Tabiiy fanlarning zamonaviy kon sepsiyasi
-rasm. D.I.M endeleyevning kimyoviy elementlar
Download 333.38 Kb. Pdf ko'rish
|
Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi. Turayev B.E. Isayev X
|
17-rasm. D.I.M endeleyevning kimyoviy elementlar
davriy sistemasi. M endeleyev elem entlam i ilm iy asosda sinflarga ajratdi, ular ora- sidagi ichki b o g ia n is h qonuniyatlarini topdi, hali nom a’lum b o'lgan elem entlar m avjudligini oldindan bashorat qildi. Uch no m a’lum ele- m entning xossalarini oldindan aytib berib, ularga “ekabor” , “ekaal- y um iniy” va “ekasilitsiy” degan shartli nom lar berdi. O radan 15-yil o ‘tar-o4m as uning bashorati am alda tasdiqlandi. Bu elem entlar fran- siyalik Lekok de B uabodran. shvetsiyalik N ilson va germ aniyalik V inklerlar tom onidan k a sh f etildi. E kaalyum iniyga Fransiyaning eski nom i G alliyadan olinib “ galliy” nom i, ekaborga “skandiy” (kandi- 116 naviya nom idan) va ekasilitsiyga “germ aniy” degan nom lar berildi. M endeleyevning m a'lum otlari boshqa olim lar m a’lum otlariga ju d a yaqinligi bilan ilm iy tasd ig ‘ini topdi. U ning yana 11 elem entning tez orada ochilishini nazarda tutib b o ‘sh kataklar q o ‘yganligi qo nun va uning grafik ifodasi bo ‘lgan davriy sistem aning katta ilmiy g'alabasi b o ‘ldi. Sistem ada davrlar va guruhlar shunday joylashtiril- diki, bunda valentlik, atom m assalari, atom radiuslarining o 'zg arishi va h.k. xossalar o ‘z ifodasini topdi. N atijada ilgari tasdiqlanm agan kim yoviy elem entlar sistem alaridagi xatolik va kam chiliklarga bar- ham berildi, atom m assalariga tuzatishlar kiritildi, nodir elem entlar va asl gazlar xossalari to ‘g ‘ri talqin qilindi. D avriy qonun nafaqat kim yo uchun, balki boshqa tabiiy fanlar, falsafadagi m iqdorning sifatga o ‘tish qonuniyatlarini aks ettiruvchi tabiatning fundam ental qonuni b o‘lib qoldi. B uning isboti sifatida davriy qonun va sistem a asosida kim yo qonunlari va tabiatning yuzlab boshqa qonunlari, jum ladan, radioaktiv elem entlam ing k ash f qilinishi, ingliz fizigi E. R ezerford- ning atom tuzilishi m odelini tak lif qilishi, D aniya fizigi N .B orning atom larda elektron qobiqlari va qobiqchalari ketm a-ket joylashuvini topishi, atom energiyasining nihoyatda ulkan kuchidan foydalanish kabilarni k o ‘rsatish m um kin. Ayni vaqtda kim yo fani M endeleyev davriy qonuni va sistem asi asosida o ‘qitildi. XIX asm ing 70-yillari- dan boshlab organik kim yo tez rivojlana boshladi. Uglevodorodlar, spirtlar, aldegidlar, ketonlar, karbon kislotalari, galogenlar, nitro- birikm alarning m uhim hosilalari olindi, xossalari o ‘rganildi va bu- larning m a’lum qismi sanoat m iqyosida ishlab chiqarila boshladi. 80-yillarda to ‘yinm agan uglevodorodlar asosidagi sintezlarga asos solindi, purin m oddalari, qandlar, tabiiy pigm ent va oqsillar o 'rg an ila boshlandi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida fizikada atom tuzilishi- ning o ‘rganilishi, radioaktivlik hodisasining ochilishi, elektronning am aliyotdagi aham iyati o ‘rganilishi va kvant kim yosining chuqur nazariy yutuqlaridan foydalanish kim yo fanining olam shum ul yu- tuqlaridan boMdi. 