Tabiiy fanlarning zamonaviy kon sepsiyasi

Tuproq unumdorligi esa quyidagi belgilar:
suvni o ‘tkazish, tutib 
qolish, o'sim liklarni ta ’m inlash ham da oziq elem entlarini chiqindi 
shaklida to 'p la sh , uni eruvchan m ineral m oddalarga aylantirish, ya- 
shil o ‘sim liklarning bu m oddalarga b o 'lg an talabini qondirish qobili- 
yati bilan xarakterlanadi.
Demak, unumdorlik xususiyatiga ega bo‘lgan yer yuzasining 
ustki g ‘ovak qatlami tuproq deyiladi. Tuproq eng avvalo o 'sim lik , 
hayvon va m ikroblar bilan birga m urakkab ekologik sistem a (bio- 
geotsenoz)ni vujudga keltiradi.
B iogeotsenoz — bu m uayyan tuproq sharoitida o'sim liklar, hay- 
vonlar va zam b u ru g 'lar ham da ayrim sodda hayvonlardan tashkil 
topgan m ikroorganizm larning birgalikda yashashidir. Tuproqning 
kishilik jam iy ati uchun aham iyati shundaki, u o ‘z-o 'zin i tozalash xu­
susiyatiga ega b o ‘lib, tabiatdagi iflos narsalarni (m oddalarni) biologik 
y o ‘l bilan tozalaydi va neytrallashtiradi. D em ak, tuproq xalqning be- 
baho tabiiy boyligi va insonning yashashi uchun zarur b o 'lg an hayot 
m anbayidir. Tuproq qatlam isiz yer yuzida hayotni tasavvur ham qilib 
bo 'lm ay d i. Inson o 'z in in g yashashi uchun kerak b o 'lg an oziq-ovqat 
energiyasining 88% ni tuproqdan. 10% ni o 'rm o n va o'tloqlardan, 2%
ni okeandan olm oqda.
D ehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayo- 
tidagi aham iyati keskin oshib ketgan. Yer yuzidagi hozirgi m avjud 
tuproq qatlam i esa jam iy at taraqqiyoti natijasida kuchli o'zgargan.
14.2. Yer resurslaridan oqilona foydalanish va ularning 
hozirgi kundagi ahvoli
Yer resurslari holati va ulardan oqilona foydalanish m asalalari 
m illiy va global m iqyosda dolzarb b o 'lib qolm oqda. K o'rilayotgan 
choralarga qaram ay, yerlarning buzilish jarayoni kuchayib borm oqda
152

---

va qishioq x o 'jalig id a foydalanish uchun yaroqli y er resurslari ka- 
m ayib ketmoqda.
Insoniyattarixi davom ida 2 mlrd. gektardan ortiq u n u m d o rtu p ro q - 
li yerlar yaroqsiz holga keltirilgan. Har yili sayyoram izdagi qishioq 
x o ‘jaligi uchun yaroqli yerlar m aydoni sho‘r bosishi, choMga ay- 
lanishi, yem irilishi natijasida 5 -7 mln. gektarga y erlar kam aym oqda. 
Yer yuzida dehqonchilik m aqsadlarida ishlatiladigan yerlar m avjud 
yerlar hududining 10 foizini tashkil qiladi. 0 ‘zbekiston Respublika- 
sida esa um um iy yer m aydoni 44,9 mln. gektar b o ‘lib, foydalanila- 
digan qishioq x o ‘jalig i m aydoni 26,5 m lnga, haydaladigan ekinzorlar 
salkam 4 ?5 m ln.ga su g ‘oriladigan yerlar esa 4,2 m ln. ga ni tashkil eta­
di. Y eryu zi tuproq qatlam ining hozirgi holati birinchi navbatda kishi- 
lik jam iyatining faoliyati bilan belgilanadi. Inson tuproqlarga salbiy 
va ijobiy ta'sir k o ‘rsatishi m um kin. Inson tuproqlarning hosildorligini 
oshirishi, yerlarning holatini yaxshilashi m um kin. Inson dehqonchilik 
faoliyatida yerga nisbatan to ‘g ‘ri m unosabatda b o ‘lsa, tuproqning ho­
lati va biologik xususiyati yaxshilanadi, hosildorlik ortadi. A sk holda 
buning teskarisi yuz beradi.
K o‘pincha biz insonning tuproqqa nisbatan ijobiy ta ’sirini em as, 
y a ’ni ц sho‘rianadi, eroziyaga uchraydi, tuproq tuzilishi, sifati bu- 
ziladi, 0 ‘t bosadi va boshqa salbiy holatlar yuz beradi.
Antropogen eroziya tuproq resurslaridan noto‘g ‘ri foydalanishning 
oqibati bo ‘lib uning asosiy sabablari o ‘rmon va to'qaylarni qirqib yu- 
borish, yaylovlarda chorva mollarini boqish norm asiga amal qilm aslik, 
dehqonchilik yuritishning noto‘g ‘ri metodlaridan foydalanish va suv 
resurslaridan oqilona foydalanmaslik va boshqalar shular jumlasidandir.
Shuning bilan birga shahar va y o ‘llarning qurilishi, atrof-m uhit- 
ning ifloslanishi, agrotexnik tadbirlarning talabga ja v o b berm asligi 
natijasida tuproqlar bevosita y o ‘q qilinishi, yaroqsiz holga kelishi, 
yem iriljshi m um kin. Tabiatda esa sham ol va suv ta ’sirida tuproqlar- 
ning yem irilishi yoki eroziyasi kuzatiladi. Turli m a’lum otlarga k o ‘ra 
kuni Yer yuzida eroziya natijasida 3500 gektar unum dor tuproqli yer­
lar ishdan chiqadi. Suv eroziyasi k o ‘proq to g ‘ oldi va to g ‘li tum an- 
larda, shamol eroziyasi tekisliklarda k o 'p ro q kuzatiladi. Eroziyaga
153

