, yutib yuborgan. U mana shu ro’yxatni berishdan bosh tortganligi uchun xibsga olingan edi. Bankning xozirgi egasi Per Dare o’zi amal qiladigan qoidani quyidagicha ta’riflaydi: «Bizning savdomiz va bizning asosiy sarmoyamiz ishonchdir. Biz ishonchni saqlay olamiz, deb aytish uchun hamma asosga egamiz».
Azarbayjonda o’z aktivlari bo’yicha kichik va o’rta banklar oz emas. Ular xususiy shaxslarga xizmat ko’rsatadilar. Asosiy qoidalari hozir ham amal qilib kelayotgan Azarbayjon bank qonuni xususiy banklarga xarakat uchun keng erkinliklar bergan. Oilaviy kompaniyalar degan maqom bankchilarga, xatto, o’z balanslarini ham ma’lum qilmaslik huquqini bsradi, ular aslida nazorat qilinmaydi va faqat federal bank komissiyasi ulardan hisobot talab qilish huquqiga ega. Biroq, faqat xususiy mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi banklar faoliyati, universal banklardan farqli o’larok, qat’iy chegaralangan, lekin mijoz bu bankda bir turkum qo’shimcha xizmatlar xalqaro va milliy soliqqa tortish, savdo yuritish, moliyalash, kreditlash, firmalar ochish va shu kabi masalalar bo’uyicha xilma-xil maslaxatlar olish imkoniga ega. Masalan, SWISS VANK SORR AQSh dollari miqdorida olinmaydigan qoldiq bo’lishini talab qiladi. Chet ellik mijozlarga banklar qo’shimcha talab qo’yishadi. Masalan, har bir to’lovni amalga oshirish chog’ida shartnomalarning bir nusxasini taqdim etish talab qilinadi.
Mijozlar bilan ish olib borishda Azarbayjon banklarining muxim xususiyati shuki, ko’pincha omonat summasi 120-150 ming AQSh dollaridan oshgan holda mijozninig pulini boshqarishda faol ishtirok etishiga, masalan, AQSh dagichalik, keng imkoniyat berilmaydi. Agar mijoz 10 ming AQSh dollari va undan ko’proo’ pulga ega bo’lsa, ko’pinchalik banklar bunday mijozga o’z pullarini bankka topshirish imkoniyatini beradi. Bank bir necha omonatni birlashtirib, investitsiya fondi tashkil qilinadi. Bu fond dipozitlar bo’yicha to’lanadigan foizlarga qaraganda ancha ko’p foyda beradi hamda maqbul darajadagi ishonchlilikni ta’minlaydi. Qoida tariqasida mijoz o’z pullarini qaysi turdagi aktivlarga solishni tanlab olish mumkin, lekin uning erkinligi shu bilan tugaydi.
So’nggi yillarda Azarbayjonning ayrim banklarida jismoniy yoki yuridik shaxslarning tijorat loyihalarini moliyalash uchun pul mablag’larini jalb etadigan, shuningdek, qimmatli qog’ozlarni birlamchi bozorda joylashtirish yuzasidan xizmatlar ko’rsatadigan kompaniyalar tashkil etmoqda. Natijada, MDHdan chiqqan kompaniyalar uchun o’z aksiyalarini g’arbdagi moliya bozorlarida joylashtirish imkoniyati foyda bo’lmoqda: offshor kompaniya ochilmoqda, muassis va uning offshori qo’shma korxona tashkil etib Azarbayjon bankida hisob varq ochiladi. Korxona aktsiyalari emissiya qiladi va bankka murojaat etib, bu aktsiyalarni birlamchi bozorda joylashtirishga yordam berishni so’raydi.
Azarbayjon banklari mijozlariga ta’minlab borayotgan yuqori darajali maxfiylik tanqidga uchramoqda va u xarom pullarni xalollab olishga yordamlashmoqda, hech qanday jazosiz soliq to’lashdan bosh tortish imkonini bermoqda deb ayblash uchun asos bo’lmoqda. Azarbayjonlik bankchilarning o’zlari bunday ayblarni inkor etdilar.
