Tabiatshunoslikda o’qitishning didaktik tamoyillari o’rganish va tahlil qilish reja

2. Bilish – ta‘lim jarayonining metodologik asosidir.
Bilish bu avvalo sezishdan, hissiy sezishdan boshlanadi. Bilish jarayoni kabi ta‘lim jarayonida ham o’quvchi bilmaslikdan bilishga, noaniq bilishdan aniqroq bilshgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tadi. Ushbu jarayonda hissiy idrok etish ham, abstrakt tafakkur ham, amalda sinab ko’rish ham bo’ladi.
Bilish ikki pallaga – nazariya va amaliyotga bo’linadi. Nazariya yangi bilimni, yangicha bilishni ifodalovchi tizimli fikrdir. Nazariya har xil shakllarda ifodalanadi: aksioma, teorema, qonun, formula, grafik, raqam va shu kabilar. Nazariyada g’oya shakllanadi. Amaliyot bilimlarning haqiqiyligini ko’rsatuvchi mezondir. Kuzatish, tajriba, o’zgartirish, yaratish, - bular amaliyot shakllariga kiradi. Amaliyot ijtimoiy hayot va tabiatning murakkab jarayonlarini bilib olishda inson uchun asosiy qurol bo’lib xizmat qiladi.
Ilmiy bilishning vazifasi hodisalarning mohiyatini, ularning rivojlanish qonunlarini ochishdangina emas, balki biron-bir qonunning qay tariqa namoyon bo’lish sabablarini ham ko’rsatib berishdan iborat. Ilmiy omil ilmiy bilishning elementi bo’lib kuzatish, tajriba asosida qo’lga kiritiladi, omilga asoslanmagan bilimning ilmiy qiymati, amaliy faoliyat uchun ahamiyati ham bo’lmaydi.
O’rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari bilishda omillarni o’rganishga katta e‘tibor berganlar. Abu Nasr Forobiy (873-950) bilimning elementi bo’lgan omillarni o’rganishga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, bilimning asosini mavjud narsa va hodisalarni inkor ettiradigan omillar tashkil etadi. Ibn Sino (980-1037) kasallikni vujudga keltiruvchi omillarni o’rganish asosida kasalliklarni turlarga ajratadi va davolash usullarini ishlab chiqdi. A. Beruniy (973-1048) tabiat hodisalari sirlarini o’rganishda tajriba, empirik kuzatish va ular asosida olingan faktlarga asoslanadi.
Demak, bilish sezishdan boshlanadi. Sezish tevarak-atrofdagi voqelik, narsa va hodisalarning sezgi organlarimizga ta‘sir etuvchi ayrim sifat va xossalarining ongimizda aks etishidir. Sezgilar – odam haqidagi barcha bilimlarimizning boshlang’ich manbaidir. Ammo ilmiy asosda bilishda, masalan, olimning bilishi bilan o’quvchining bilish faoliyati o’rtasida umumiylik bo’lsa ham lekin, ular bir-biridan farq qiladi. Olimlar olamni bilib olib, ilgari fanga ma‘lum bo’lmagan yangi haqiqat-g’oyalarni kashf etadilar, yangi qonuniyatlarni aniqlaydilar va shu tariqa fanning ilgarilab ketishiga imkon yaratadilar. O’quvchilar esa ta‘lim jarayonida olamni bila borib, o’zlari uchun ilgari noma‘lum bo’lgan, biron fan kashf etgan va odamlarning ijtimoiy-tarixiy amaliyotida tekshirib ko’rilgan yangi fikr, narsa va hodisalarni bilib oladilar. O’qituvchi o’quvchilarni olimlar tomonidan yaratilgan bu qonunni, g’oya va bilimlarni bilishga to’g’ri, yengillashtirilgan, vаqt jihatidan qisqa yo’ldan olib boradi. Ana shu jarayonda o’quvchining bilimlarni o’zlashtirishga faol munosabatda bo’lishi uning bilish faoliyatini aktivlashtirishga yordam beradi.