Tafakkur va nutqning psixologik tavsifi Reja: Nutq va tafakkurning o’zaro uzviyligi Nutq turlari

Nutq turlari 
Nutq o’zining tashqi ifodalanish usuliga qarab og`zaki va yozma nutqqa 
ajralib qolmasdan shu bilan birga, qanday vazifani bajarishiga va sintaktik 
tuzilishining xususiyatlariga qarab ham bir-biridan farq qiladi. 
Nutq o’zining bajaradigan vazifasiga qarab, ichki va tashqi nutqqa 
bo’linadi.
Ichki nutq 
Ichki nutq shunday bir nutqdirki, uning yordami bilan fikrlar boshqa 
odamlarga ma`lum qilinmasdan oldin ichda ifodalanadi. 
Ichki nutqning o’z xususiyatlari bor. Bu nutq, ko’pincha tovushlar ovoz 
chiqarib aytmaydigan nutqdir, bu nutq odam «o’z ichida gapiradigan» nutqdir. 
Ba`zan ichki nutq «tashqariga» chiqadi, ya`ni tovushlar ovoz chiqarib aytiladi. 
Biror nimani fikr qilayotgan odam qandaydir qiyinchilikka uchrab qolganida, 
shuningdek, hissiyoti qattiq qo’zg`alish natijasida hayajonlanib ketganida yoki 
o’zining oldida boshqa odamlar bo’lmagan vaziyatda u o’zi sezmagan holda,
«ovoz chiqarib o’ylaydi» - ovoz chiqarib o’z-o’zi bilan gaplasha boshlaydi. Odam 
yakka qolib, o’z ichida o’ylab o’tirganida ko’pincha imo-ishora va mimikadan ham 
foydalanadi. Kichkina bolalar ko’pincha «ovoz chiqarib o’ylaydilar», gaplashib va 
harakat qilib turib fikr qiladilar. 
SHakl jihatidan ichki nutq ko’proq monolog tarzida sodir bo’ladi, ichki 
nutqni odamning o’z-o’zi bilan va o’zicha gaplashuvi deyish mumkin. Lekin 
ba`zan ichki dialog shaklida, xayoldagi suhbatdosh bilan gaplashish yoki munozara 
qilish tarzida ham sodir bo’ladi. 
Sintaksis tuzilishi jihatidan ko’pincha ichki nutq qisqartirilgan, bo’lak-
bo’lak gaplardan iborat bo’ladi. Ichki nutqda gapning faqat ayrim bo’laklarigina, 
asosan ega birmuncha aniq qilib ifodalanadi («ichdan, o’z-o’ziga» aytiladi). Ichki 
nutq ovoz chiqarib «aytib yuborilganida» ham o’zining shu xususiyatini saqlab 
qoladi. Ichki nutqning to’siq bo’lmasligiga, bo’lak-bo’lak bo’lishiga sabab shuki, 
tafakkur obekti va shu tafakkur sodir bo’layotgan vaziyat fikr qiluvchi kishining 
o’ziga ravshandir va to’siq gap bilan qayd qilinishini talab etmaydi. Nutq tafakkur 
obektida tasdiqlanadigan yoki inkor qilinadigan narsa ustidagina to’xtaladi. 
Ichki nutq, odatda, ixtiyorsiz ravishda o’zadi. Bunda tafakkur 
jarayonlarining o’zi ixtiyoriy ravishda, ma`lum kuch sarflash yo’li bilan ham 
borishi mumkin. Lekin ixtiyoriy tafakkur jarayonining borishiga yordam bergan 
ichki nutq ixtiyorsiz ravishda o’z-o’zicha maydonga chiqadi deyish mumkin. Ichki 
nutq dialog shaklida sodir bo’lgan hollardagina ixtiyoriylik mamentlari paydo 
bo’ladi. Bunday hollarda ichki nutq o’zining sintaksis tuzilishi jihatidan ham tashqi 
nutq tuzilishiga yaqinlashib qoladi. Ichki nutqning xarakterli belgisi shuki, bunda 
tovushlarning artikulatsiyasi ko’zga ko’rinmaydi. I. M. Sechenov buni quyidagicha 
tasvirlaydi: «Men fikr qilayotganimda juda ko’p vaqt og`zimni ochmay va yopib 
turib, gapiraveraman, ya`ni og`iz bo’shlig`idagi til muskullari harakat qilaveradi. 

---

4 
Biror fikrni, asosan boshqalarga uqtirmoqchi bo’lib, ifodalashga uringan hollarning 
hammasida esa shu fikrni albatta pichirlab takrorlab turaman» (Izbrannыe 
filosofskie i psixologicheskie proizvedeniya. Gospolitizdat, 1947, 142-bet). 
Ichki nutqning ko’zga ko’rinmaydigan mana shunday artikulatsiyasi 
borligi hozirgi vaqtda eksperimental yo’l bilan isbotlangan.