1895-yili V. Rentgen tom onidan k a sh f etilgan nur- lar ham shunday xossalarga ega ekanligini Bekkerel k o 'rsa tib o 'tg an edi. M .Skladovskaya-K yuri bu nurlarni radioaktiv nurlar, nurlanish 117 hodisasini esa radioaktivlik hodisasi deb atadi. U bu hodisani shaxsan o ‘zi toriy elem entida uchratdi. U P. Kyuri bilan birgalikda uran m ine- rallaridan 2 ta yangi radioaktiv elem ent — poloniy va radiyni ajratib olishga m uvaffaq b o ‘ldi. Yangi elem entlarning biri M .Skladovskaya- K yurining vatani b o ‘lm ish Polshaning eski nom i sharafiga poloniy deb nom lanadi. Shunday keyin aktinoidlar qatori tuzildi. Yadro reak- siyalari yordam ida davriy sistem adagi barcha kim yoviy elem entlar ning sun’iy radioaktiv izotoplarini olish m um kinligi ishlar k o ‘lamini fizika bilan bir qatorda kim yoga ham olib kirdi. N atijada kim yoning zanjir reaksiyalari m ukam m al o ‘rganildi va am aliy aham iyat kasb etdi. Pozitron chiqishi yoki 3+-yem irilish va К zabt etish yadroning yaqinida turgan К qobiqchadagi elektronni yutishi turli elem entlar ra- dioizotoplarini o ‘rganishga yordam berdi. H ozirgacha bunday radio aktiv izotoplardan 1500 dan o rtig ‘i olingan. Sun’iy radioizotoplam i o 'rg an ish aylanishlarning yangi xillarini topishga im kon berdi. R a dioaktiv m oddalarning xossalarini o ‘rganadigan, ulam i ajratib olish, y ig ‘ish va tozalash usullarini ishlab chiqadigan fan radiokim yo nom i ni oldi. K im yoning tez suratlar bilan rivojlanishi natijasida elektron va u haqdagi tushunchalar aniqlanib, kvant kim yosi ham da sun’iy sintez qilingan transuran elem entlar kim yosi shakllandi. O qsillar kim yosida m isli k o ‘rilm agan yangiliklar ochildi. M illion atm osfera bosim da olib boriladigan kim yoviy jaray o n lar o ‘rganildi, su n ’iy ol- m os olishning nazariy y o ‘llari k o ‘rsatildi, xilm a-xil polim erlar sintez qilindi. X V III asr oxiri va X IX asr o ‘rtalarida G ‘arb m am lakatlarida rivoj topa boshlagan kim yo R ossiya orqali O 'zb ek isto n g a ham kirib keldi. Toshkentda 1869-yil kim yo laboratoriyasi tashkil etildi. Keyin shu yerda k o ‘m irni gazlashtiruvchi m oslam a qurib ishga tushiriladi, laboratoriyadagi xonalar gazlashtirildi. L aboratoriya xodim lari to m onidan m ahalliy va olib kelinuvchi portlovchi m oddalar tarkibi tekshiriladi. Q o ‘qon xonligi va Buxoro am irligida zarb qilingan tan- galar o ‘rganiladi. Turli o ‘sim liklardan alizarin b o ‘y o g ‘ini ajratib o- lish. chigitni tozalash, tolani presslash, suv va tuproqni analiz qilish, o ‘lkada sanoatni rivojlantirishga zarur b o ‘lgan to g ‘ jinslarini tadqiq qilish, sabzavot ekinlari tarkibidagi shakar m iqdorini aniqlash, shisha 118 uchun kerakli giltuproq va qum tuproq tarkibi ham da sifatini aniqlash, uzum ni bijg‘itib spirt tayyorlash, anor p o ‘stlo g 'id an oshlovchi m od dalar tayyorlash, sem ent eritm alari va toshqol olish, don va dukkakli o ‘sim liklardagi kraxm alni aniqlash, qam ish, g ‘o ‘zapoya va daraxt- larning o ‘tinlaridagi y o n ilg ‘i birliklarini hisoblash kabi ishlar olib bo- riladi. 1918-yil Toshkentda Turkiston universtetining tashkil etilishi va uning tarkibida kim yo fakultetining ochilishi 0 ‘zbekistonda kim yo fanining rivojida yangi bosqich b o ‘ldi. M ahalliy aholi orasidan ham dastlabki kim yogarlar yetishib chiqdi. U lar yosh kadrlarni tayyorlash- ga katta hissa q o ‘shdilar. D orivor preparatlar tayyorlab, analitik tah- lillar olib boriladi. 1927-yil 0 ‘zbekiston sanoat-iqtisod ilm iy tadqiqot instituti keyinchalik 0 ‘zbekiston m ahalliy sanoat ilm iy tadqiqot ins- tituti tashkil qilindi. institut laboratoriyalarida keram ika, b o g ‘lovchi m ateriallar. sellyuloza-qog‘oz va y o q ilg 'i sektorlari ochildi. U m um iy va anorganik kim yoda tuzlar kim yosi, gidrolizi va eruvchanligi sohasidagi m uam m olar hal qilinib, yerga solinadigan o ‘g ‘itlar ham da ularning kim yosi chuqur o ‘rganildi. Ekinga solina digan m ikroelem entlar kim yosi tom onidan rivojlantirildi, ularning anchagina kom pleks birikm alari sintez qilindi, bulardan dori-darm on tayyorlashda foydalanish ham o ‘rganildi. Kremniy, germaniy, titan, sirkoniy, gafniy, m olibden va vanadiy fto- ridlam ing vodorod ftorid kislotasi bilan ta ’siri o ‘rganildi. Yuqori m ole- kulali ftorli kompleks birikm alarning barqarorlik konstantalari topildi, anion alm ashishining m exanizm i tahlil qilindi. Qator kom plekslam ing IQ-spektrlari, termografiyasi, elektr o ‘tkazuvchanligi, rentgen-fazaviy tahlili am alga oshirildi. Volfram ajratib olish ishi y o ‘lga qo‘yildi. Yangi kom pleks birikmalardan qishloq x o ‘jaligida, tibbiyot va farm atsevti- kada foydalanish bo‘yicha amaliy ishlar qilindi. K o‘p atom li spirtlardan erituvchi sifatida foydalangan holda k o ‘pgina reaksiyalar kinetikasi va m exanizm i ravonlantirildi. 