Tabiiy fanlar fakulteti

Turkiston ayugasi - Ajuga turkestanica (Regel) Briq. Ko‘p yillik, poyasining balandligi 25 sm. Bargi teskari uzunroq lansetsimon, yirik tishchali, osti tuksiz, ust tomoni siyrak tuklangan. Gullari halqasimon to‘pgullar hosil qiladi. Kosachasi qo`ng‘iroqsimon, ko‘k rangda 7 mm uzunlikda. Tojbarglari havorang 15 mm uzunlikda tashqi tomoni tuklangan. May oyida gullab urug‘laydi. Toshkent viloyati dalalarida tarqalgan.

Xalq tabobatida yer ustki qismining damlamasi, qaynatmasi bezgak, rak kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi.

Komarov tog‘bo‘znochi (ajdarbosh)-Dracocephalum Komarovii Lipsky.

Ko‘p yillik, poyalari ko‘p sonli, asos qismi yo‘g‘onlashgan, balandligi 10-20 sm. Barglari uchburchaksimon, asosan yuraksimon, chetlari tekkis, kalta bandli. Gullari yuqori qismidan kichraygan, barglar qo‘ltig‘idan bittadan hosil bo‘ladi, kalta tutqichli. Kosachasi 10-11mm uzunlikda binafsha rangda, ikki labli, mayda burmali, uch tishchali. Tojibarglari ko‘rinishi, tashqi tomondan momiq tuklar bilan qoplangan, 20-22 mm uzunlikda. Yong‘oqchasi nashtarsimon uzunchoq uch qirrali, tekkis, 3 mm uzunlikda. Iyul-avgust oylarida gullab, avgust-sentyabrda urug‘lari yetiladi. Tog‘larning yuqori qismidagi toshli joylarda o‘sadi. Toshkent, viloyati (Oxangaron daryosi yuqori qismida) tarqalgan.

Mahalliy aholi tomonidan qadrlanib uni tuyub, qaynoq suvga bir choy qoshiqda qo‘shib choy o‘rnida ham istemol qilinadi. Qaynoq choyi oshqozon spazmasida, qorindagi boshqa og‘riqlarda ham ichiladi.

Harxiltishli devortagi o‘ti -Marrubium alternidens Rech. Ko‘p yillik, ko‘p sonli poyali, kam shoxlanandigan dag‘al tuklangan, balandligi 30-80 sm. Barglari yumaloq uzun bandli, tishchali-egatchali. Gullari ko‘p sonli bo‘lib halqasimon joylashgan kosachasi 9-11 mm uzunlikda, yulduzsimon tuklari bilan qoplangan. Toj barglari oq, tashqi tomoni yulduzsimon tuklar egalangan, uzunligi 9-11 mm, bargi ikki bo‘lakli qirqilgan. Yong‘oqchasi uch qirrali tuxumsimon, 1,5 mm uzunlikda. May-sentyabr oylarida gullab urug‘laydi.

Begona o‘t sifatida bog‘larda, ekinzorlar chetida va tashlandiq yerlarda o‘sadi. Toshkent, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro va Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.

Xalq tabobatida yer ustki qismi ishlatiladi. Yer ustki qismining qaynatmasi xalq orasida tomoq og‘rig‘i, nafas yo‘llarining surunkali shamollashi va tish og‘rishi kabi kasalliklarda og‘iz va tomoq chayishda ishlatiladi. Surmasi (nastoykasi) esa tinchlantiruvchi va qon bosimini pasaytiruvchi ta’sirga ega ekanligi tajribada aniqlangan.

