Тайёрлаган мустакил иши мавзу

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий Университети кимё факулътети 3-курс талабаси Яхшиликова Гузалнинг

тайёрлаган

МУСТАКИЛ ИШИ

Мавзу:

Тошкент-2020,

Iqtisodiy o’sish va milliy boylik


Reja:

1. 
   Iqtisodiy o’sishning ma‘zmuni, turlari va ko’rsatqichlari.
   
2. 
   Iqtisodiy o’sishning omillari.
   
3. 
   Iqtisodiy o’sish modellari.
   
4. 
   Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.
   

Iqtisodiy o’sishning ma‘zmuni, turlari va ko’rsatkichlari

Iqtisodiyotda qiyin bo’lgan masalalardan biri iqtisodiy o’sishni ta‘minlashdir. Uni aniqlash mezonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sishni tahlil qilish yo’li bilan iqtisodiy rivojlanishni aniqlash mumkin bo’ladi. Iqtisodiy o’sish deb ishlab chiqarishga sarf qilinadigan iqtisodiy resurs xarajatlari hisobidan erishilgan ijobiy natijalar yalpi ichki mahsulotda hisoblanib uni aholi jon boshiga taqsimlanishida ifodalanishiga aytiladi.

Iqtisodiy o’sish bo’lsa YaIM hajmi ko’payadi, aholi jon boshiga taqsimlaganda real YaIM miqdori ortib borishi ko’zatiladi. Mamlakat aholisining turmush darajasi real YaIM miqdorini, uni hajmini oritib borishida qo’rinadi.

Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur‘atini ko’rsatadigan ko’rsatkichlar quyidagilaridan iborat (real YaIM mahsulot miqdorining ijobiy darajasi o’sishi):

- aholi jon boshiga real YaIMning taqsimlaganda uni ko’payib borishi - bu ko’rsatkichlarda mahsulot sifatini to’liq hisobga olmaydi, real YaIM va aholi jon boshiga YaIMning o’sish bo’sh vaqtining kamayishini bildirmaydi, natijada farovonlik real darajasining pasaytirib ko’rsatilishiga olib keladi. Iqtisodiy o’sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta‘sirini hisobga olmaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sishning barcha tavsifi yillik o’sish suratlarining foizdagi o’lchovida to’liq o’z ifodasini topadi:

O’S =(1)

Bu yerda:O’C – iqtisodiy o’sish surati, foizda; YaIM joriy davr – joriy davr (yil)dagi real YaIM hajmi; YaIM bazis davr- taqqoslanayotgan davr (yil)dagi real YaIM hajmi;

Iqtisodiy o’sish so’ratining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan qo’llanuvchi “70 miqdori qoidasi” yordamida ham ko’rsatish mumkin. Bu qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YaIMning 2 barovarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sanini yillik o’sish suratiga bo’lish kerak bo’ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o’sish suratining 9,5 % darajasida YaIM ning 2 barobar oshirish uchun 7,3 yil talab etilgan (70:9,5). Holbuki, iqtisodiy o’sishning 2000 yildagi 4,0 % darajasida bu ko’rsatiqichga 17,5 yilda (70:4) erishish mumkin bo’lgan. Keyingi yillarda iqtisodiy o’sish suratining yanada oshirilishi bu muddatning sezilarli ravishda qisqarishga olib keladi.

Ijtimoiy mahsulotning o’sish surati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.

Ishlab chiqarish omillari miqdorini ko’payishi va oldingi texnikaviy ta‘minlanishi saqlab qolgan holda iqtisodiy o’sishga erishish ekstensiv iqtisodiy o’sish deyiladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishning ikki hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof hoda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarib qoladi.

Ishlab chiqarish omillarini sifat jihatdan takomillashtrish, modernizatsiya qilish – ilg’or ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchini malakasini oshirish, mavjud ishlab chiqarish potentsialidan to’laroq foydalanish yo’li bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishga erishish iqtisodiy o’sishini intensiv turi deb aytiladi.

Bu o’sishni ta‘minlash - ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning harbiy birligidan olinadi samara, pirovard mahsulot miqdorining o’sishi, mahsulot sifatining oshishiga erishmoq lozim.

Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda ayrim-ayrim mavjud bo’lmaydi, balki ular bir-biri bilan qo’sh ilgan holda uyg’unlashadi.

Iqtisodiy o’sishning ko’rsatkichlari mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi:

Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi;

Mehnat unumdorligining o’sishi;

Ish vaqtini tejash

SHaxsiy daromad;

Foyda massasi;

Milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:

. Ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;

. Xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;

. Ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi nisbat;

. Mehnat taqsimoti

. Ishlab chiqarishning tashkil etilishi;

. Ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.

Iqtisodiy o’sish tarmoqlari bo’yicha hisoblab chiqilib YaIM ko’rsatkichi asosida ham tahlil qilinadi, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasidagi nisbat o’rganiladi.
. Iqtisodiy o’sishning omillari

Iqtisodiy o’sishga erishish nima hisobidan hosil bo’lishini unga ta‘sir etuvchi omillar keltirib chiqarishini bilmoq lozim. Bu omillarni ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh omillari taklif omillari deb aytiladi va iqtisodiy o’sishni belgilab beradi:

a) tabiiy resursning miqdori va sifati;

b) ishchi kuchi resurslar miqdori va sifati;

v) asosiy kapital (asosiy fondlar)ning hajmi;

g) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti ma‘lumki, Yalpi milliy (ichki) mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiy resurslar sarflarining funktsiyasi hisoblanadi, ya‘ni:

U=F (L,K,N) (2)

Bu yerda: U - Yalpi milliy (ichki) mahsulot; L – ishchi kuchi sarflari; K - kapital sarflari; N - tabiiy resurslar sarflari.

Bu funktsional bog’lanishdan kelib chiqqan holda iqtisodiy o’sishni belgilab beruvchi bir qator xususiy ko’rsatkichlarni keltirib chiqarish mumkin:

Mehnat unimdorligini (U/L) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli mehnat sarflariga nisbati;

MO’= (3).

Mehnat sig’imi (L/U) - jonli mehnat sarflarining mahsuloti ishlab chiqarish hajmiga nisbati;

MS=(4).

Kapital samaradorligini (U/K) - maxsulot ishlab chiqarish hajmining unga sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;

KS=(5).

Kapital sig’imi (K/U) – kapital xarajatlarining mahsuloti ishlab chiqarish hajmiga nisbati;

KS= (6).

Tabiiy resurslar samaradorligini (U/N)- mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga sarflangan tabiiy resurslar xarajatlarini nisbati;

TRS= (7).

Mahsulotning resurslar sig’imi (N/U) - tabiiy resurslar sarfining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati.

MRS= (8).

Ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L)- ishlab chiqarish jarayonida qullanilayotgan kapital hajmining ish kuchi miqdoriga nisbati;

IKKQ = (9).

Yuqoridagi ko’rib o’tilgan iqtisodiy o’sishga qo’llaniladigan omillar ko’rsatqichlardan tashqari yana keyingi qo’shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi ko’rsatqichlari ham qo’llaniladi. Bu ko’rsatgichlar, boshqa omillar sarfi o’zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo’shimcha o’sishi ta‘sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo’shimcha o’sishi hajmini belgilab beradi:

1. Keyingan qo’shilgan mehnat unimdorligi ;

2. Keyingi qo’shilgan kapital unimdorligi

3. Keyingi qo’shilgan tabiy resurslar unimdorligi;

Bu ko’rsatqichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining o’sishida har bir omilning hissasini namoyon etadi. Bu o’sish qo’yidagiyig’indi bilan aniqlanadi:

U=L+K+ N.(10)

Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta‘sir qiladi. Resurslarning o’sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi. Real mahsulot ikki asosiy usulda ko’paytirilishi mumkin:

Real mahsulot o’sishini aniqlab beruvchi omillar



Real mahsulot ikki asosiy usulda ko’paytiriladi:

Resurslarning ko’proq hajmini jalb etilishi;

Ulardan ancha unumli foydalanish yo’li bilan ko’paytirishga erishish mumkin;

Amaliy hayotda iqtisodiy o’sishni susaytirib turuvchi omillar ham bor:

1) mehnat muhofazasi;

2) atrof muhitni ifloslanishi.

Xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash va sog’lig’ini muhofaza qilishni tartibga solish, atrof-muhitni ifloslanishini oldini olish uchun muhim tadbirlar amalga oshiriladi. Bunday tadbirlarni bajarish tegishli xarajatlarni talab qiladi. Shu sababli mehnat unimdorligini oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’lar boshqa tomonga sarf qilinadi.
. Iqtisodiy o’sish modellari

Iqtisodiy o’sish bilan bog’liq bo’lgan omillarni iqtisodchi omillar tomonidan o’rganilishi iqtisodiy o’sish modellarini yaratilishiga sabab bo’ladi. Bu modellar asosida ikkita nazariya-makroiqtisodiy muvozanating keyinscha (keyinchalik neokeynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (keyinchalik neoklassik) nazariyasi yotadi.

Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari qo’yidagi noto’g’ri nazariy shartlarga asoslanadi:

Mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan yaratiladi;

Ishlab chiqarish omillarining har biri o’zining keyingi qo’shilgan mahsulotga teng keluvchi daromad ham oladi;

Mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo’lgan resurslar o’rtasida miqdoriy bog’liqlik mavjud;

Ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilish hamda ular o’rtasida o’zaro bir-birining o’rnini bosish imkoniyati mavjud.

SHuning bilan birga neoklassik nazariyachilar ko’yidagi hatoga yo’l qo’yganlar:

1) Ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular qiymatini yaratishda barovar ishtirok etadi deb hisoblaganlar. Lekin barcha ishlab chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki o’zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi yaratilgan mahsulotga o’tkazadilar. Ular barcha omillar yaratilgan va o’sgan (ko’paygan) mahsulotning foydaliligini yaratishda qatnashadilar.

2) Omillar ichida doimo barcha omillar kabi ishtirok etadigan jonli mehnatning faol rol o’ynashini qolganlar esa passiv rol o’ynashini unutadilar. Chunki hech bir tabiiy resurs, kapital resurslari jonli mehnat tomonidan harakatga keltirilmasa, o’ziga harakatga kelaolmasligi, irib-chirib o’z oyida ham jismonan, ham qiymati yo’q bo’lib ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million yillar beri milliard martalab taqrorlanib kelmoqda.

. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi

Kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida ajdodlar tomonidan yaratilgan, qoldirilgan va avlodlar tomonidan jamg’arilgan moddiy boyliklarning yig’indisi milliy boylikni tashkil etadi.

Milliy boylikni 3ta yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin.

Moddiy – buyumlashgan boylik.

Nomoddiy boylik.

Tabiiy boylik.

Moddiy-buyumlashgan boylik - bu ishlab chiqarishning unumli mehnatning natijasi hisoblanadi. Ishlab chiqilgan moddiy va nomoddiy mahsulotlarning iste‘mol qilingan qismidan ortiqcha qismini jamg’arish hisobidan hosil bo’ladi va o’sib boradi.

Milliy boylik inson mehnati bilan yaratiladi, moddiylashadi, qiymat shakliga ega bo’ladi va tarkibiy tuzilishga ega bo’ladi:

Ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);

Noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlari);

Aylanma kapital (fondlar);

Moddiy zaharlar tomorqa va yordamchi xo’jaligida jamg’arilgan molk-mulk.

Moddiy–buyumlashgan boylik o’sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:

Mehnat unumdorligini o’sishi;

Ishlab chiqarish samaradorligini ortishi;

Milliy daromadda jamg’arish normasining ortishi;

Milliy boylik tarkibiga tabiat ne‘matlari qazilma boyliklar, o’rmonlar, suv va yer resurslari bo’lib, ular ishlab chiqarishda faol qatnashadi. Tabiiy boyliklar jamiyatning potentsial boyligi hisoblanadi, ular inson mehnatining ta‘siri natijasida real boylikka aylanadi. Milliy boylikning bir qismi nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida ham yaratiladi. Ular ham moddiy ishlab chiqarish sohalarining faoliyat qilishi va rivojlanishi uchun, aholining turmush darajasini ta‘minlash yaxshilash uchun xizmat qiladi. Bunday boyliklarga ta‘lim, sog’liqi saqlash, fan, madaniyat, sanat, sport sohalarida vujudga keltiriladи.