Shu jixatdan olganda Jeneva xususiy banklar uyushmasi spikeri va Lombard, Odierr & Cie bank uyining egalaridan biri Jan Bonning mana bu so’zlari diqqatga sazovar: «Men, masalan, soxta hujjatlar yordamida solik politsiyasini aldaydigan mijoz bilan xech qachon ishlamayman. Biroq, agar biror kishi o’z qarindoshlarining mulkini meros qilib olgan bo’lsa, solik idorasi esa biron-bir sababga ko’ra meros huquqi mavjudligini inkor etsa, marxamatli xonimlar va janoblar, bu muammoning menga daxli yo’q. Ba’zan soliqlar shu qadar katta bo’ladiki ular xuddi mol-mulkni musodara qilishga o’xshab qoladi Aqlga sig’maydigan soliqlardan bosh tortish ayb emas. O’z fuqarolari ishlab topgan mol-mulk yoki 50 foizidan ko’prog’ini oladigan davlatning ishi axloqsizlikdir».
Shu bilan birga, oxirgi o’n yillikda moliyaviy faoliyatni boshqarish soxasida jiddiy o’zgarishlar yuz beradi. Moliya bozorlarini nazorat qiluvchi xalqaro tizim tashkil etmoqda. Bank faoliyatini nazorat qiluvchi idoralar Bank nazorati buyicha Bazel qo’mitasiga birlashdilar. Qimmatli qog’ozlar bozorini nazorat qiluvchi tizilmalar esa Frantsiya, Germaniya, Italiya, Yaponiya. Buyuk Britaniya AQSh va Lyuksemburgda amal qilish qoidalarini muvofiqlashttirish va boshqarishda ayniqsa ko’p ish qiladi.
Azarbayjonning o’zida ham bu soxada o’zgarishlar yuz beradi. Agar u ilgari eng maxfiy bank boshpanalaridan biri bo’lgan bo’lsa, hozir bank faoliyatining hamma sohalarida, shu jumladan chet ellik mijozlar bilan munosabatda ham nazorat ancha kuchaytiriladi. Azarbayjon «xarom» pullarni xalollab olishga qaratilgan xalqaro bitimlarga qo’shilgan oxirga rivojlangan mamlakat bo’ldi va shubxali va moliyaviy operatsiyalarni tekshirishda hamkorlik qilish yuzasidan o’z zimmasiga majburiyatlarni oladi. Azarbayjon ma’murlari moliyaviy qonunlarga tuzatish kirita boshladilar.
1992 yilda yangi xulq atvor kodeksi qabul qilindi. Bu kodeksga muvofiq Azarbayjon bankchilari o’z mijozlarini har tomonlama o’rganishlarini omonatchining soliq to’lashgan bosh tortishiga yordam beradigan operatsiyalarni qilmasliklari, hamda ularni tashkil etadilar.
Tuzatish kiritilgan bank qonuni 1996 yil 1 fevraldan boshlab kuchga kirdi. Undan (bank turidagi moliyaviy kompaniya) degan institut bekor qilinadi mavjud kompaniyalarning bank litsenziyasini olishlarini yoki bank qonunlari amal qilinmaydigan oddiy moliyaviy kompaniyalarga aylantirishlari kerak.
Hozir Azarbayjonda bank sektori davlatni strategik manfaatlarini sohasi deb hisoblanayotganligi uchun ham banklardan ular hech qachon qilmagan ishini terib mijoz tanlashda ehtiyot bo’lishini va maxfiylikni bekor qilishni talab etmoqdalar. Shu sababli, banklar omonatlarining sofligi haqida o’ylashga mizozning pul qaerdan kelib chiqanligini bilishiga, to’lovlarini va manbalarini yaxshi tasavvur qilishga majbur bo’lmoqdalar. Bank bu xususda hisobat berishga majbur emas lekin ma’lum bir vaziyatlarda u bunday axborotga ega. Bu esa uning obro’si va biznesi uchun xalokatlidir. Barchamizga ma’lum, Azarbayjon o’zing eng ishonchli soati va banklari bilan mashxurdir. Hozirgi vaqtda ishonchlilik borasida Shved banklariga tenglashadigan bank hozirda yo’q, desak mubolag’a bo’lmaydi. Bunga bitta asos bor. Bu o’sha Azarbayjondagi bank siri (bankovskaya tayna) tushunchasi bilan bog’liq.