Dorivor limono‘t- Melissa officinalis L. Ko‘p yillik, poyasi tik, asosidan shoxlanuvchan, qalin dag‘al bezlar va tuklar bilan qoplangan, limon singari hidga ega, 30-60 sm balanlikdagi o‘t o‘simlik. Barglari tuxumsimon, chetlari yirik tishchali, ostki tomoni tuksiz, ust tomoni siyrak kalta tuklangan. Gullari uzun tutqichli, halqasimon joylashgan. Kosachasi 7-8 mm uzunlikda, uzun tolali tuklarga ega. Tojbargalari oq, tashqi tomoni biroz tuklangan, 13-14 mm uzunlikda. Yong‘oqchasi uch qirrali, to‘q-qo‘ng‘ir 1.7 mm uzunlikda. Iyun-avgust oylarida gullab, Iyul-sentyabr oylarida urug‘i yetiladi. Tog‘larning o‘rta mintaqalarida, qoyalar, soyalarda o‘sadi.

Toshkent, Qashqadaryo, Farg‘ona, Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.

Tibbiyotda yer ustki qismi ishlatiladi. Yer ustki qismining (ba’zan bargining) damlamasi ovqat hazm bo‘lishi buzilganda uni tartibga solish, kamqonlik, ba’zi asab va yurak kasalliklarini davolash uchun hamda tirishishga qarshi ta’sir etuvchi, og‘riq qoldiruvchi, surgi, siydik va yel haydovchi vosita sifatida qo‘llannladi. Limono‘t asosan xalq tabobatida ishlatiladi.

Qalampir yalpiz- Mentba piperita L. Ko‘p yillik, balandligi 30-40 sm, poyalari oddiy kam shoxlangan. Barglari uzun nashtarsimon, uchi uchli, qisqa bandli, tishchalari arrasimon. Gullari poya va shoxchalar uchida boshoqsimon to‘pgul hosil qiladi. Kosachasi binafsha, tuksiz, uch burchakli, uchli kipriksimon tishchali. Tojbarglari pushti-ko‘kish 3-4 mm uzunlikda. Changchilari tojbarglardan qisqa. Iyun-avgust oylarida gullaydi.

Kam hollarda ariqlar qirg‘og‘ida o‘sadi. Toshkent viloyatida tarqalgan.

Bargi tinchlantiruvchi, o‘t haydovchi va me’da kasalliklarida ishlatiladigan choylar yig‘malar, efir moyi qorin og‘rig‘ini qoldiruvchi tabletka va tomchilar, mentol ingofen tarkibiga kiradi. O‘simlikning bargi Zdrenko yig‘masi tarkibiga kiradi.

Mushuk zufo-Nepeta cataria L. Ko‘p yillik, poyalari yo‘g‘on, sershox, balandligi 60-80 sm. Barglari uchburchakli, teskari tuxumsimon, asosi yuraksimon, yirik tishchali, yuzasi tuksiz, ostki tomoni siyrak tukli. Gullari siyrak, ko‘p sonli, yarim soyabonsimon, to‘pgul hosil qiladi. Gul tutqichlari 5-10 mm uzunlikda, gul yon barglari juda mayda, nashtarsimon ignaga o‘xshash tuklangan. Kosachasi 5-6 mm uzunlikda, kulrang momiqli. Tojibarglari och havorang yoki ko‘k ayrim hollarda oq, 7-8 mm uzunlikda. Yong‘oqchasi ellipisimon, qo‘ng‘ir rangda, tekkis 1,5 mm uzunlikda. Iyun-iyul oylarida gullaydi, iyul-avgustda urug‘laydi.

Tog‘larning o‘rta mintaqasigacha begona o‘t sifatida o‘sadi. Toshkent, Farg‘ona, Surhondaryo viloyatlarida va Qoraqalpog‘istonda tarqalgan.

O‘simlikning yer ustki qismi bosh og‘rig‘ida, oshqozon yallig‘lanishida, yo‘talda qo‘llaniladi.

