Табиат компонентларининг экологик ҳолати ва уларни эксперт баҳолаш

Қисқача хулосалар

Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда экологик тадбирлар тизимини амалга оширишга катта аҳамият берилиб, бу тизим мамлакат ҳалқ хўжалигини ислоҳ қилишнинг таркибий қисмига айланди.

Ўзбекистонда атроф муҳитига муҳофаза қилишининг амалга оширишнинг кўп босқичли тузилмалари барпо этилган, унинг ҳуқуқий асоси яратилган, бу соҳада давлат дастури ишлаб чиқилиб амалга оширилмоқда, миллий ҳаракат режаси ишлаб чиқилган ва бошқалар.
Ўзбекистонда кўплаб экологик муаммолар ҳам мавжуд бўлиб, улар кўп даражада ўтмиш тоталитар тузумдан мерос бўлиб қолган асоратлар билан боғлиқдир.
Республикада атроф муҳитнинг экологик талаблари тўла жавоб берадиган ҳудудлари мамлакат умумий майдонининг 27%ни ташкил этади. Табиат компонентларининг барчасида экологик холат сезиларли ўзгаришга учраган. Кўплаб чиқиндилар тўпланиб қолган. Булар экологик экспертиза муносабатларида эксперт назоратини кучайтиришини тақазо этади.
Атмосфера ҳавоси, сув, ер, биологик ресурслар, ер ости бойликлари, чиқиндилар бўйича тўпланиб қолган экологик муаммолар уларнинг ечимини топишда экологик экспертизанинг аҳамиятини оширади ва бу йўналишда прогрессив тадбирларни амалга оширишни талаб қилади.
Ўзбекистон вилоятлари ва туманлардаги экологик вазият ҳудудий жиҳатдан катта фарқ қилади. Булар экологик вазиятни баҳолаш ҳамда экологик районлаштириш мезонларини ишлаб чиқиб, илмий асосланган экологик районлаштиришни амалга оширишни тақазо этади.
Экологик районлаштириш мақсадларида экологик ҳолатни баҳолаш шкаласи ишлаб чиқилган. 18 та экологик индикатор орқали республика туманлари ва вилоятларидаги экологик вазият баҳоланган. Уларга асосланиб қуйидаги туманлар гуруҳи ажратилган: 1)қониқарли (йўл қуйиладиган) экологик ҳолатдаги туманлар; 2) кескин экологик ҳолатдаги туманлар; 3) фавқулоддаги экологик ҳолатдаги туманлар. Ушбу мезонларга асосланиб ўртача баллар ҳисобланади ва экологик вазият баҳоланади. Ўртача балл баҳоларига кўра районлар ҳавфли ва ўта ҳавфли экологик вазият районлари категориягларига бўлинган.
Экологик вазиятнинг вилоятлардаги ва иқтисодий районлардаги фарқлари бўйича ҳисобланган балл кўрсаткичларига кўра уларнинг қуйидаги типлари аниқланган. 1) фавқулодда кескин; 2) жуда кескин; 3) ўртача кескин; 4) унча кескин бўлмаган; 5) кескин бўлмаган. Уларни экологик экспертизада ҳисобга олиш йўналишлари кўрсатилган.
Орол денгизининг қуриши салбий антропоген таъсирнинг экологик ҳолатга ва ижтимоийиқтисодий инқирозга олиб келишининг ёрқин миссоли ҳисобланади. Орол ҳалокати миқёслари, сабаб ва оқибатлари таҳлил инқироздан чиқиш йўлларини ишлаб чиқишга имкон беради.
Ўзбекистонда тоғ ва текислик геотизимларидаги фойдаланишни ҳар томонлама ҳисобга олиш экологик экспертиза учун ғоят муҳимдир. Чўл, антропоген текислик, тоғ геотизимлари ўхига хос хусусиятларга эга. Тоғлар мамлакат барқарор ривожланишининг асосий макрорегиони ҳисобланади.
Ўзбекистонда халқаро экологик экспертиза тажрибаларидан, айниқса Европа мамлакатлари АҚШда амалга оширилаётган тадбирлардан фойдаланиш экологик экспертиза амалиёт учун муҳим аҳамиятга эга.