Talaba biliwi ha’m islep biliwi kerek

Kommentariyler (tu`sindirmeler).
Kommentariyler degende programma orınlanıwında xesh qanday ta`sir ko`rsetpeytug`ın, tek g`ana paydalanıwshı ushın programmanın` tu`sinikli bolıwına xızmet etetug`ın jazıwlar tu`siniledi. Paskal` tilinde kommentariyler ,  belgisi menen an`latıladı. Kommentariyler sıpatında Paskal` tili alfavitine kiretug`ın barlıq tan`balardan paydalanıw mumkin.
Mısalı   Kvadrat ten`lemeni sheshiw 
 Xalmuratov - .IV. j  h.t.b.
Programmada kommentariylerdi tiykarınan  toparg`a ajıratıw mu`mkin.
. Programmanın` ulıwma mazmunın tu`sindiriw.
. İdentifikatorlar ma`nisi.
. Programmanın` logikalıq tu`rde ko`rnekliligin ta`miyinlew ushın.
. Algoritmde quramalı operatorlar blokin tu`sindiriw ushın.
Mısal
program kolem
     .....  
 Shar ko`lemin tabıw 
 ri standart turaqlı 
    .....  
var
r : integer ; R radius 
V : real ; {V ko`lem}
Begin r : = 8; {shar ko`lemi}

V=pi  R  sqr (R)  (4/3) ; V=(4/3)  pi  r ^ 3 

Write ( “ V=” , V : 5 : 5 ) ;
End

4. 
   Massiv operatori. Qosimsha programma operatori
   

Massiv degende anıq bir tipke tiyisli o`zgeriwshiler toplamına aytamız. Massivti quraytug`ın o`zgeriwshiler sanı shegaralang`an ha`m ta`rtiplestirilgen boladı. Massiv elementleri sanı ol ta`riplengen payıtta ko`rsetiledi. Massivtin` ha`r bir elementi o`z indeksine iye ha`m ha`r bir elementke qatnas jasaw mumkin.

Paskal` tilinde indeks integer, byte, boolean char tiplerinin` qa`legenine tiyisli bolıwı mumkin. Massivti to`mendegishe ta`riplew mumkin.
type
< tip atı > = array [ indeks tipi ] of < komponentler tipi >;
var
< massiv atı > : < tip atı >
Massivti taza tip jaratpastan tuwrıdan tuwrı ta`riplew mumkin.
var
 array [indeks tipi] of < komponent tipi > ;

Ma`sele

type
vektor = array [ 1..10 ] of real ;
var
α, b = vektor ;
x, y  array [1... 15] of integer ;
Eger massivtin` komponenti sıpatında ja`ne massiv qaralatug`ın bolsa, onda onı eki o`lshemli massiv dep aytamız. mısalı
type
vektor = array [ 1..4 ] of integer ;
massiv = array [ 1 ..4 ] of vektor ;
var
matr : massiv ; { o`lshemli massiv}
Eki o`lshemli massivti to`mendegishe ta`riplewde mumkin.
var
matz  array [ 1...4, 1...4] of integer ;
A`dette bir o`lshemli massivler vektorlar menen. Al eki o`lshemli massivler matritsalar menen islesiw ushın paydalanıladı.
Ma`selen
var
vektor = array [ 1..40 ] of real ;
matz = array [ 1 ..6, 1 ... 8 ] of integer ;
Bul jerde vektor massivi elementleri haqıyqıy tipke tiyisli bolg`an  elementke iye vektor, al ma5z massivi  qatar ha`m  bag`anadan ibarat pu`tin tipke tiyisli matritsa.
Ko`pshilik jag`dayda massiv elementleri indeksi shegaraların turaqlılar bo`liminde ko`rsetiw qolaylı esaplanadı.
Const
I min=1; i max= 15;
Var
S : array [ imin... i max ] of real

Bir o`lshemli massiv elementleri mashina yadında indeksleri o`siw ta`rtibinde izbe iz yacheykalarda jaylasadı. Eki o`lshemli massiv yag`nıy matritsanın` elementleri mashshina yadında qatarlar boyınsha jaylasadı.

