Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

фиурлаш кўникмаларининг намоён бўлиши улар томонидан касбий билим ва 
кўникмаларнинг сидқидилдан, мамнун ҳолда ўзлаштириш даражасини 
кучайтиради (Beghetto, Kaufman, 2010). ДСУА (CCSS)даги матнли мураккаблик 
талабалардан 
креатив 
фикрлашни 
ҳамда 
креатив фикрлаш кўникмаларига эга бўлишни 
талаб этади. Аммо, (
42
) филология фанлари 
бўйича 
инглиз 
стандарти 
(Энг 
яхши 
методистлар Ассоциациясининг Миллий маркази, 
Давлат мактаблари раҳбарларининг Бошқарув 
Кенгаши (NGA) томонидан ишлаб чиқилган 
стандартларнинг 
умумий 
таҳлили 
уларда 
таълим олувчи шахсида креатив потенциални 
ошириш 
чоралари 
белгиланмаганлигини 
кўрсатади. Уларда таълим олувчиларнинг билим 
ва кўникмаларини белгилаш мақсадида – қайта санаб ўтинг, изоҳланг, 
келтиринг каби феъллар қўлланилган бўлса, креатив фикрлаш ҳолатини 
ифодаловчи – алоқани ҳосил қилинг, бирлаширинг ва хулосани илгари суринг 
тарзидаги феъллар кам қўлланилган ёки мутлақо қўлланилмаган. Худди 
шунингдек, математика фанлари бўйича стандартлар (NGA Маркази, 2010 
й.)ида ҳам ҳал қилинг, қўлланг, изоҳланг ва тушунтиринг каби феъллар креатив 
фикрлаш ҳолатини ифодаловчи – шарҳланг, эътиборни қаратинг ёки 
таққосланг каби феълларга нисбатан кўп қўлланилган. 
34
Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and 
problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. - 42-58-бетлар.

---

65 
Ушбу ҳолат ўқитувчидан ўз фаолиятида ДСУА (CCSS) талабларини 
қондириш йўлида талабаларнинг креатив потенциалини оширишга хизмат 
қиладиган ижодий нутқдан фойдаланишга эътибор қаратишни талаб этади. 
Талабаларнинг ижодий имкониятларини бирлаштириш учун эса ўқитувчи 
ўзининг дарс режаларини шундай тузиши керакки, бунинг натижасида ўқув 
ахборотларини ижодий қайта ишлаш орқали талабалар креатив фикрлаш 
имкониятига эга бўлсин. 
Бунга 
эришиш 
учун 
фикрни 
ривожлантиринг 
(м: 
“фикрни 
ривожлантиринг”, тузинг (м: “режа тузинг”, ишлаб чиқинг (м: “ҳаракат 
механизмини ишлаб чиқинг”). 
 Биринчи даражали ДСУА (CCSS) ҳамда талабалар учун мўлжалланган 
Амалий стандартлари (NGA Маркази, 2010 й.) “ҳисоб-китоб оқибатларини 
кенгайтириш”га хизмат қила олиши зарур. Агарда талабалардан 2, 4, 6, 8 
кўринишдаги саноқ тартибини кенгайтириш (давом эттириш)ни сўраса, у 
ҳолда ўқитувчи талабаларни креатив фикрлашга ундай олмайди. Бундай 
ҳолатда талабалар рақамларнинг моҳияти ва тартибланиши ҳақидаги 
мавжуд билимларини ривожлантирмаган ҳолда 2, 4, 6, 8 кўринишдаги саноқ 
тартибини шунчаки кенгайтириш (давом эттириш)лари мумкин. Агар, борди-
ю, ўқитувчи талабаларнинг эътиборига 1, 2, 3, 2, 1 кўринишдаги саноқ 
тартибини тақдим этиш орқали улардан мазкур саноқ тартиби оқибатларини 
имкон қадар кўп усуллар билан ифодалашни талаб этса, у ҳолда талабаларнинг рақамлар 
моҳияти ва уларнинг тартибланиши ҳақидаги қарашларини ривожлантиришга 
эришади. Зеро, бу жараёнда талабалар таҳлил асосида бир неча даражали 
жавобларни тақдим этиш имкониятига эга бўлади.
Ўқитувчилар талабаларнинг креатив фикрлашга ундашни хоҳлар экан, бу 
вақтда улар дарслар жараёнида талабаларнинг креактив фикрлаш 
қобилиятларидан унумли фойдаланиш ёки ана шу кўникмалар негизида 
уюштириладиган 
дарсларни 
ташкил 
этишда 
ўзларининг 
тасаввур 
имкониятлари ҳамда креатив потенциалларининг самарали фойдалана олишга 
эришишлари зарур. Гарчи бунга бир қарашда эришиш қийиндек туюлса-да, 
бироқ, мазкур жараён у қадар қийин кечмайди. Қолаверса, ўқитувчи 
томонидан қўлланилаётган ахборот воситалари (м: тартиблашга доир 
математик мисолнинг кўрсатмали намойиш этилиши) ҳам талабаларнинг 
креатив фикрлаш қобилияти, тафаккурини ривожлантиришга ёрдам беради. 
Ўқитувчилар ўзлари томонидан ташкил этилаиган дарсларда адолатли 
тарзда талабаларнинг креатив фикрлаш кўникмаларини ривожлантиришга 
хизмат қиладиган йўл, шакл, метод ва воситалардан фойдалансалар, бунинг 
натижасида бу борадаги ғоялар аста-секин ДСУА (CCSS)да ҳам ўз инъикосига 
эга бўлиб боради.
ДСУА (CCSS)да акс этадиган қарама-қаршиликларни яхши англаш учун 
дастлаб мазмун, мавзулар, кичик мавзуларни ифодаловчи тушунчаларни баён 
этиб ўтинг: одатда улар от сифатида қайд этилади. Сўнгра стандартда ўз 
ифодасини топган феълларни баён этинг: феъллар талабаларни фикр юришга 

