Tadqiqotlari

Shaxsning jismoniy va 
ma'naviy rivojlani-shini 
ta'minlovchi moddiy 
nе'mat va xizmatlarda 
 
Sh 
a 
x 
s 
i 
y 
e 
? 
t 
i 
yo 
j 

---

227 
Inson ehtiyojlarini o‘rganish quyidagilarga imkon beradi:
➢ iste’mol strukturasini tuzish;
➢ ularning son ko‘rsatkichlari va dinamikasini aniqlash; 
➢ ehtiyojlarni qondirish navbatini aniqlash; 
➢ tovarlarning iste’mol xususiyatlarini tasniflash va o‘lchash; 
➢ qondirilgan va qondirilmagan ehtiyojlar strukturasini belgilash.
Aholining to‘lov layoqatiga ega ehtiyojlari ikkita omilga – bir tomonidan 
iste’molchilarning pul daromadlari darajasi va tovarlar narxiga, ikkinchi tomondan 
esa tovar massasi hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Aynan shu sababli ular absolyut va haqiqiy 
ehtiyojlarni qodirishning real darajasidan, demak, jamiyatning rivojlanish darajasidan 
dalolat beradi.
 
10.4. Xaridni amalga oshirish motivatorlari 
 
Tadbirkorlik faoliyatida barqaror muvaffaqiyatga erishish uchun tovarlarni 
xarid qilishda qaysi motivlar iste’molchilar xulq-atvorini belgilab berishini tushunish 
zarur.
Motiv bu shunday ehtiyojki, u xaridorni o‘zini qondirish uchun har qanday 
usullarni izlab topishga majbur qiladi.
Xaridni amalga oshirish motivatorlari ikki toifaga - ratsional (mantiqiy) va his-
tuyg‘u (psixologik) toifaga taqsimlanadi.
Ratsional (mantiqiy): 
➢ foyda yoki pulni tejash; 
➢ omilkorlik; 
➢ salomatlik; 
➢ kafolat muddati va ishonchlilik; 
➢ ehiyotkorlik. 
Har qanday mahsulotni sotib olishda kafolat muddati va ishonchlilik katta 
ustunlik berishi mumkin. Agar iste’molchi har kuni do‘konga yoki bozorga tashrif 
bu.rish imkoniga ega bo‘lmasa, bu holda u saqlanish muddati uzoqroq bo‘lgan 
mahsulotni tanlaydi.

---

228 
Fermerlar ham o‘z xo‘jaligi uchun qishloq xo‘jalik texnikasini xarid qilishda 
traktor va kombaynlarning ishonchliligi va uzoq muddat xizmat qilishiga e’tibor 
qaratadi.
Biroq ratsional motivlar doim ham asosiy bo‘lavermaydi. Ko‘pincha his-tuyg‘u 
motivlari kuchliroq bo‘lib chiqadi. To‘g‘ri, fermerlar o‘z tabiatidan kelib chiqqan 
holda bu motivlar ta’sriga kamroq bo‘ysinadi, lekin shunda ham ularni esdan 
chiqarmaslik kerak.
His-tuyg‘u motivlari: 
➢ mag‘rurlik; 
➢ qoniqish; 
➢ moyillik; 
➢ ma’qullash; 
➢ qo‘rquv; 
➢ sertakalluflik. 
Shunday bo‘ladiki, dehqonlar oilasida avloddan-avlodga bitta korxonaning 
o‘zida ishlab chiqarilgan mehnat qurollaridan foydalaniladi. Mehnat qurollarining 
o‘zi ham takomillashtiriladi. Ba’zida bu mehnat qurollari boshqalardan ortda qolsada, 
baribir ularni tanlab olishadi. Sertakalluflik va savdo markasiga moyillik bunday 
bog‘lanib qolishga sabab bo‘ladi.
Nisbatan qulay mehnat sharoitlarini ta’minlovchi texnikaning paydo bo‘lishi, 
qo‘shnilaridan kam bo‘lmaslik istagi xaridorlarni qimmatroq tovar xarid qilishga 
majbur qiladi. Biroq bu doim ham narx–sifat nisbati nuqtai nazaridan samarali 
bo‘lavermaydi.
Iste’mol bozorida xaridorlarning xulq-atvor motivlari turli guruhdagi omillar 
ta’siri ostida shakllanadi (4.1-jadval).
Iste’molchilar xulq-atvoriga istalgan bozorda ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning 
ahamiyati muammosiga bir-biriga zid keluvchi turli yondashuvlar mavjud. Hayot 
shunchalik serqirra va jo‘shqinki, u yoki bu guruhdagi omillarning ustuvorligi 
masalasini qo‘yishning o‘zi maqsadga muvofiq emas va zararli hisoblanadi.