Tabiiy fanlar fakulteti

III BOB. LAMIACEAE OILASI SHIFOBAXSH VA DORIVOR TURLARNING BIOEKOLOGIK XOSSALARI

3.1. Lamiaceae oilasi o‘simliklari tarkibi

O`zbekistonda tarqalgan Lamiaceae oilasining turkum va turlari

3.1.2-jadval

	Turkum nomi	Turlar soni	Umumiy tur soni %
	Phlomoides Moench	45	19 %
	Scutellaria L.	38	16 %
	Salvia L.	21	8,9 %
	Nepeta L.	19	8 %
	Lagochilus Bunge ex Benth.	18	7,5 %
	Dracocephalum L.	16	6,7 %
	Phlomis L.	15	6,3 %
	Ziziphora L.	8	3,3 %
	Lophanthus Adans.	6	2,5 %
	Otostegia Benth.	5	2,1 %
	Leonurus L.	4	1,7 %
	Stachys L.	4	1,7 %
	Perovskia Kar.	4	1,7 %
	Thymus L.	4	1,7 %
	Mentha L.	3	1,3 %
	Lycopus L.	2	0,8 %
	Hypogomphia Bunge	2	0,8 %
	Lamium L.	2	0,8 %
	Stachyopsis Popov et Vved.	2	0,8 %
	Drepanocaryum Pojark.	1	0,4 %
	Marrubium L.	1	0,4 %
	Kudrjaschevia Pojark.	1	0,4 %
	Lallemantia Fisch. et C.A. Mey.	1	0,4 %
	Hymenocrater Fisch. et Mey.	1	0,4 %
	Prunella L.	1	0,4 %
	Ajuga L.	1	0,4 %
	Sideritis L.	1	0,4 %
	Thuspeinantha Durand.	1	0,4 %
	Phlomidoschema (Benth.) Vved.	1	0,4 %
	Chamaesphacos Schrenk	1	0,4 %
	Teucrium L.	1	0,4 %
	Melissa L.	1	0,4 %
	Satureja L.	1	0,4 %
	Micromeria Benth.	1	0,4 %
	Antonina Vved.	1	0,4 %
	Clinopodium L.	1	0,4 %
	Acinos Mill.	1	0,4 %
	Hyssopus L.	1	0,4 %
	Origanum L.	1	0,4 %
	Jami	238	100 %

O`zbekistonda tarqalgan Lamiaceae -Yalpizdoshlar oilasiga mansub turkum va turlar tahlil qilinganda Phlomoides Moench. turkumining 45 turi oilaga mansub turlarning 19 %, Scutellaria L. 38 turi 16%, Salvia L. 21 turi 8,9 %, Nepeta L. 19 turi 8%, Lagochilus Bunge ex Benth. 18 turi 7,5 %, Dracocephalum L. 16 turi 6,7%, Phlomis L. 15 turi 6,3%, Ziziphora L. 8turi 3,3 %, Lophanthus Adans. 6 turi 2,5 %, Otostegia Benth. 5 turi 2,1 %, Leonurus L., Stachys L., Perovskia Kar., Thymus L.turkumlarining 4 tadan turlari 1,7 % dan 6,8% ni, Mentha L. 3 turi 1,3%, Lycopus L., Hypogomphia Bunge, Lamium L., Stachyopsis Popov et Vved. turkumlari 2 tadan turga ega bo`lib 0,8 % dan 3,2% ni, qolgan 20 ta turkum faqat 1 tadan turga ega bo`lib 0,4 % dan 8% ni tashkil qildi. Phlomoides Moench. turkumi vakillari (45) ko`pligi bilan ajralib turadi. Ikkinchi o`rinda Scutellaria L. (38), uchinchi o`rinda esa Salvia L. turkumi (21) turlari ko`p tarqalishi jihatidan yetakchi o`rinlarda turadi. Lamiaceae oilasining O`zbekiston “Qizil Kitobi”ga kiritilgan 30 tur o`simligidan Farg`ona vodiysi florasida faqat 1 turi ya‘ni, Salvia margaritae Botsch. uchraydi xolos.

