Tabiatshunoslik

4- sinfda “Tabiatshunoslik”ni o’qitish metodikasi. Tabiatshunoslikni alohida o’quv predmeti sifatida o’qitish 4- sinfda ham davom etadi. o’quv materiali “Atrofimizdagi tabiat”, “Geografik xarita”, “Yer - Quyosh sistemasidagi sayyora”, “O'zbekiston - globus va dunyo xaritasida”, “Tabiatning xilma-xilligi”, “O'zbekiston tabiatini asraymiz”, “Foydali qazilmalar”, “Tabiat muhofazasi” kabi materiallarni birlashtiradi.
“Atrofimizdagi tabiat” mavzusini o’igana boshlashda bolalar yozgi topshiriqlarga yakun yasaydilar, jonajon o’lka tabiati to’g’risidagi materialni takrorlaydilar va jonli tabiat, uning asosiy belgilari, jonajon o’lkamizning iqlimi haqida ma'lumotlar olishadi. Keyin “Geografik xarita” mavzusi bilan tanishadilar. Amaliy ish va mashg’ulotlar jarayonida ayrim narsalarni, sinfni, maktab maydonchasini pejada qanday tasvirlash kerakligi bilan tanishadilar. Bu mavzu o’quvchilarni geografiya xaritasini tushunishlarida asos bo’lib xizmat qiladi. o’z joyini o’iganishga asoslanib, o’qituvchi o’quvchilarda o’zbekistonning tabiiy xaritasi to’g’risida, keyin esa MDHning tabiiy xaritasi to’g’risida boshlang’ich tasavvurlar hosil qiladi. Xarita bilan ishlash butun o’quv yili davomida davom etadi.
Xaritalarda foydalanilgan shartli belgilar bilan o’quvchilarni tanishtira borib, ularni o’z oikasi tabiatining tegishli rasmlari bilan taqqoslashi kerak. Shunga intilish kerakki, xarita ham bolalar uchun kitob kabi bilim manbai bo’lib qolsin.
“Yer - Quyosh sistemasidagi sayyora” mavzusi orqali o’quv-chilar globus - yerning kichraytirilgan shakli ekanligi, Oy Yerning yo’ldoshi, Yerning harakati, kun bilan tun, issiqlik va yorug’likning Yerda taqsimlanishi, yerning sun'iy yo’ldoshlari va raketalar haqidagi dastlabki bilimlarga ega bo’lishadi. Amaliy ishlarni bajarish jarayonida yarim sharlar xaritasi, globus bilan ishlash, nechta okean, qifa mavjudligi, bizning davlatimiz - o’zbekiston Yer sharining qayerida joylashgan, nima uchun oy yerning yo’ldoshi deb atalishi, qaysi xususiyatlari bilan yerdan farq qilishi, quyosh va uning yerdagi hayot uchun ahamiyati, kun va tunning hamda yil fasllarining hosil bo’lishi kabi savollarga javob topishlari va bajarishlari lozim.
“Tabiatning xilma-xilligi” kichik mavzusi bolalarni mamla-katimiz tabiatining xilma-xilligi to’g’risidagi asosiy ma'lumotlar bilan tanishtiradi. Bu ma'lumotlar o’quvchilarga tabiiy geografiya kursida MDHning tabiiy hududlari to’g’risidagi materialni o’zlashtirilishini osonlashtiradi.
“Tabiatning xilma-xilligi” mavzusini muvaffaqiyatli o’rganish uchun MDH (tabiiy va tabiiy zonalar) xaritalaridan, gerbariy, devoriy surat, kinofilm, rasm, jurnal va gazetalardagi foto-suratlardan, radio va teleko’rsatuvlardan, berilgan Gidrometeorologiya xizmati xabarlaridan keng foydalanish zarur. o’quv-chilarni daftarda yozilgan har bir hududning tabiiy sharoitlari xarakteristikasi: 1- xaritadagi holati; 2- yuzasi; 3- daryo va ko’llari; 4- yil fasllari; 5- o’simliklari; 6- hayvonot dunyosi; 7- shahar va qishloqdagi odamlar mehnati kabilarni o’z ichiga olgan rejadan foydalanishga o’rgatish kerak. Ular xaritadan har bir hududni, u MDHning qaysi qismida joylashganligini ko’rsatib bera olishlari kerak. Tabiiy zonalar relyefi umumiy doirada, masalan, “asosan tekisliklar va tog’lar va hokazolar bor” tarzida ta'riflanadi. Yil fasllarini xarakterlash qish va yozning xarakterli harorati va yog’inning ko’p-ozligini tasvirlash bilan biiga olib boriladi. Bunda yil fasllarining xususiyatlarini shu mintaqada Quyoshning yoz va qish vaqtlarida yoritish xarakteri bilan bog’lash lozim. Masalan, “Cho'lda Quyosh yozda ufqdan yuqoriga ko’tariladi va deyarli tik tushuvchi nurlari Yer yuzasini kuchli qizdiradi” yoki “Tundrada, hatto yozda ham Quyosh ufq ustida pastda turadi va uning nurlari Yer yuzasi bo’ylab qiya holda o’tadi, uni kuchsiz qizdiradi” shaklida.
Bolalarni u yoki bu zonaning xususiyatlarini jonajon o’lkasi tabiati va odamlar mehnati bilan solishtirishga o’rgatish g’oyat muhimdir. o’quv materialini taqqoslash bilan o’rganish tafak-kurni rivojlantiradi, bilimni konkretlashtiradi, predmetga qizi-qishni oshiradi.