Mısalı 
A  array [ 1 .. , 1 ...  ] of integer ;
Bolsa onda A massivinin` elementleri to`mendegi ta`rtipte jaylasadı
Α [1, 1] , Α [1, 2], ... , Α [1, 5], Α [2, 1], Α [2, 2], ..., Α [2, 5], ... , Α [5, 1], Α [5, 2], ... , Α [5, 5] ;
Paskal tilinde birdey tipke tiyisli bolg`an massivler u`stinde G` = G` ha`m G` < > G` a`mellerin orınlaw mumkin.
Mısalı
Var
a, b : array [1 . 20] of real bolsın.
Eger a ha`m b massivleri sa`ykes elementleri o`z-ara ten` bolsa a=b logikalıq an`latpası “time” ma`nisin qabıl etedi, keri jag`dayda “false” ma`nisin qabıl etedi.
Al a < > b logikalıq an`latpası a ha`m b massivinin` sa`ykes elementleri ten` bolmag`anda g`ana “time” ma`nisin qabıl etedi. a =b menshiklew operatorı orınlang`anda V massivi elementleri a massivine menshiklenedi.
Basqasha aytqanda a =b operatorı
For i : =1 to 20 do α [ i ] : =b [ i ] ;
Tsikl operatorına ten` kushli.
Massiv atı ta`riplengennen keyin massivtin` ha`r bir elementine o`z aldına ma`nis beriw mumkin. Onın` ushın massiv atın ha`m kvadrat skobka ishinde element indeksi ko`rsetiledi. Mısalı mas[] jazıw massivtin`  elementin an`latadı. Al mas [ , ] jazıwı mas eki o`lshemli massivtegi  qatar  bag`ana kesilispesindegi elementti bildiredi. Massiv elementlerin indeksli o`zgeriwshiler dep te aytıw mumkin.
İndeksli o`zgeriwshiler ma`nisin programma orınlanıwı protsessinde de kiritiw mumkin. Bul protsent for, while, repeat tsikllıq operatorları ha`m read, readln, write, writeln oqıw, jazıw operatorları ja`rdeminde a`melge asırıladı. Massiv elementleri menen jumıs islegende tiykarınan to`mendegi a`mellerdi paydalanıw mumkin. Onın` ushın da`slep to`mendegi massivlerdi ta`riplep alamız.
Var
a: array [1 ... 4] of real
b: array [1 .. 10, 1 .. 15], of integer ;
i, j, k : integer ; s : real ;

1. 
   A bir o`lshemli massivinin` elementlerin nol`ge ten`ew.
   

For i : =1 to 4 do α [ i ] : = 0
Bul α [ 1 ] = 0 ; α [ 2 ]= 0 ; α [ 3 ] = 0, α [ 4 ] = 0 ; operatorları orınlanıwı menen ten` kushli.
) eki o`lshemli massiv elementlerin 0 ge ten`ew.

for i =1 to 10 do

for j = 1 to 15 do
b [ i, j ] : = 0

) Massiv elementlerin kiritiwdi klaviatura arqalı a`melge asırmaqshı bolsaq

for i =1 to 10 do

for j = 1 to 15 do
readln ( b [ i, j ]) ;
ko`rinisinde a`melge asırıladı.
) Massiv elementlerin kiritiwdi turaqlılar bo`liminde de a`melge asırıw mumkin. Onda
const
α  array [1 .. 4 ] of integer = (0, 0, 0, 0);
ko`rinisinde boldı.
) Massiv elementlerin baspadan shıg`arıw o`zgeriwshiler ma`nislerin oqıw sıyalı a`melge asırıladı ha`m read, readln operatorları ornına write, writeln operatorlarınan paydalanamız. mısalı
for i : =1 to 4 do writeln ( α [ i ] );
yamasa
for i : = 1 to 10 do
for j : = 1 to 15 do
writeln ( b [ i, j ] );
bul jag`dayda ha`r bir qatarda bir ma`nis baspadan shıg`arıladı.
Eki o`lshemli massiv elementlerin qatarma qatar baspadan shıg`arıw ushın programmanı to`mendegishe o`zgertemiz
for i : =1 to 10 do
begin
for j : = 1 to 15 do write ( b [ i , j ] );
writeln
end
) Ayırım jag`daylarda qandayda bir sha`rtti qanaatlandıratug`ınlıg`ın tekseriw mumkin. Mısalı α[n] massivi elementleri ishinde teris elementler mug`darın anıqlaw talap etilsin. Onda
....
k : =0
for i : =1 to n do
if α [ i ] < 0 then k : = k + 1;
tsikl operatorı orınlang`annan keyin k o`zgertiwshige massivtegi teris elementler mug`darı menshiklenedi.
) Massiv elementleri ma`nislerin almastırıw. Mısalı A() massivinde  shi ha`m  shi elementleri ma`nislerin almastırıw talap etilsin. Bul jag`dayda sol tipke tiyisli bolg`an ja`rdemshi o`zgeriwshiden paydalanamız

S:= α [ 5 ]; {S –ko`mekshi o`zgeriwshi}

a [ 5 ] := α [ 1 ];
α [ 1 ]:= S;

3.