---

66 
ундайди (м: тасвирланг (таърифланг), таҳлил қилинг, ифодаланг, аниқланг). 
Талабаларнинг креатив потенциалини намоён этишга хизмат қиладиган 
топшириқларни стандартга киритишнинг бир усули унда ифодаланган 
феълларни креатив фикрлашга кўникмаларини ифодаловчи феълларга 
алмаштириш ҳисобланади; бошқа усул эса талабадан талаб этиладиган 
жавобнинг даражасини белгилаш мақсадида мавжуд сўзларни сифат ва 
равишда ифодаланишини таъминлашдан иборат.
М: 3.1-расмда кўрсатилишича, 2-ДСУА 
(CCSS)да 
“ўқиш” 
тушунчаси 
“кичик 
параграф 
моҳиятини 
асосий 
мавзу 
моҳиятидан келиб чиққан ҳолда параграфлар 
ўртасидаги чегара бўйича аниқлаган ҳолда 
изоҳлаш” (RI.2.2; NGA Маркази, 2010a)дан 
иборат бўлиши зарур. Стандарт, асосан, 
талабалар 
қайси 
асосий 
мавзу 
ва 
параграфларнинг “ядроси” нимадан иборат 
эканлигини билишлари кераклигини тақозо 
этади; талабалар, шунингдек, кичик матнлар 
бўлакларини ифодаловчи тушунчалар билан 
таниш бўлишлари лозим. Моҳиятига кўра 
феъл нафақат паст даражадаги, унчалик 
қизиқарли бўлмаган фикрни бошқа фикрлар билан ўзаро тенглаштиради. 
Стандартни қайта кўриб чиқишда феъллар креатив фикрлар билан 
алмаштириш тақозо этиладики, оқибатда талабалар зарур креатив фикрлаш 
кўникмаларини ўзлаштиришга муваффақ бўлади. Ҳозирда қайта кўриб 
чиқилган стандартда “ўқиш” тушунчаси “кичик параграф матнининг асосий 
мавзусини алмаштиришда параграфларни матн чегараларида аниқлашга 
эътиборни қаратиш” тарзида талқин этилади. Бунда талабалардан уларнинг 
асосий мавзуни изоҳлай олиш имкониятига эга бўлишлари, бу жараёнга 
ижодий ёндаша олишлари талаб қилинади. Талабалар матн хусусида чуқурроқ 
ўйлашлари ва мавзу тўғрисидаги тушунчаларини мустаҳкамлай олишлари 
керак. Асосий мавзуни ўзгартириш асосий мавзуни изоҳлашга нисбатан кўпроқ 
даражада интеллектуал ўйин ва илгари сурилаётган чақириқ саналади. Билим, 
кўникма ва малакаларни ифодаловчи феълларнинг алмаштирилиши 
натижасида 
стандарт 
ўзида 
1-бобда 
айтиб 
ўтилганидек, 
ўқув 
мажбуриятларини ўзида акс эттиради. Қизиқувчан талабалар бу йўл билан 
ўқув мажбуриятларининг ўзига хос аҳамиятга эга бўлишигга эришади (Grant, 
Gallate, 2012).

---

67 
Қуйида юқорида билдирилган фикрларни ёритувчи жадваллар келтирилади.