Bilimlarni mustahkamlash va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun xarita bo’ylab xayolan sayohat o’tkazish foydalidir, sayohat vaqtida bolalar yo’lga nimalar kiyib olishlarini, yo’lda nimalarni ko’rishlarini, qanday o’simlik va hayvonlar uchrashini aytishlari kerak bo’ladi. Bu mavzuni o’zlashtirishda, ayniqsa, o’zbekiston hududidagi tabiiy zonalarni tahlil etishga keng o’rin berilgan. Cho’Uar tabiati, cho’lning inson tomonidan o’zlashtirilishi, cho'l o’simliklari va hayvonot dunyosi haqidagi bilimlarni o’quvchilar cho'l zonasini o’zlashtirish mavzusi orqali olishadi. “Tog’ tabiati”, “Subtropiklar tabiati”, “Dashtlar tabiati” va “o’rmon zonalari tabiati” mavzulari orqali o’quvchilar xaritalarda ularning joylashishi, ob-havo xususiyatlari, tabiiy boyliklari, o’simlik va hayvonot dunyosi, hamma zonalarda inson ta'siri tufayli bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi ma'lumotlar£a ega bo’lishadi. Amaliy darslarda xarita bilan ishlab, ularning tasvirlanishini tahlil etish, o’z o’lkasida mavjud bo’lgan zonalarga sayohat uyushtirish, o’simliklardan gerbariylar yasash, hayvonot dunyosini tasvirga tushirish, rasm chizish va hokazo ishlarni bajarish tavsiya etiladi.
O’lkamiz biror qismining tabiiy xususiyatlarini o’igana turib, o’quvchilar uning uchun xarakterli bo’lgan qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab chiqarishning turlari to’g’risida tasavvur olishlari kerak. Mavzu o’rganish o’lkamiz hayoti bilan chambarchas bog’lanishi lozim.
“Insonning tabiatdan foydalanishi va uni muhofaza qilishi” mavzusini o’igana turib, o’qituvchi tabiat muhofazasi bo’yicha qonuniy hujjatlar, ularni har biri jamiyatimiz fiiqarosi tomonidan bajarilishi zarurligi to’g’risida gapirib berishi kerak. Mavzuda alohida e'tibor tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishlarga qaratiladi.
Tabiat muhofazasiga oid masalalar tabiatshunoslikning deyarli barcha bo’limlariga daxldordir. Mavzuning asosiy masalasi tabiat muhofazasi to’g’risidagi ilgarigi darslarda bayon qilingan ayrim ma'lumotlarni bildirish, tabiat muhofazasi bo’yicha qanday tadbirlar amalga oshirilayotganligini o’quvchilarga ko’rsatishdir. Tabiat muhofazasining ma'nosi va ahamiyatini o’quvchilarga ocha borib, o’qituvchi bu mavzuning katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini e'tiborda tutishi kerak. Tabiat faqat jamiyatning moddiy hayoti uchun boylik olish manbaigina bo’lib qolmasdan, balki xalq ma'naviy boyligining asosi hamdir. o’qituvchi tabiat muhofazasi va tabiiy boyliklardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish to’g’risida qanday g’amxo’rlik qilinayotganini gapirib berishi, o’quvchilarni o’zbekiston Konstitutsiyasida o’z aksini topgan tabiat muhofazasi to’g’risidagi modda bilan, shuningdek, o’zbekiston tabiatini muhofaza qilish jamiyatining Nizomi bilan tanishtirib borishi kerak. Bu kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining ma'naviy tarbiyasida katta ahamiyatga ega. Tabiat muhofazasi to’g’risida g’amxo’rlik bolalarda kompleks tarbiyaning muhim qismi sifatida, vatanparvarlik hissini shakllantirishda, inson va tabiat o’rtasida oqilona o’zaro munosabat o’rnatishda g’oyat katta ahamiyat kasb etadi.
Tabiat muhofazasi masalalarini o’rganish ushbu mavzu bilan cheklanmaydi. Bu tabiatshunoslik kursining bosh masalasidir. Tabiat muhofazasi bo’yicha amaliy faoliyat bolalarda tabiat boyliklarini himoya qilish hamda ko’paytirishga intilishni rivqjlantiradi. Shunga ko’ra ularni qushlar uchun oziqa tayyorlashda qatnashishga, kech kuz, qish va erta bahorda qushlarni boqishga, gul manzarali o’simliklar urug’larini yig’ishga, ularni aholi o’rtasida tarqatishga, guzarlarda ko’kalamzorlarni parvarish qilishga, tuproqni yemirilishdan saqlovchi o’simliklarni o’stirishga jalb qilish kerak.
Bilimni tekshirish uchun savollar

1. 
   3- va 4- sinflarda tabiatshunoslikni o’rganishning o’ziga xos xususiyatlari nimada?
   
2. 
   3- sinfda tabiatda kuzatishlar o’tkazish metodikasi qanday, u 2-sinf metodikasidan nima bilan farq qiladi?
   
3. 
   “Tabiatshunoslik” darsligida kuzatishlarni murakkablashtirib borishni qanday izohlaysiz?
   
4. 
   4- sinfda tabiatshunoslikni o’iganish xususiyatlari haqida nima deya olasiz?
   
5. 
   4- sinfda tabiatshunoslikni o’qitishda qaysi metodlardan foydalaniladi?