Tadbirkorlik va boshqaruv” fakulteti “Moliya va Bank ishi” kafedrasi

3.Xususiy kapital o’zgarishi va dinamikasining samaradorligi tahlili

Xususiy kapital hisobi o’z ichiga bir qancha ko’rsat- kichlarni olib, ular quyidagi tartibda tashkil eti- ladi

— Ustav kapitali;
— Qo’shilgan kapital;
— Rezerv kapitali;
— Taqsimlanmagan foyda;
— Xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar. Korxonaning ustav kapitali o’z mablag’lari manba-ining asosini tashkil etadi. Ustav kapitali ta’sis- chilar tomonidan qo’yilgan pay to’lovlarini, aktsiyala- rining nominal qiymatini o’zida saqlaydi. Uning hisobi esa hukumat qarorlari va ta’sischilarning yi- g’inida qabul qilingan qarorlar asosida yuritilib boriladi.
Davlat tashkilotlarida ustav kapitali davlat byud- jeta tomonidan ajratilgan mulkni ko’rsatadi. Mulk- ning kelishi vaqtiga esa bu summa ustav kapitalida ko’rsatiladi.
Qo’shilgan kapital quyidagilardan shakllanadi:
— Sotilgan aktsiyalarning nominal qiymati va sotish qiymatidagi tafovutlar summasi;
— Asosiy fondlarni qayta baholash natijasida paydo bo’lgan farq summasi.
Korxonalar amalda qo’llanilayotgan qonunlarga ko’ra, har yili erishgan foydasidan rezervlar tashkil etish- lari mumkin. Unga har yili ustavda ko’rsatilgan tar- tibda mablag’ chegirilib boriladi.
Hissadorlik jamiyatlarida rezerv kapitalining hajmi ustav kapitalining 15% dan kam bo’lmagan holda tashkil etiladi.
Tashkil etilgan fond esa quyidagi maqsadlar uchun sarflanadi:
Ko’rilgan zararlarni qoplash uchun;
Korxona hisobot yilida foyda olmagan bo’lsa, im- tiyozli aktsiyalar uchun dividend berish;
Taqsimlanmagan foyda bu korxonaning hisobida tur-gan sof foydasini ko’rsatadi. U ham xususiy kapital tarkibiga kiruvchi eng asosiy ko’rsatkichlardan sanala- di. Lekin faoliyat yurituvchi korxonalar har safar ham foyda bilan chiqmasligi mumkin. Bu holda uning zarari xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar deb yuriti- ladi. Mazkur ikkala qiymat ham «Taqsimlanmagan foy- da (qoplanmagan zarar)» schyotida yuritilib, ularning farqi ishoralari orqali aniqlanib olinadi.
Moliyaviy tahlilni olib borishda koeffitsient- lar usuli eng ilg’or metodlardan hisoblanib, bizning o’rganayotgan mavzuimizni ham ulare iz tasavvur etib bo’lmaydi.
Rivojlangan mamlakatlar amaliyotida turli xil mo- liyaviy koeffitsientlar o’rganiladi va ular shartli ravishda to’rtta katta guruhlarga ajratiladi:
Rentabellik koeffitsienlari;
Likvidlik koeffitsientlari;
To’lov qobiliyati koeffitsientlari;
Bozor indikatorlari.
Bu ko’rsatkichlar ham o’z tarkibiga bir qancha koef- fitsientlarni oladi.
*Demak birinchi ko’rsatkich tarkibiga:

• 
  Xususiy kapital rentabelligi;
  
• 
  Bu erda aktivlarning o’rtacha qiymati jami mab- lag’larning yil boshiga va yil oxirida bo’lgan qiyma- tini yig’indisini ikkiga bo’lgan holda topamiz. Bu erda rezervlar uchun ajratma, kredit uchun solikdar va foyda solig’ining korrektirovkasi sof foyda hiso- bidan bo’lganligi uchun bu qiymatlarning yig’indisi hisobot yilining yakuniy moliyaviy natijasi sifa- tida keladi.
  
• 
  Leverdj. Bu xususiy kapitalning o’sgan qismini ko’rsatib, u quyidagicha aniqlanadi, ya’ni xususiy kapi- tal rentabelligi koeffitsienti bilan jami investi- tsiyalar orasidagi farq koeffitsienti olinadi. Kelib chiqqan natija qanchalik yuqori bo’lsa, korxonaning xususiy kapitalini shunchalik o’sganligini beradi.
  
• 
  Bir aktsiya uchun daromadni hisobot yilida olingan foydani chiqarilgan aktsiyalar soniga bo’lish bilan aniqpanadi.
  
• 
  Qarz va xususiy kapital o’rtasidagi nisbat koef- fitsienti.
  
• 
  Bunda uzoq va qisqa muddatli qarz mablag’larini
  
• 
  o’z mablag’lari manbaiga bo’lib topamiz. Bunday nisbat- lar har bir davr uchun aniqlanadi.
  
• 
  Agarda hisobot yili boshidagi aniqlangan koef- fitsient yil oxiriga nisbatan katta bo’lsa A|>A3u holda korxonaning to’lov qobiliyati oshgan bo’ladi. Aks holda korxonaning to’lov qobiliyati pasaygan bo’ladi.
  
• 
  Xususiy kapitalning jami aktivlarda tutgan ulu- shi koeffitsienti
  
• 
  Xususiy kapital qiymatini Jami mablag’lar
  
• 
  formulasi orqali topiladi. Bu koeffitsient qancha- lik birga yaqinlashib borsa korxonaning mustaqilli- gi shunchalik oshib boradi. Bizning respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar bu koeffitsientning kamida 50%iga ega bo’lishlari lozim.
  

Xususiy kapital tahlili uning takibidan joy ol- gan ko’rsatkichlar hisobiga o’zgarib boradi. Har bir tarkibning o’zgarishi ham o’z mazmuniga ko’ra, ma’lum ko’rsatkichlarning o’zgarishi orqali amalga oshadi.
Ustav kapitali;
Xususiy (hissador) kapitalining qiymati, qim- matbaho qog’ozlarning emissiyasi va joriy yil foy- dasi va zarari hisobiga o’zgarishi mumkin. Bu ko’rsat- kichlar «Xususiy kapital to’g’risida hisobot»ning 020; 030 va 060 satrlarida o’z aksini topadi.
Qo’shilgan kapital. Quyidagi hollarda o’zgarishi mumkin:
— Xususiy (hissador) kapitali qiymatining o’zga- rishi;
— Muomalaga qo’shimcha aktsiyalarning chiqarilishi-
da;
— Asosiy vositalarni qayta baholanishida;
— Foyda va zararlarning hisobiga.
Rezerv kapitali ham yuqorida keltirilgan o’zgarish sabablari qisobiga amalga oshadi. Faqatgina bu o’zga- rishlar tarkibiga foyda hisobidan rezervlarga ajra- tilgan summalar, ya’ni 5-hisobot shaklining 050 sat- ri ham kiradi.
Taqsimlanmagan foyda. Bu ko’rsatkich korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi, hissador kapita- lining ko’payishi yoki kamayishi, qimmatbaho qog’oz- lar emissiyasi, rezerv uchun ajratmalar qisobiga o’zga- rishi mumkin.
Xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar
— xisobot davrida olingan zarar;
— qimmatbaho qog’ozlar emissiyasi;
— hissador kapitalining ko’p yoki kam bo’lishi kabi ko’rsatkichlar hisobiga o’zgarishi mumkin.