Mayda gulli tog‘ rayhoni- Origanum tytthanthum Jontseh. Ko‘p yillik, poyasi tik o‘suvchi, ko‘p sonli, yuqori qismidan shoxlanuvchi balandligi 30-60 sm. Bargi tuxumsimon yoki uzunchoqroq, to‘mtoq asosi ponasimon chetlari tekkis, yuzasi tuksiz. Gullari o‘troq boshoqsimon yarim soyabonsimon qalqonsimon to‘pgullarga to‘plangan. Kosachasi 3 mm uzunlikda kalta tuklangan. Tojbargi och ko‘kish-pushti 5 mm uzunlikda. Yong‘oqchasi to‘q-qo‘ng‘ir 0,75 mm uzunlikda. Iyul-avgust oylarida gullab iyul-sentyabr oyida urug‘lari yetiladi. Tog‘larning o‘rta va pastki mintaqalaridagi toshli-shag‘alli joylarida o‘sadi. Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.

Yer ustki qismi tarkibida efir moyi, triterpen kislotalar, kumarinlar, flavonoidlar va boshqa moddalar bor. Oddiy tog‘ rayhonning yer ustki qismining Suyuq ekstrakti nafas yo‘llari kasalliklarida balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida, ichak yurishi zaiflashganda, ishtaha ochish, ovqat hazm qilishni yaxshilash, siydik va yel haydash uchun qo‘llaniladi. Suyuq ekstrakti nafas yo‘llari kasalligida va ko‘k yo‘talda ishlatiladigan pertussin tarkibiga kiradi. Timol og‘iz shilliq qavatini dezinfeksiya qilish va tish og‘rishini qoldirish hamda terining zamburug‘li kasalliklarini davolash, ba’zan, gijjalarni haydash uchun ishlatiladi.

Muxallis barg qisraq (xapri)-Perovskia serophulariifolia Bunge. Ko‘p yillik, yo‘g‘onlashuvchan poyali, qo‘ng‘ir qobiqli chala buta, balandligi 60-120 sm. Barglari uzunchoq yoki tuxumsimon, to‘ntoq tishchali, gullari kalta tutqichli kam gulli, halqasimonga o‘xshash joylashgan shingili to‘pgul hosil qiladi. Kosachasining uzunligi 5-6 mm, binafsha rangli, barcha qismi uzun tuklar bilan qoplangan. Tojibarglari binafsha rangda, uzunligi 11-12 mm, siyrak momiq. Iyun-iyulda gullab, iyul–avgust oylarida yetiladi.

Tog‘larning pastki mintaqalaridagi suyurma toshlar, shag‘alli joylarda o‘sadi. Farg‘ona, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.

Xalq tabobatida yer ustki qismi ishlatiladi. Yer ustki qismidan tayyorlangan qaynatmasi xalq orasida qo‘tir va teri kasalliklarini davolash uchun qo‘llaniladi. Yer ustki qismining surmasi (nastoykasi) va damlamasidan tayyorlangan surtmasi bakteritsid ta’siriga hamda yaralarni davolash xossasiga ega ekanligi tajribada aniqlangan va shu maqsadda ilmiy tibbiyotda ishlatishga tavsiya etilgan.

Sigirquyruqsimon qo‘ziquloq-Phlomis thapsoides Bunge. Ko‘p yillik, ko‘p sonli poyali, tik o‘suvchi, shoxlangan, yulduzsimon momiq tuklar bilan qoplangan, balandligi 30-50 sm. Barglari keng tuxumsimon, ostki barglari bandli yuqoridagilari qisqa bandli, yuza va ostki qismlari ham yulduzsimon tuklar bilan qoplangan. Gullari yuqoridagi gul barglarini qo‘ltig‘ida 2-6 tadan joylashgan. Kosachasi 12-14 mm uzunlikda, qalin yulduzli tuklar bilan qoplangan, qobirg‘ali, 0,5-2 mm uzunlikdagi kalta tikansimon tishchali, tojibarglari pushti-ko‘k rangda. Iyun-iyul oylarida gullab, iyul-avgust oylarida urug‘lari yetiladi.

