Tabiatshunoslik

limon, mandarin, apelsin
yetishtiriladi. 
Bu mevalar lazzatli b o iis h id a n tashqari, foydali ham dir.
Q o ra dengizda yirtqich baliq - 
akula
va insonga d o ‘st b o l g a n
hayvonlardan 
delfmlar
(38-rasm ) yashaydi. D elfm lar ishonuvchan, 
ziyrak b o ‘ladi, ularni q o ‘lga o ‘rgatish m um kin. U larning hayot tarzi 
ju d a qiziq b o lg a n lig i sababli olim lar o ‘rganishm oqda.
38-rasm. Delfmlar va baliqchi qushlar.
57

---

S u b tro p ik la rn in g dengizga y a q in jo y la rid a k o ‘plab sih a tg o h la r 
qurilgan b o ‘lib, d a m olish uylari, bolalar shifoxonalarining chiroyli 
binolari k o ‘kalam zor ichiga joylashgan. Issiqlik bilan yorug‘lik, moviy 
dengiz va uning toza havosi, talaygina shifobaxsh m a ’danli suv buloqlari 
d a m olish va davolanish u c h u n qulay sharoit yaratadi.
& >
Amaliy ishlar (darsda bajariladi)
1. Tabiiy xaritadan Kavkaz tog‘lari, K avkazning Q ora dengiz b o ‘yi va 
Q rim ning janubiy sohilini toping. 2. Geibariydan subtropik o ‘lka o ‘simliklarini 
ko‘rib chiqing. Bu o ‘sim liklam ing cho‘l va tog‘ o ‘sim liklaridan qanday farqi 
borligini payqadingiz? Qora dengiz bo‘yida ekiladigan madaniy o ‘simliklaming 
qaysi biri 0 ‘zbekistonda ham ekiladi? 3. Q og‘oz varag‘ida b ir d o n a choy 
sham asini ko‘zdan kechiring. U o ‘sim likning qaysi qism idan olinganini 
aytib bering.
Ozingizni sinang
1. S u b tro p ik zo n a ta b ia ti c h o ‘llar ta b ia tid a n q an d a y farq q iladi? 2. 
N im a uchun subtropik iqlim da o ‘sadigan o ‘sim liklar sahroda o ‘sm aydi ? 3. 
Q ora dengiz bo‘yidagi iqlim nim a u ch u n davolanish va d am olish uchun 
qulay?
D ASHTLAR TABIATI
Y evroo siy o q it'a s id a d a s h tla r j u d a k a tta m a y d o n n i egallaydi. 
0 ‘z b ekiston ga y a q in c h o ‘l z o n ala ri 0 ‘rta O siy o n in g
s h im o lid a , 
Q o z o g ‘iston va Rossiya h u d u d la rid a jo y la sh g an . Q u y o sh c h o ‘llarga 
q a n c h a lik saxiylik bilan n u r soch sa, d a sh tla rn in g ja n u b iy qism iga 
h a m xuddi sh un day n u r sochib turadi. S huning u ch u n h a m dashtlarda 
yoz issiq, q u ruq b o ‘ladi va u zoq d av o m etadi. Q o zo g‘iston dashtlarida 
yoz ayniqsa issiq va q u ru q b o ‘ladi. H a ro ra t soya jo y d a k o ‘p in c h a +40° 
ga y e ta d i. Y o g N n - s o c h in d e y a rli b o ‘lm a y d i. D a s h t z o n a s in in g
g ‘a rb id a g in a y o m g ‘ir y o g ‘ib tu ra d i. Y oz o ‘rta la rid a k o ‘p in c h a q u ru q
va issiq sh am o l - garm sel esib turadi. G a rm s e l c h o ‘llardan boshlanadi 
va sh u y e rd a n d a s h tla r q o ‘yniga yetib boradi.
B a h o rd a q o r erib, y o m g ‘ir y o q q a n d a n keyin y u m s h o q va m ay in
d a sh t tuproqlari suv bilan oson yuvilib ketadi. Yuvilib ketgan joylarda
58

---

k o ‘pin c h a katta-k atta chuqurlar, jarlar hosil b o i a d i . Jarlar u n u m d o r 
tuproqlarni yemiradi. Jarlarga qarshi kurashish u c h u n o d a m la r ko‘p 
m e h n a t sarflaydilar: daraxtlar ekib, jarlar yoqasini m ustahkam laydilar, 
maxsus inshootlar b arpo etadilar.
D ashtlarda qish sovuq b o ‘lib, kuchli b o ‘ronlar bilan uzoq — 3-4 
oy davom etadi. Sovuq b a 'z a n - 20-25° gacha yetadi.
D asht zonasining janubiga q o r kam , shimol va ayniqsa g barbiga 
k o ‘p y o g badi.
D a sh tn in g yuzasi xuddi cheksizday, tep-tekis b o ‘ladi, faqatgina 
u n in g u - b u y e rla rid a g in a d o ‘nglik b o ‘ladi, xolos. D a s h tla r t o g ‘ 
y onbag‘irlarida h a m b o ‘lishi m um kin.
B epo yon c h o i l a r n i ulk an d a ry o la r kesib o ‘tgan. Bu d a ry o la rn in g
k o bp d a n - k o ‘p ir m o q la r i m a v ju d . D a r y o l a r d a n k a n a l l a r q a z ilib
ch o M la rn in g u n u m d o r y e rla rig a s u v la r c h iq a r ilg a n . D a r y o la r d a
k e m a la r q a tn o v i y o ‘lga q o ‘yilg a n , u lk a n e le k tr stan siy a la r qurilg an.