Tabiatshunoslik

Y ERN ING HARAKATI
Amaliy ish (darsda bajariladi)
Yonib turgan sham olib, stolga qo‘\ ing. Sham qarshisiga globusni qo‘ying. 
Sham bir vaqtning o'zida globusning ham m a tom onini yoritadimi? Globusni 
aylantiring-da, yorug‘lik uning ham bir qismiga, ham boshqa qismiga 
galm a-gal tushishini kuzating.
Yer shari 24 soat mobaynida o ‘z o ‘qi atrofida bir marta aylanib 
chiqadi. Bu 
sutka
deyiladi.
Q U Y O S H VA U N IN G Y E R D A G I H A Y O T U C H U N A H A M IYA TI
Koinotda sayyoralardan tashqari juda ко‘р yulduzlar mavjud. Bu 
yulduzlami siz tunda ko'rishingiz mumkin. Yulduzlar o ‘zidan issiqlik va 
nur taratishi bilan sayyoralardan farq qiladi. Bizning Quyoshimiz ham 
ana shu yulduzlaming biridir.
Quyosh bizga yaqin turgan yulduzdir. U juda katta lovullab turgan 
gazsimon shardir. Uning diam etri Yer diam etridan 109 baravar katta, 
Quyoshdan Yergacha b o ig a n masofa 150 million kilom etr atrofida. 
Bunday masofani tasavvur qilish qiyin.
Q uyosh yuzasi + 6000 darajagacha qiziydi. Bunday h aroratda 
h am m a m etallar bug1 va gazlarga aylanib ketadi. Quyosh q a ’rida
21

---

h aro rat bir necha m illion dara­
jagacha yetadi.
O lim lar teleskop orqali q a­
rab, Quyosh yuzasida doim o ‘zga- 
rib tu rad ig an nih o y atd a katta 
d o g ‘lar borligini aniqlashgan.
K o‘p in c h a alan g a fo n ta n la ri, 
cho‘g‘dek qizib, tinmay harakat- 
lanib turadigan gaz to ‘fonlari 
ko‘zga tashlanadi. Quyosh dog‘- 
larining o ‘zgarishi va toTonlaming 
zo ‘ray ishi Yerdagi ob-havoning 
keskin o ‘zgarishiga sabab boNadi.
Quyosh Yerni yoritib, isitib 
turadi. U Yerdagi barcha mavjudotlarga hayot baxsh etadi. 0 ‘simliklar, 
hayvonlar, odam lar yorug‘lik va issiqliksiz yashay olm aydi. Bahor 
boshlanishi bilan Quyosh Yerni tobora ko‘proq yoritadi va isitadi.
Quyosh suvni bug‘lantirib, to g lard ag i m uzliklam i eritadi.N atijada 
tog‘ daryolari paydo b o la d i. Agar quyosh b o ‘lm aganda Yer shari 
abadiy qorong6ilikka m ahkum b o ‘lib, yer yuzi sovuq va qorong‘ilik 
q a’rida qolib ketardi. D em ak, Yerda hayot ham b o ‘lmas edi (7-rasm ).
Yer dum aloq, shar shaklida b o ‘lgani uchun quyosh nurlari uni bir 
xilda isitmaydi.
Yer shar shaklida boiganligi sababli Quyosh nurlari Yer yuzasini 
bir tekis isitmaydi. Shunga ko‘ra Yer shari issiqlik va sovuqlik mintaqalariga 
b o ‘linadi. Ekvator yonida Quyosh nurlari Yerga tik tushadi va uni 
yaxshi qizdiradi. Issiq mintaqa shu yerda joylashgan. Qutblarga yaqin 
joylarda Quyosh nurlari yer yuzasiga qiyalab tushadi va kam harorat 
beradi. Bu joylarda iqlim sovuq b o la d i va ushbu m intaqalar sovuq 
mintaqalar deb ataladi. Issiq va sovuq m intaqalar orasida m o ‘tadil 
iqlimli mam lakatlar joylashgan. Bu mintaqalarga Quyosh nurlari qiyalab 
tushadi. Siz bilan biz mo ‘tadil mintaqada yashaymiz.
#
 
O'zingizni sinang
1. Yerdagi hayot uchun Quyoshning qanday ta'siri bor? 2. N im a sababdan 
bizga Quyosh bilan Oy deyarli bir xil kattalikda b o ‘lib ko‘rinadi?
Shimoliy sovuq 
mintaqa
Shimoliy mo‘tadil 
mintaqa
Issiq mintaqa
Janubiy mo‘tadil 
mintaqa
Janubiy sovuq 
mintaqa
7-rasm. Yer sharidagi issiq-sovuq 
mintaqalar.
22

---