T oshkent moliya instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
T OSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“BANK ISHI” KAFEDRASI

“BANK ISHI” FANIDAN

NAZORAT ISHI

Mavzu Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari. Azarbayjon tijorat banklarida faktoring, lizing operatsiyalar

KBIS-60 Talabasi: Ostonova M
Ilmiy rahbar : i.f.n., dots. R.T.Shomurodov
TOSHKENT – 2022
Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari. Azarbayjon tijorat banklarida faktoring, lizing operatsiyalar

Reja:
l. Faktoring operatsiyalarining mohiyati, maqsadi va belgilari

2. Faktoring xizmati bo‘yicha shartnoma va uning tarkibi
3. Lizing operatsiyalari va uning asosiy elementlari
4. Lizing shartnomasi va turlari
5. Azarbayjon tijorat banklarida faktoring, lizing operatsiyalar


l. Faktoring operatsiyalarining mohiyati, maqsadi va belgilari
Faktoring ixtisoslashtirilgan savdo vositachilarining, keyinchalik esa savdo banklarining operatsiyasi sifatida XVI–XVII asrlarda vujudga kelgan.
Ingliz tilidan „factor“ so‘zi „makler, vositachi“ degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy nuqtayi nazardan, faktoring shubhasiz vositachilik bilan bog‘liq operatsiya hisoblanadi. Faktoring keyinchalik to‘lovlarni olish bilan tovar va xizmatlarni qayta sotish, qarzlarni undirib olish huquqiga ega bo‘lish sohasida ham qo‘llaniladigan bo‘ldi. Boshqacha qilib aytganda, faktoring – vositachilik faoliyatining bir turi bo‘lib, bunda faktoring kompaniyasi ma’lum to‘lovlar evaziga mol yetkazib beruvchi korxonadan mol sotib oluvchilarga tegishli bo‘lgan pul mablag‘larini undirib olish huquqini oladi (debitor qarzdorlikni inkassatsiya qilish).
Faktoring – bank yoki boshqa moliya tashkilotlarining korxonalar qarzini, xususan yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar uchun haq to‘lash majburiyatlarini sotib olishdir. Faktoring ushbu tovarlar uchun ular yetkazib berilishiga ko‘ra, yuklash hujjatlari ko‘rsatilganda to‘lanishini ko‘zda tutadi, kelgusida faktoring xizmatini ko‘rsatayotgan tashkilot (bank) xaridorlardan qarzl arni undirib oladi. Jahon amaliyotida faktoring deganda, tovarlar va xizmatlar uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida faktor tomonidan mijozga ko‘rsatiladigan bir qator komission-vositachilik xizmatlar tushuniladi.
Faktoring riskli, lekin yuqori foydali bank biznesi, moliya marketingining samarali quroli, iqtisodiyotning rivojlanishi, zamonaviy jarayonlarga mos bo‘lgan bank operatsiyalarining integratsiyalash shakllaridan biri hisoblanadi. Faktoring operatsiyalari xalqaro kreditning bir shakli bo‘lib, eksportyor, importyorlarga pul mablag‘larini maxsus kompaniya tomonidan sotib oladi va ularning inkassatsiyasi bilan shug‘ullandi.
XX asrning 60-yillaridan boshlab, faktoring kompaniyalarining rivojlanishiga to‘lovlarning to‘xtab qolishi, to‘lay olmaslik, shuningdek, eksportyorlarning kreditlarga bo‘lgan ehtiyojining o‘sishi sabab bo‘ldi. Ulardan avval tovar oldi-sotdisi, komission operatsiyalar bilan shug‘ullangan faktoring turi bo‘lgan. O‘rta asrlarda savdogarlar guruhi ishlab chiqaruvchilar uchun noma’lum bozorlarda tovarlarni sotish bo‘yicha agent shaklida, ishtirok etganlar va shu asnoda tovarli faktoringga asos solingan.
Moliya faktoringi AQSHda 1890-yilda to‘qimachilik bo‘yicha Yevropadan importni to‘xtatish uchun himoya bojlarining kiritilishi bilan paydo bo‘ldi, lekin u Ikkinchi jahon urushidan keyingina keng rivojlandi.
Faktoring operatsiyalari sotilgan tovarlar uchun to‘lovni kechiktirish shaklida sotuvchilar tomonidan sotib oluvchilarga taqdim etiladigan tijorat krediti asosida vujudga kelgan. 1988-yil xususiy huquqni unifi katsiyalash Xalqaro instituti tomonidan qabul qilingan Xalqaro faktoring to‘g‘risidagi konvensiyaga asosan operatsiya quyidagi 4 ta belgilardan kamida 2 tasini qondirsa, faktoring hisoblanadi, deb kelishib olingan. Ular quyidagilardir:

1. 
   Qarz talablarini oldindan to‘lash shaklida kreditlashga ega bo‘lish.
   
2. 
   Yetkazib beruvchining buxgalteriya hisobini, ayniqsa, sotuv hisobini yuritish.
   
3. 
   Uning qarzini inkassatsiya qilish.
   
4. 
   Yetkazib beruvchini kredit riskidan sug‘urta qilish.
   

Faktoring operatsiyalarining asosiy maqsadi shundan iboratki, faktor (bank, faktoring kompaniya) o‘z mijozlarining sotib oluvchilarga bo‘lgan talabini sotib oladi, ularga 3–4 kun ichida mol yetkazib beruvchilardan pul undirish-undirmasligidan qat’i nazar, albatta, foiz to‘lovlarini ushlab qolgandan keyin 70–90 % ish haqi to‘laydi. Qarzning qolgan qismini shartnomada belgilangan muddatda to‘lab berishi lozim. Faktoring to‘lagan summasi va qarzn ing qolgan qismini u keyin sotib oluvchidan undirib oladi. Ayrim holatlarda, masalan, majburiyatlar bo‘yicha savollar tug‘ilib qolsa va boshqa holatlarda (kechiktirilsa) 50 % va juda kam holatlarda esa oldindan 100 % to‘lanadi. Bu operatsiyada uchta shakl qatnashadi. Ular:

1. 
   Faktor-vositachi (tijorat banki yoki faktor kompaniyasi).
   
2. 
   Mol yetkazib beruvchi.
   
3. 
   Mol sotib oluvchi.
   

Yana boshqacharoq qilib aytganda, faktoring – mol yetkazib beruvchining tijorat bankiga ma’lum bir summada mol sotib oluvchining qarzidan kechishi va ma’lum bir vaqtda kechilgan qism (diskaunt) va asosiy qarz mol sotib oluvchidan undirib olinishidir.