Yalpizdoshlar oilasiga mansub 238 turdan 144 ta ko`p yillik o`t, 73 ta chala buta, 20 ta bir yillik, faqat 1 ta ikki yillik hayotiy shaklga ekanligi, oilada fanerofitlar uchramasligi aniqlandi.

Lamiaceae oilasi turlarining hayotiy shakllari (Raunkiyer bo`yicha)

3.1.3-jadval

№	Hayotiy shakli.	Tur soni.	Umumiy tur soni nisbati %
1	Fanerofit ( daraxt ) lar.	-	-
2	Xamefit (buta, yarim buta va liana) lar.	73	30,6 %
3	Gemikriptofit (ko`p yillik o`t o`simlik) lar.	145	61 %
4	Kriptofit (ildizmevali, piyozchali o`simlik) lar.	-	-
5	Terofit ( bir yillik o`simlik ) lar.	20	8,4 %
Jami:		238	100 %

O‘simliklar hayotiy shakllari Raunkiyer sistemasi ancha sodda va oson bo‘lib, u 5 ta tipdan iborat. O‘simliklar hayotiy shakllarini Raunkiyer sistemasi bo‘yicha quyidagicha joylashtirish mumkin: fanerofitlar (ya’ni daraxtlar) yo`q, xamefitlar bo‘yicha barcha yarimbuta, chalabuta va butalar bitta katta guruhga (chalabuta) bo‘linadi, ya`ni ular 73 turdan (30,6%) iborat. Eng ko‘p turlar ko‘p yillik o‘tchil o‘simliklar tipiga to`g`ri keldi (gemikriptofitlar 145 turdan iborat (61%). Kriptofitlar uchramaydi, terofitlarga 20 tur (8,4 %) o`simliklar mansubligi aniqlandi.Lamiaceae oilasi turlarining xalq xo`jaligida foydalanilishi va ishlatilishi bo`yicha tahlil qilinganda quyidagilar ma`lum bo`ldi, 238 turdan eng ko`p 143 tur asal-shirali 60%, 69 ta dorivor 29%, 100 ta efir moyli 42%, 27 ta dekorativ, ya`ni manzarali 11,3%, 19 ta oziq-ovqat 8% ni tashkil qildi. Oilaga mansub 74 tur o`simlikdan esa hozircha foydalanilmasligi ma`lum bo`ldi.

3.1. 4-jadval

Dorivor	Asalli	Efir moyli	Oziq-ovqat	Yem- xashak	Dekorativ	Bo`yoq bop	Dubil	Xushboy- ziravor	Zaharli, alkaloidli	Ishlatilmaydi
69	143	100	19	5	27	9	2	10	5	74
29%	60%	42%	8%	2,1%	11,3%	3,8%	0,8%	4,2%	2,1%	31%

Lamiaceae oilasi turlarining xalq xo`jaligida foydalanilishi va ishlatilishi 3.1.5- jadval