0 ‘sha davrlarda giltuproq, tabiiy m ineral b o ‘yoqlar, loyqa suvlar va shu kabilar boshqa dispers sistem alar; gidrolizlar, kolloid ch o 'k m alar hi- soblangan koagulyantlar, koagel, kserogellar o ‘rganildi. 50-yillardan boshlab esa polim erlar fizik kim yosi va term okim yosiga oid tabiiy 119 gazlar ham da gaz kondensatlaridan sirt-faol m oddalar olish, suvda eruvchan yuqori m olekulali birikm alar sintez qilish, ularning xossala- rini o ‘rganish ishlari am alga oshirildi. Liofob gidrozollar, liofill poli- m erlarning kolloid xossalarini o ‘rganish, ularning tuzilishini boshqa- rish va zaru r xususiyatlam i singdirish, tabiiy m ineral sorbentlardan am aliyotda foydalanishga doir anchagina ishlar diqqatga sazovordir. 1946-yildan boshlab paxta sellyulozasi va uning turli efirlari ustida ilm iy izlanishlar olib borildi. Yangi m onom erlar sintez qilish, ularni polim erlash, tola ch o ‘zish kabi ishlar y o ‘ lga q o ‘yildi. Silikatlar kim yosi va texnologiyasi sohasida I.S.K ansepolskiy tom onidan tabiiy kuygan tuproq (gliej)larni portlandsem entga q o ‘shim cha sifatida q o ‘llash, sem ent korrozitsiyasi va unga qarshi kurash choralarini izlashga doyr tadqiqotlar olib borildi. Fosfogips- ning kalsiy alyum inatlari bilan reaksiyalari o ‘rganildi, m ahalliy xom ashyolar asosida sulfoalyum inatbelitli sem ent olindi, kam energiya sarflab sem ent olish texnologiyasi ishlab chiqildi (T.A .O taqo‘ziyev). Ishqoriy-yer m etallari silikatlari va alyum osilikatlari ham da ularning galliy va germ aniyli analoglarining yuqori tem peraturalarda o 'zaro birikishi, turli sharoitlarda bir-birida erish qonuniyatlari ilmiy jihat- dan asoslab berildi. Sanoat chiqindilari va ikkilam chi xom ashyolar- dan foydalanib, xalq x o ‘jalig i uchun zarur shisha va keram ik buyutn- lar tayyorlash texnologiyalari ishlab chiqildi va am aliyotga tatbiq etildi. O lim larim iz tom onidan yangi tarkibli, rangli, b o ‘g 'iq ham da m axsus optik shishalar olindi va ishlab chiqarishga tavsiya etildi. Akadem ik S.Sh.Rashidova va uning shogirdlari tomonidan erkin ra- dikallami yutib, stabillash xususiyatiga ega bo‘lgan funksional guruh- chalarni o ‘z ichiga olgan monomerlarning polimerlanish reaksiyalari o ‘rganildi. Chigitning unib chiqishini boshqarishda qo‘l keladigan po- limer qoplam alar kashf qilinib, qishloq xo'jaligiga tatbiq etildi. R espublikam izda kim yo fanining rivojlanishida 0 ‘zbekiston FA tarkibida ham da turli vazirliklar tarm oq institutlari sifatida faoliyat k o ‘rsatib kelayotgan ilm iy tadqiqot va loyiha institutlari xizm ati ham salm oqlidir. K im yo instituti (hozirgi U m um iy va noorganik kimyo instituti), 0 ‘sim lik m oddalari kim yosi instituti, Polim erlar fizikasi 120 va kim yosi instituti, K ataliz instituti, 0 ‘zM U , ToshDTU, Toshkent kim yo-texnologiya instituti, Toshkent to ‘qim achilik va yengil sanoat instituti va boshqa oliy o ‘quv yurtlari kim yo laboratoriyalarida olib borilayotgan ilm iy tadqiqot ishlari m am lakatim izda kim yo fanini yuqori p o g ‘onalarga k o ‘tarishda m uhim om illardan b o ‘ldi. Download 333.38 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|