Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo O’qitish Metodikisi yoʻnalishi 2- bosqich 01\19-guruh talabasi

Vitamin E
Vitamin E bir-biridan xushbo‘y yadrosidagi metil gruppalari soni va joylashishi bilan farq qiluvchi tokoferolning hosilalari a-, b-, g-, dtokoferollardir. a-tokoferol eng yuqori aktivlikka ega. Vitamin E sariq rangli, moy ko‘rinishiga ega, organik erituvchilarda yaxshi eriydi, kislota, ishqorlar va qizdirishning ta’siriga chidamli, lekin oksidlovchilar ta’siriga chidamsiz. Shu bilan birga havo kislorodi va ultrabinafsha nurlarga ham. Tokoferollar faqat o‘simliklarning yashil qismida, ayniqsaboshoqlilarning maysalarida hosil bo‘ladi. Ular o‘simlik moylarida ko‘p
bo‘ladilar. Hayvon mahsulotlarida tokoferollar kam. Odam va hayvonlarda tokoferollar ingichka ichakda oddiy diffuziya yo‘li bilan so‘riladi. Ovqatda yog‘lar bo‘lganda va o‘t kislotalari ishtirokida, iste’mol qilingan tokoferollarning 50% so‘riladi. a–tokoferol yaxshi so‘riladi. Tokoferollar a’zo va to‘qimalarga lipoproteidlar tarkibida tashiladi. Hujayra ichidagi vitamin E faqatgina biomembranalar bilan bog‘langan holda ularning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. U membranalarning lipidlari va lipoprotein tabiatli retseptorlariga bog‘langan holatda bo‘ladi. Bu esa A.A. Pokrovskiyni vitamin E ni biomembranalar minor tarkibiy qismlari qatoriga kiritishiga asos bo‘ldi. Vitamin E ni boshqa yog‘da eruvchi vitaminlar bilan birgalikdagi asosiy vazifasi – organizmning a’zo va sistemalari hujayralari membranalarining tarkibi va funksiyalarini boshqarishdir. Bu boshqarish uning kuchli hujayra ichi antioksidantlik faoliyatiga bog‘liq bo‘lib, fosfolipidlar to‘yinmagan
yog‘ kislotalarini peroksidlanishdan saqlab, ularni tarkibini barqarorlashtirgan holda amalga oshiriladi. Peroksidlanish mahsulotlari sog‘lom odamlarda biologik membranalar ikki qavatini modifikatsiyalash bilan bog‘liq muhim fiziologik vazifani bajaradi.Qator patologik holatlarda esa ularning miqdori oshib, hujayra tarkibiy qismlari shikastlanishi va hujayra o‘limiga olib keladi. Å avitaminoz esa biologik membranalar barqarorligi va vazifalari buzilishidir. Bunda membranalar fosfolipidlari va struktura oqsillarining sifat va miqdor tarkibi, shuningdek lipidlar peroksidlanish mahsulotlari miqdori ham o‘zgaradi. Bu holat E avitaminozda, eritrotsitlar membranasida yaqqol ko‘zga tashlanib, shu vitaminning kamayish darajasi bilan bir vaqtda eritrotsitlarning osmotik rezistentligi kamayishiga olib keldi. Å avitaminozda membrana fosfolipidlari tarkibidagi o‘zgarishlar hujayra
ichi strukturalarida ham aniqlangan. Hayvonlarga vitamin E berish hujayra ichi strukturalari fosfolipidlari sifatli tarkibiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Vitamin E yetishmasligida yuqorida aytib o‘tilgan o‘zgarishlar fosfolipaza A2 faollashuvi va prostanoidlar sinteziga sabab bo‘ladi. Ma’lumki, hujayra membranasi fosfolipidlari gormonlar retseptorlari hosil bo‘lishiga, hujayraning o‘zaro ta’sirlariga mas’ul bo‘lgan glikolipidlar bilan mustahkam bog‘langan. E avitaminozda fosfolipidlarni miqdor va sifat tarkibi o‘zgarganda, hujayra membranalari glikolipid tarkibi va ularga bog‘liq vazifalar ham o‘zgaradi. Membrana retseptorlarini gormonlarga sezuvchanligi pasayadi. Vitamin E yetishmasligida membrana fosfolipidlari sifat va miqdor tarkibi o‘zgarishi ularning molekulyar xarakatchangligini oshiradiki, kaysiki u hujayra ichi strukturalaridagi membranaga bog‘liq fermentlar aktivligi o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan hujayrada moddalar almashinuvida ko‘p sonli ikkilamchi o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Patogenezida lipidlarni peroksidlanish mahsulotlari to‘planishi va immunitet faolligi pasayishi katta o‘rin tutadigan qator kasalliklarda vitamin E ni kompleks terapiyada qo‘llash ayni maqsadga muvofiq
bo‘ladi. Vitamin E tomonidan tabiiy killer hujayralar aktivligini oshirilishi uning o‘smalarga qarshi ta’sirini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni tobora orttirmoqda. Tabiiiy killer hujayralar esa organizmda o‘smalarga qarshi nazoratning asosiy omilidir. Vitamin E tomonidan tabiiy killer hujayralarning faollashuvi shu hujayralar faoliyatini cheklovchi T – supressorlar sonini kamaytirishga va prostglandinlar sintezi ingibirlanishiga bog‘liqdir. Qaysiki, prostaglandinlar yuqorida aytilgan hujayralar faoliyatini to‘xtatib qo‘yadilar. Shunday qilib, vitamin E organizm sistema va a’zolari hujayralari membranasi tuzilishi va funksiyasiga, membranaga bog‘liq fermentlar aktivligiga, nuklein kislotalar, oqsillar, lipidlar va uglevodlar, energiya almashinuvlariga yaqqol ko‘ringan boshqaruvchi ta’sir
ko‘rsatadi. U kuchli antioksidantlardan biri sanaladi va ksenobiotiklar
zararlanishida ishtirok etadi. Sutkalik extiyoj – 5 mg.