Tog‘ oldi yaylovlarida asosiy landshaft o‘simligi sifatida o‘sadi. Samarqand, Surxandaryo, viloyatlarining g‘arbiy qismlarida tarqalgan.

Gullari oz miqdorda choy bilan aralashtirilib shamollashda qabul qilinadi.

Turkiston arislonquyrug‘i-Leonurus turkestanicus V.Krecz.et, Kuprian.

Ko‘p yillik, poyasi ko‘p sonli tik o‘suvchi, yuqori qismidan shoxlanuvchan, mayda tuklangan, 40-50 sm balandlikda. Barglarining ko‘rinishi doirasimon besh panjali bo‘laklarga bo‘lingan. Gullari o‘troq, kam sonli halqasimon joylashgan. Kosachasi 8-9 mm uzunlikda, kalta tuklangan, uzun uchlari tikanga aylangan. Tojbarglari pushti-qizg‘ish, tashqi tomoni tuklangan 12-13 mm uzunlikda. Yong‘oqchali mevasi ochiq qo‘ng‘ir, o‘tkir uch qirrali. Iyun-iyul oylarida gullab, iyul-avgust oylarida urug‘lari yetiladi.

Tog‘larning o‘rta mintaqalarida nam, shag‘alli tuproqli joylarda o‘sadi.

Toshkent, Smarqand, Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlarida tarqalgan.

Yer ustki qismi tarkibida flavonoidlar (rutin, kversetin va kvinkvelozid), alkaloidlar, efir moyi vitamin C, karotin, oshlovchi va moddalar bor. Dori preparatlari damlamasi, surmasi (nastoykasi) va Suyuq ekstrakti tinchlantiruvchi vosita sifatida qon bosimi oshishi, asabiylanish va ba’zi yurak kasalliklari, yurak nevrozida hamda kardiosklerozni davolash uchun qo‘llaniladi.

Zarafshon ko‘k o‘ti (issop)-Hyssopus zeravschanicus (Dubjan.) Pazij. Ko‘p yillik, ko‘p sonli poyari bor, shoxlangan, 20-50 sm balandlikda. Barglari nashtarsimon, o‘troq, chetlari tekkis. Gullari kalta tutqichli, oz sondagi gullarga ega. Kosachasi rangli, 7-8 mm uzunlikda, mayda tuklangan, uchburchaksimon. Tojbarglari to‘q ko‘k-binafsha ranglarda, 9-10 mm uzunlikda. Iyul-avgustda gullab, avgust-sentyabr oylarida urug‘i pishadi.

Tog‘larning o‘rta mintaqadagi quruq toshli yonbag‘irlarida o‘sadi. Toshkent, Andijon, Samarqand Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.

O‘simlikning yer ustki qismini gulli qismi novdalari bilan qaynatmasi ko‘krak organlarida astma, bronxit, tamoq va angina xastaliklarida qo‘llaniladi. Shuningdek ovqat hazm organlarini davolashda ham ishlatiladi.

O‘rmon quddusi- Stachys silvatica L. Ko‘p yillik, poyasi to‘g‘ri o‘suvchi, balandligi 1m. Bargi yirik, katta arrasimon tishli, ikki yuzasi siyrak tuklangan, bandli. Gullari siyrak halqasimon bo‘lib, gul barglar qo‘ltig‘ida joylashgan. Kosachasi 8-9 mm uzunlikda uchburchak shaklda bo‘lib uchki qismi tikanga aylangan. Tojibarglari to‘q qo‘ng‘ir qizil, 14-16 mm uzunlikda, ostki lab tojibargi 1.5 marta uzun yuqoridagidan. Iyunda gullaydi.

Tog‘larning o‘rta mintaqasida butazorlarda o‘sadi. Farg‘ona viloyatida (Chodaksoy) tarqalgan. Yer ustki qismidan tayyorlangan suyuq ekstrakti yallig‘lanish, fibromioma natijasida qon ketishiga qarshi, bachadonni tez qisqartirishda qo‘llaniladi.