---

qarshi talablarga amal qilm ay qiyaiik yerlarni o ‘zlashtirish (m isol uc­
hun, 8 gradusdan ortiq qiya yerlarni terassiyalam asdan haydash, ariq- 
lar y o ‘l q o 'y ilm ay d igan qiyaliklarda sug‘orish, eroziyaga qarshi jihoz 
va inshootlarisiz su g ‘orish va boshqalar), sham ol kuchli b o ‘lgan jo y - 
larda o ‘rm onlashtirish m eliorativ tadbirlam i o 'tk azm ay o ‘zlashtirish 
ham deflatsiya (sham ol) va suv (irrigatsion) tuproq erroziyasi yuzaga 
kelishiga olib keladi. R espublikam izdagi yerlam ing 70% i esa suv va 
sham ol eroziyasiga uchragan.
S ug‘orish va drenaj sistem alarining jism oniy eskirishi, su g ‘orish 
texnikasining eskirganligi, suvdan tejam siz foydalanish, yer kuchini 
y o ‘qotuvchi ekinlar ekilishi, tuproq m eliorativ holatini yom onlashu- 
viga, sh o ‘rlanishiga, chiqindi zaxiralarining kam ayishiga olib keladi.
Ayniqsa yerlarning nihoyat darajada sho‘rlanganligi 0 ‘zbekiston 
uchun 
ulkan 
m uam m odir. 
R espublikam izda 
yetishtirilayotgan 
oziq-ovqat m ahsulotlarining 98% idan ko‘pi su g ‘oriladigan yerlar- 
dan olinadi. K eyingi paytda Respublikam izdagi dem ografik m uhit 
su g ‘oriladigan yerlarni biroz bo‘lsada kam ayishi ham da ekologik 
holatining buzilishiga sabab bo'lm oqda. A gar 1970-yilda aholi jo n
boshiga 0,20 ga, 1980-yilda 0,18 ga b o ‘lgan b o is a , 1995-yilda esa 
ushbu holat 0,17 ga ni tashkil etdi. 0 ‘zbekistonda su g ‘oriladigan 
yerlarning 50 foizdan o rtig ‘i turli darajada sho‘rlangan. Ayniqsa, 
Q oraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm , Buxoro va Sirdaryo viloyati 
tuproqlari kuchli sho'rlangan. Sug‘oriladigan yerlar 40% ining tuproq 
unum dorligi ju da past, 50,2 min gektar yerlar rekultivatsiya qilinishini 
talab etadi. T uproqlarda chirindi m iqdori 3 0 -5 0 foizgacha kam ay- 
gan. 2 mln. gektarga yaqin yerlar eroziyaga uchragan. B unday yerlar 
F arg ’ona, Surxondaryo, Q ashqadaryo viloyatlarida keng tarqalgan.
C h o ‘l hududlarini o ‘zlashtirishda oqova suvlarni chiqarishni i- 
shonchli ta'm in lam ay turib, yerlarni su g ‘orishda botqoqlikka ay- 
lanishiga va ikkilam chi sh o ‘rlanishiga olib keldi. 18 m ing ga yerdan 
ikkinchi sh o 'rla n ish va 600 m ing ga yerdan esa har xil kasallanish 
sababli foydalanish qiyin b o ‘lmoqda.
Shunindek, yerlarni su g ‘orishda y o ‘l q o ‘yilgan kam chiliklar nati­
jasid a 2 0 0 0 -2 0 0 4 -y illar davom ida keng m iqyosda suv bosishi ku-
154

---

zatildi. 0 ‘zbekiston R espublikasida 35% atrofida yerni suv bosdi, 
N avoiy, Sirdaryo va Q ashqadaryo v iloyatlarida sug‘oriladigan yer- 
larning 50% dan k o ‘pini suv bosdi. Buxoro, Xorazm viloyatlarida 
-40% dan k o ‘pini, A ndijon, F a rg 'o n a va N am angan viloyatlarida
2 5 -3 0 % ini suv bosdi.