	Turkum nomi	dorivor	asalli	Efir moyli	Oziq-ovqat	Yem-xashak	dekorativ	Bo`yoqbop	dubil	Xushboy ziravor	Zaharli, alkaloidli	Ishlatilmaydi
	Phlomoides Moench		39								1	6
	Scutellaria L.	2	2	2				1			1	36
	Salvia L.	7	21	21	2		21
	Nepeta L.	3	19	19			1
	Lagochilus Bunge	11										5
	Dracocephalum L.	7	6	1			1					7
	Phlomis L.	2	15	15		1		2
	Ziziphora L.	8	8	8	8					8
	Lophanthus Adans.		6	6
	Otostegia Benth.											5
	Leonurus L.	1	1									3
	Stachys L.	4	3	3
	Perovskia Kar.	4	4	4				4
	Thymus L.	1	4	4	1					1
	Mentha L.	3	3	3	3	3	1
	Lycopus L.	2	2	2				2	2
	Hypogomphia Bunge											1
	Lamium L.	2	2	1			1
	Stachyopsis Popov											2
	Drepanocaryum Pojark.										1
	Marrubium L.	1	+	+							+
	Kudrjaschevia Pojark.											1
	Lallemantia Fisch.	1		+
	Hymenocrater Fisch.											1
	Prunella vulgaris L.	1	+	+		+	+
	Ajuga L.	1
	Sideritis L.	1	+	+	+
	Thuspeinantha Durand.			1
	Phlomidoschema											1
	Chamaesphacos Schrenk											1
	Teucrium L.	1		+							+
	Melissa L.	1	+	+	+
	Satureja L.	1	+	+	+
	Micromeria Benth.											1
	Antonina Vved.											1
	Clinopodium L.	1	+	+
	Acinos Mill.	1
	Hyssopus L.	1	+	+	+					+
	Origanum L.	1	+	+	+

3.2. Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simliklari konspekti va tahlili

Yalpizdoshlar - Lamiaceae oilasi dorivor o`simliklari konspekti dala tadqiqotlari, adabiyot ma’lumotlari va gerbariy namunalarini o‘rganish asosida tuzildi. To‘plangan ma’lumotlarni umumlashtirish O`zbekiston florasida 39 turkumga mansub bo‘lgan 238 turdagi Lamiaceae oilasining turlari mavjudligini ko‘rsatdi. Konspektda har bir tur uchun birlamchi ma’lumot manbaiga ko‘rsatma, “Flora Uzbekistana”, “Flora Kirgizii”, “Flora Tadjikistana”, “Opredelitel rasteniy Sredney Azii” asosiy manbalar sifatida keltirilgan. Bundan tashqari, keltirilgan turlarning taksonomik statusini aniqlashtirishda Farg‘ona vodiysidagi Lamiaceae oilasi turlarini qamrab olgan ilmiy manbalardan hamda xalqaro elektron resurslardan (www.theplantlist.org, www.ipni.org) foydalanildi. Farg‘ona vodiysining Qirg‘iziston Respublikasi hududida tarqalgan Lamiaceae oilasining istiqbolli dorivor o`simliklari tur tarkibini aniqlashtirish va tarqalishini keltirishda G.A.Lazkov va B.A.Sultanovalarning asaridan foydalanildi. Konspektda oilalar gulli o‘simliklarni zamonaviy taksonomik tizimi APG IV (2016) asosida joylashtirilgan. Oila ichida turkumlar va turlar esa alfavit tartibida joylashtirilgan.

Lamiaceae oilasining 26 turkumga mansub 69 turi dorivor shifobaxsh xususiyatga ega bolib, turkumlar orasida Lagochilus Bunge ex Benth. 11 ta, Ziziphora L. 8 ta, Salvia L. 7 ta, Dracocephalum L. 7 ta turga ega bo`lib yetakchilik qiladi. Perovskia Kar., Stachys L. 4 tadan, Mentha L., Nepeta L. 3 tadan, Lycopus L., Lamium L., Scutellaria L. 2 tadan, qolgan 14 turkumning faqat 1 tadan dorivor vakillari borligi ma`lum bo`ldi.

3.2.6-jadval

	Turkumlar	Turlar soni	Umumiy tur soni nisbati %
1	Lagochilus Bunge ex Benth.	11	16 %
2	Ziziphora L.	8	11,6 %
3	Salvia L.	7	10,1 %
4	Dracocephalum L.	7	10,1 %
5	Perovskia Kar.	4	5,8 %
6	Stachys L.	4	5,8 %
7	Qolgan 20 turkum	28	40,6 %
		69	100 %

Quyida Lamiaceae oilasining ayrim dorivor vakillari bioekologik xususiyatlari haqida ma`lumotlar beriladi.