O‘tkirtangachali ko‘kamaron- Scutellaria oxystegia Juz.. Ko‘p yillik, siyrak ko‘p sonli yostiqsimon, bir yillik novdalari ingichka 5-10 sm uzunlikda, o‘tsimon o‘simlik. Barglari ellipsisimon, ayrim hollarda chetlari tkis. Gullari yuqoridagi barglar qo‘ltig‘ida joylashgan. Kosachasi 2 mm uzunlikda, Urug‘i yetilishida biroz uzunlashadi. Tojibarglari och sariq, 25-30 mm uzunlikda. Iyun-avgustda gullab, iyul-sentyabrda urug‘lari yetiladi. Tog‘larning o‘rta mintaqalaridagi qoyalarda o‘sadi. Toshkent (shag`altog`) Farg‘ona, Samarqand viloyatlarida tarqalgan. Ushbu o‘simlikni ildizidan spazmatik xastaliklariga qarshi qo‘llaniladi.

Zarafshon tog‘jambuli-Thymus serpyllum L. Ko‘p yillik, yer bag‘irlab o‘suvchi, ildizlari oldidagi qismlari yog‘ochlangan chala buta. Yangi novdalari tuklangan, balandligi 5-10 (15) sm. Barglari teskari tuxumsimon o‘troq. 3-4 tadan tomirlangan, tuksiz, chetlari tekkis. Gullari poyalarini uchki joylashgan boshoqsimon to‘p gullardir. Kosachasi 4-5 mm uzunlikda. Tojbarglari 5-7 mm uzunlikda pushti-qizg‘ish, pushti-qizil ranglarda. Iyun-avgust oylarida gullab, iyul-sentyabrda urug‘lari yetiladi. Tog‘larning o‘rta va yuqori mintaqalaridagi toshli va mayda shag‘alli tuproqlarda o‘sadi. Toshkent, Farg‘ona va Samarqand viloyatlarida o‘sadi. Yer ustki qismi damlamasi og‘riq qoldiruvchi, radikulitda, yo‘talga qarshi, ich burug‘da qo‘llaniladi.

Muxallis barg qisraq (xapri)-Perovskia serophulariifolia Bunge. Ko‘p yillik, yo‘g‘onlashuvchan poyali, qo‘ng‘ir qobiqli chala buta, balandligi 60-120 sm. Barglari uzunchoq yoki tuxumsimon, to‘ntoq tishchali, Gullari kalta tutqichli kam gulli, halqasimonga o‘xshash joylashgan shingili to‘pgul hosil qiladi. Kosachasini uzunligi 5-6 mm, binafsha rangli, barcha qismi uzun tuklar bilan qoplangan. Tojibarglari binafsha rangda, uzunligi 11-12 mm, siyrak momiq. Iyun-iyulda gullab, iyul–avgust oylarida yetiladi. Xalq tabobatida yer ustki qismi ishlatiladi. Yer ustki qismidan tayyorlangan qaynatmasi xalq orasida qo‘tir va teri kasalliklarini davolash uchun qo‘llaniladi. Yer ustki qismining surmasi (nastoykasi) va damlamasidan tayyorlangan surtmasi bakteritsid ta’siriga hamda yaralarni davolash xossasiga ega ekanligi tajribada aniqlangan va shu maqsadda ilmiy tibbiyotda ishlatishga tavsiya etilgan.

3.2.1-rasm. Ziziphora 3.3.2-rasm.Z. tenuior L. pedicellata Pazij. et Vved.



3.2.3-rasm. Prunella vulgaris L 3.2.4-rasm. . Origanum tytthanthum Gontsch.