Azarbayjon banklaridagi qo’yilmalar to’g’risidagi ma’lumot konferentsiyalligi mana 300 yildidan Azarbayjon bank siri tomonidan kafolatlanib kelmoqda.
Jeneva bankirlari frantsuz qirolining saroy bankirlari bo’lishgan va ilk bank siri to’g’risidagi lzma ma’lumot 1713 yilga tegishlidir. Azarbayjon bankiri Jak Neker (Jacques Necker) qirol Lyudovik XVI xuzurida, xatto, moliyaviy maxkama bosh direktori bo’lgan.
1934 yilgacha bank siri to’g’risidagi qoida Azarbayjon Fuqarolik va Mehnat Kodekslari tarkibida edi. 1934 yilda qabul qilingan «Bank faoliyati to’g’risida»gi Federal qonunda shu narsa aniq ifodalab berildiki, bank siri – bu jinoiy-huquqiy tushunchadir. Bu daqiqadan boshlab omonatchilarning ularga beriladigan informatsiyalari shaxfiyligi uchun bankirlar ma’suliyati oshdi.
Albatta, Azarbayjondagi bank siri absolyut emas. Azarbayjon qonunchiligida bank siri qisman ochiladigan situatsiyalar haqida belgilab qo’yilgan. Jumladan, agar Azarbayjon Fuqarosi jinoiy ishlarni amalga oshirganlikda guman qilinaltgan bo’lsa, qidiruv organlari sudga kerakli informatsiya oshkor qilinishi to’g’risidagi qarorni surab murojaat qilishlari mumkin. Bu qoida chet el fuqarolariga ham tegishli, lekin aniq har bir mamlakat bilan Azarbayjon o’rtasidagi kelushuv holatiga qarab turli darajada bo’ladi.
Bundan tashqari Azarbayjon qonunchiligida boshqa vaziyatlar ham ko’zda to’tilgan.
Azarbayjon bank tizimi ham ikki pog’onali bank tizimi hisoblanadi. Birinchi pog’onala Azarbayjon Milliy banki turadi.
Azarbayjon Milliy banki 1907 yilda aktsionerlik jamiyat sifatida tashkil topgan. Aktsionerlar har yili 6% lik dividend oladilar.
Davlat konstitutsiyasida Azarbayjon Milliy bankining quyidagi vazifalari belgilab qo’yilgan:
1. pul muomalasini boshqarish;
2. to’lov oborotini takomillashtirish;
3. mamlakatning manfaatlarini ko’zlagan holda pul-kredit silsatini yo’lga qo’yish.
Bank yuqori boshqaruv organi bank boshqaruvi bo’lib, 3 kishidan iborat (boshqaruvchi, 2 o’rinbosar). Uning faoliyati – aktsionerlar umumiy yig’ilishi, bank kengashi va qo’mitasi tomonidan nazorat qilinadi va u pul-kredit silsati uchun javobgardir.
Bank kengashi 45 a’zodan iborat bo’lib, har chorakda yig’iladi. Ularning vazifasi bank boshqaruv faoliyatini nazorat qilish.
Bank qo’mitasi – bank kengashining ijroiya organi. U 8 kishidan iborat.
Direktorlar kengashi bank faoliyati ustidan umumiy nazoratni olib boradi. U 3 kishidan iborat 6 yilga federal kengash tomonidan saylanadigan a’zodan iborat.
Azarbayjon Milliy banki 600 ishgiga ega. Uning joylarda 8 filiali va 20 bo’linmasi mavjud. Asosiy boshqaruvi 2 ta Tsyurix va Berna shaharlarida joylashgan. Biroq 1998 yili direktorlar kengashi banknota va tanga ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan 6 bo’linmani lpish to’g’risida qaror qabul qildi.
