Tabiatshunoslik

KUN BILAN TUN
Biz ko‘rdikki, Quyosh kun m obaynida sharqdan g‘arbga tom on 
harakat qilar ekan. Lekin aslida shundaym i?
T o ‘x tab tu rg a n p o y ezd v a g o n id a n tu rib , y u rib k e ta y o tg a n
poyezdga qaraydigan b o ‘lsangiz, o ‘sha poyezd em as, balki siz turgan 
vagon yurayotgandek b o ‘lib tuyuladi. A rg‘im ch o q d a uchganingizda 
siz e m a s, b alk i a tro fin g iz d a g i n a rs a la r h a ra k a tla n a y o tg a n d e k
b o ‘ladi.
Quyoshning osm on b o ‘ylab qiladigan harakati ham shu kabidir. 
H aqiqatda Quyosh sharqdan g‘arbga qarab yuradi, Yer esa fazoda  
g'arbdan sharqqa tomon aylanadi. Shunday qilib, Yer o'z o'qi atrofida 
bir kecha-kunduzda bir marta aylanib chiqadi.
0 ‘z o ‘qi atrofida aylanish hodisasini tushunish uchun quyidagi 
tajribalarni qilib ko‘ring.
1-tajriba .__________________________________________________
Pildiroqni stol ustiga qo‘yib, aylantirib yuboring. U bir joyda turganicha 
aylanaveradi. Bu pildiroqning o ‘z o ‘qi atrofida aylanishidir.
2-tajriba.
K ichikroq rezinka koptok olib, chap qoMning ikki barmogM orasiga 
q o ‘yib o kng q o ‘l bilan uni aylantiring. G archi koptokning o ‘qi boMmasa- 
da, bu harakat ham uning o ‘z o ‘qi atrofida aylanishidir.
Yer o'qi xayolda tasavvur qilinadigan bir chiziqdir.
Yerni misoli ulkan bir pildiroq desa b o la d i. U o ‘z o'qi atrofida 
aylanar ekan, dam
bir to m o n i, dam ikkinchi tom oni galm a-gal 
Quyoshga to ‘g‘ri keladi. Yeming Quyosh nuri tushib turadigan tom onida 
kun, soya bo4ib turadigan tom onida esa tun b o ‘ladi.
Yer aylanib turgani sababli кип о 'm ini tun, tun о 'm ini kun egallaydi.
Yer siltanm asdan va to ‘xtam asdan bir tekis, ravon aylanib turadi. 
Yer bilan birga undagi ham m a narsalar: odam lar, uylar, dov-daraxtlar, 
dengizlar va hatto uni qurshab turadigan havo ham aylanib turadi. 
Shuning uchun Yerning aylanishini biz sezmaymiz.
23

---

O'zingizni sinang 
•
^
----------------------------------------------------------------------------------------------------
1. G lobus va yorug‘lik m anbaidan foydalanib, nim a sababdan kun bilan
tun almashinib turishini isbotlang. 2. Q ancha vaqt ichida Yer o ‘z o ‘qi atrofida 
bir m arta aylanib chiqadi? N im a uchun biz yer aylanishini sezm aym iz?
Topshiriqlar
1. «Ob-havo taqvimi» dagi yozuvlarga qarab, m ana bularni aniqlang: a) 
qaysi oyda Quyosh tush paytida ufqdan eng baland nuqtada turadi? Shu 
vaqtda kun va tu n uzunligi q an ch a boMadi? b) qaysi oyda Quyosh tush 
paytida ufqdan eng past nuqtada b o ‘ladi? Shu vaqtda kun va tu n uzunligi 
qancha b o ‘ladi? 2. Yilning qaysi oylarida kun va tu n uzunligi teng b o la d i?