XULOSALAR
Hozirgi kunda dunyo bo‘yicha ilmiy tibbiyotda va halq tabobatida 120 mingdan ortiq o‘simliklar turlari ishlatiladi. Jumladan O‘zbekiston florasida 1000 dan ortiq turlarning dori–darmonlik xususiyatlariga ega ekanliklari to‘g‘risida ma’lumotlar bor.

Yalpizdoshlar – Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simliklarini o`rganish boyicha tadqiqot ishi birinchi marotaba qilindi.

1. 
   Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simliklarining 26 turkum va 69 turdan iborat ekanligi aniqlandi.
   

2. Turkumlar bo‘yicha turlar bir hil tarqalmagan. Turlarning ko‘pligi jihatidan Phlomoides Moench. turkumi vakillari (45) ajralib turadi. Ikkinchi o`rinda Scutellaria L. (38), uchinchi o`rinda esa Salvia L. turkumi (21) turlari ko`p tarqalishi jihatidan yetakchi o`rinlarda turadi. O`zbekistonda tarqalgan Lamiaceae -Yalpizdoshlar oilasiga mansub turkum va turlar tahlil qilinganda Phlomoides Moench. turkumining 45 turi oilaga mansub turlarning 19 %, Scutellaria L. 38 turi 16%, Salvia L. 21 turi 8,9 %, Nepeta L. 19 turi 8%, Lagochilus Bunge ex Benth. 18 turi 7,5 %, Dracocephalum L. 16 turi 6,7%, Phlomis L. 15 turi 6,3%, Ziziphora L. 8turi 3,3 %, Lophanthus Adans. 6 turi 2,5 %, Otostegia Benth. 5 turi 2,1 %, Leonurus L., Stachys L., Perovskia Kar., Thymus L.turkumlarining 4 tadan turlari 1,7 % dan 6,8% ni, Mentha L. 3 turi 1,3%, Lycopus L., Hypogomphia Bunge, Lamium L., Stachyopsis Popov et Vved. turkumlari 2 tadan turga ega bo`lib 0,8 % dan 3,2% ni, qolgan 20 ta turkum faqat 1 tadan turga ega bo`lib 0,4 % dan 8% ni tashkil qildi.

1. 
   Lamiaceae oilasining O`zbekiston “Qizil Kitobi”ga kiritilgan 30 tur o`simligidan Farg`ona vodiysi florasida faqat 1 turi ya‘ni, Salvia margaritae Botsch. uchraydi xolos.
   
2. 
   Yalpizdoshlar oilasiga mansub 238 turdan 144 ta ko`p yillik o`t, 73 ta chala buta, 20 ta bir yillik, faqat 1 ta ikki yillik hayotiy shaklga ekanligi, oilada fanerofitlar uchramasligi aniqlandi.
   

O‘simliklar hayotiy shakllarini Raunkiyer sistemasi bo‘yicha fanerofitlar (ya’ni daraxtlar) yo`q, xamefitlar 73 tur (30,6%), gemikriptofitlar 145 tur (61%), kriptofitlar uchramaydi, terofitlarga 20 tur (8,4%) o`simliklar mansubligi aniqlandi.

5. Lamiaceae oilasi turlarining xalq xo`jaligida foydalanilishi va ishlatilishi bo`yicha tahlil qilinganda quyidagilar ma`lum bo`ldi, 238 turdan eng ko`p 143 tur asal-shirali 60%, 69 ta dorivor 29%, 100 ta efir moyli 42%, 27 ta dekorativ, ya`ni manzarali 11,3%, 19 ta oziq-ovqat 8% ni tashkil qildi. Oilaga mansub 74 tur o`simlikdan esa hozircha foydalanilmasligi ma`lum bo`ldi.