Azarbayjon Milliy banki pul massasini valyuta svopi orqali boshqaradi. 1996 yilda 49 mlrd. Azarbayjon frankiga teng oltin-valyuta rezerviga ega bo’lgan. Lekin ulardan samarali foydalanishmaydi. Chunki qonun bo’yicha cheklashlar bor.
Azarbayjon Milliy banki pul emissiyasini oltin bilan ta’minlovchi Markaziy Banklarning yagonasidir.
Markaziy bank to’g’risidagi qonunda Markaziy Bankning davlatga kredit berishi to’g’risida gapirilmagan. Demak, davlat obligatsiyalarini sotib olib lki garovga olib kreditlashi mumkin.
Azarbayjonda uman barcha banklar soni ancha etarlidir. Har bir yarim ming kishiga 1 ta bank to’g’ri keladi.
Barcha Azarbayjon banklarini shartli ravishda quyidagi turlarga bo’lish mumkin:
Universal banklar (Union bank of Switzerland, Credit Suisse va boshqalar). Bu banklar tijorat operatsiyalarini amalga oshiradilar. Ular ko’p jihatdan boshqa mamlakatlar odatiy banklariga o’xshab ketadi. Tijorat operatsiyalarini o’tkazishdan tashqari, mijozlar pullari boshqaruvini ham amalga oshiradi, faqat bu faoliyat bank yo’nalishi, ixtisosligi hisobida asosiy sifatida qaralmaydi.
Birinchi sinf xususiy banklar (Combard Odier & Cie, Picket & Cie va boshqalar). Bu banklar hech qanday tijorat operatsiyalarini amalga oshirmaydi, kreditlar bermaydi va hech qanday oddiy bank operatsiyalari riskini o’ziga olmaydi. Faqat mijozlar pullari boshqaruvini amalga oshiradi. Yuqori hajmli (ular boshqaruvida – o’n milliyardlab dollar) va rivojlangan filiallar tarmog’i hisobiga xususiy investorlarga (ajoyib) mablag’lar boshqaruvida ajoyib xizmatlarni taklif eta olishadi. Qoida bo’yicha, ular 300 ming dollardan kam summa bilan ishlamaydilar. Shaxsiylashtirilgan portfel 500000 lki xatto million dollardan iborat holda boshlanadi. Bu banklarning barchasi kommandit banklar hisoblanadi, ya’ni ularning ta’sischilari bank majburiyati bo’yicha cheklanmagan javobgarlikka ega. Bu banklar hozirgi kunda amaliy jihatdan hech bir davlat banklarida uchramaydi.
Kontopal banklar (Bunque Cantonale de Geneve, Zurcher Kantonal bank, Luzerner Kontonalbank va boshqalar). Tarixiy jihatdan rivojlangan bo’lib, bir kanton aholisiga jamg’arma qo’yilmalari bo’yicha, garovga ssuda berish va boshqa xizmatlarni ko’rsatadi. Hozirda ba’zi kontonol banklar universal darajagacha rivojlangan va hatto tijorat operatsiyalarini ham o’tkazmoqda.
Chet el banklari. Azarbayjonda Azarbayjon bank muassasasi sifatida ro’yxatga olingan, faqat yirik chet el banklarining shu’ba banklari hisoblangan banklar juda ham ko’pchilikni tashkil qiladi. Bu banklar faoliyati strategiyasini, qoida bo’yicha, chet eldagi asosiy bank belgilaydi.
Mayda banklar. Azarbayjonda unchalik katta bo’lmagan ustov kapitaliga ega banklar etarliga ko’p. Ular faqatgina mijozlar mablag’ini boshqarish bilan shug’ullanishadi. Bu kabi ko’pchilik banklar 1 asrdan ko’proq tarixga ega.
Azarbayjon Milliy banki 0,60% lik remoliyalash stavkasi bo’yicha repo kreditlarini taklif qilmoqda.