3. 
   Lamiaceae oilasining 26 turkumga mansub 69 turi dorivor shifobaxsh xususiyatga ega bolib, turkumlar orasida Lagochilus Bunge ex Benth. 11 ta, Ziziphora L. 8 ta, Salvia L. 7 ta, Dracocephalum L. 7 ta turga ega bo`lib yetakchilik qiladi. Perovskia Kar., Stachys L. 4 tadan, Mentha L., Nepeta L. 3 tadan, Lycopus L., Lamium L., Scutellaria L. 2 tadan, qolgan 14 turkumning faqat 1 tadan dorivor vakillari borligi ma`lum bo`ldi.
   

7. Lamiaceae oilasi dorivor o`simliklarning taksonomik tarkibi aniqlanib keng tarqalgan turlarining konspekti tuzildi.

8. Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simlik turlari taksonomik, geografik va fitotsenologik tahlil qilindi. Ularning turli guruhchalari o‘rtasidagi nisbati aniqlandi.

TAVSIYALAR

Markaziy Farg‘ona hududlarida madaniylashtirish va kelajakda atroflicha o‘rganish uchun yalpizdoshlar oilasining Salvia, Nepeta, Leonurus, Ziziphora, Thymus, Origanum kabi istiqbolli dorivor o‘simliklarini tavsiya qilish mumkin.

Kurs ishibo`yicha olingan ma`lumotlarni:

1. 
   Umumta`lim maktablarida, akademik lisey va kasb – hunar kollejlarda botanika darslarida qo`llanma tarzida tavsiya etish mumkin.
   
2. 
   Viloyat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi hamda o`rmonchilik va ekologiya boshqarmasi xodimlari uchun targ`ibot va tashviqot ishlarida manba tariqasida foydalanishni tavsiya etish mumkin.
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI

1. 
   Арифханова М.М. Растительность Ферганской долины. -Ташкент: Фан, 1967.-295 с.
   
2. 
   Акопов Н.Э. Кровоостанавливающие растения. -Ташкент: Медицина, 1981.-296 с.
   
3. 
   Атлас лекарственных растений СССР. М., 1962.703с.
   
4. 
   Артюшенко З.Т. Атлас по описательной морфологии высших растений: Семя. — Л.: Наука, 1990. — 204 с.
   
5. 
   Ашурметов О.А., Қаршибоев Х.Қ. Ўсимликларда репродукция жараёнини ўрганишга оид методик кўрсатмалар.-Тошкент: Фан, 2008. -22б.
   
6. 
   Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. -Тошкент: Фан, 1982.Т.1.-497 б.
   
7. 
   Yunusov S.Yu. Alkaloidi. 3-e izd. Tashkent, 1981.
   
8. 
   Xalmatov X.X. Dikorastuщie lekarstvennie rasteniya Uzbekistana, Tash. 1964.
   
9. 
   Pavlov N.V. Rastitelnoe sire Kazaxstana. M.-L., 1947. 550 str.
   
10. 
    Ibn Sino Abu Ali. Tib qonunlari. III kitob, ikkinchi nashri, Tosh., 1980; IV kitob, 1960.
    
11. 
    Madrahimov A.S. Ibn Sino shifobaxsh o‘simliklar haqida. Toshkent, Mehnat, 1990, 140 bet.
    
12. 
    Alimbaeva P.K., Nuralieva J.S., Arabaeva Z.S. Lekarstvennie rasteniya Kirgizii. Frunze, 1990.
    

13. 
    Rastitelnie resursi SSSR. Tom I-VI, L., 1985-1991.
    
14. 
    Tabobat durdonalari. Toshkent, Ibn Sino nomidagi nashriyoti, 1990.
    
15. 
    Pakudina Z.P., Sadikov A.S. Rasprostranenie v rasteniyax i fiziko-ximicheskie svoystva flavanoidov, flavanolov i ix glikozidov. Tashkent, 1970.
    
16. 
    Xojimatova A.K. Lekarstvennie rasteniya Zapadnogo Tyan-Shanya (v predelax Respubliki Uzbekistan). Avtoref. diss. na soisk. uch. st. d.b.n. Tashkent, 2008.
    
17. 
    Malsev I.I. Lekarstvennie rasteniya basseyna r.Tupalang (Surxandarinskaya obl. Uz SSR). Avtoref. diss. na soisk. uch. st. k.b.n. Tashkent, 1989.
    
18. 
    Shreter A.I., Krilova I.L., Borisova N.A. Metodika opredeleniya zapasov sirya lekarstvennix rasteniy. M., 1986.
    
19. 
    Xolmatov X.X. osnovnie dikorastuщie lekarstvennie rasteniya Sredney Azii. “Meditsina”, Tashkent, 1984.
    
20. 
    Hamidov G‘.H. O‘zbekiston foydali o‘simliklarini muhofaza etish. Toshkent, “Fan”, 1990 y. 63 b.
    
21. 
    Xamidov G, Xalmatov A.R. O neobxodimosti uglublennogo issledovaniya resursov lekarstv. rast. V kn.: Materiali II mejdunarodnoy konf. molod. ximikov, Namangan, 1998, chast II.
    
22. 
    Xamidov G., Xalmatov A., Xakimov M. Resursi lekarstvennix rast. Ferganskoy dolini i puti ix ratsionalnogo ispolzovaniya i oxrani. V kn.: Materiali II mejdunarodnoy konf. molod. ximikov, Namangan, 1998, chast II.
    
23. 
    Xamidov G‘, Qoratoeva CH. Farg‘ona vodiysining shifobaxsh o‘simliklari va ulardan samarali foydalanishga doir. “Farg‘ona vodiysining o‘simlik, hayvonot dunyosi va ulardan oqilona foydalanish muammolari”, Konf. materiallari, Andijon, 1999.
    
24. 
    Xakimov O. Biologicheskie osnovi oxrani i vozmojnie puti ispolzovaniya fizoxlayni alayskoy. Avtoref. diss. na soisk. uch. st. k.b.n. Tashkent, 1980.
    
25. 
    Xojimatov K. Efirnomaslichnie rasteniya Uzbekistana i puti ix ratsionalnogo ispolzovaniya. Dissertatsiya na soiskanie uch. st. d.b.n. v forme nauchnogo doklada. Tashkent, 1999.
    
26. 
    Xojimatov K., Xojimatov O.K. Osnovnie rezultati i perspektivi izucheniya lekarstvennix i efirnomaslichnix rasteniy v Uzbekistane. V sb. Botanika, ekologiya, o‘simliklar muhofazasi (xalqaro ilmiy-amaliy konf. materiallari). Andijon, 2007.
    
27. 
    Nabiev M. SHifobaxsh giyohlar. T.: “Fan”, 1980.
    
28. 
    Xolmatov H.H. O‘zbekistonning shifobaxsh o‘simliklari. T.: “meditsina”, 1976.
    
29. 
    Ibrohimov A.S. Ibn Sino shifobaxsh o‘simliklar haqida (tuzuvchi-avt. Madraximov A.S.). T.: “Mehnat”, 1990, 144 bet.
    
30. 
    Hamidov G‘., Axunov I. Limono‘tning bioekologik xossalari. (To‘plam: Mintaqamizdagi ekologik muammolar va ularning echimi. Ilmiy anj. Materiallari. Farg‘ona, 2012.
    
31. 
    Hamidov G‘., Mahmudov V., Sahobiddinov R. Farg‘ona vodiysining dorivor o‘simliklari va ulardan samarali foydalanish. To‘plam: Biologiya va ekologiyaning hozirgi zamon muammolari. Toshkent, 1995.
    

V. INTERNET SAYTLARI:

1. 
   http://eco. Uz.
   
2. 
   http://www.bav.su/art_ginkgo.php
   
3. 
   http://ziyonet.uz/uzc/library
   
4. 
   http://ru.wikipedia.org
   
5. 
   www.plantarium.ru
   
6. 
   www.theplantlist.org
   
7. 
   www.ziyonet.uz,