Ta’lim fakulteti

4. Кriptografik himoyalashning sezar shifrlash algoritmi va dasturini 
o‘qitishning dasturiy ta’minotini yaratish 
Eng oddiy shifrlash algoritmlaridan hisoblangan Atbash shifrlash algoritmi 
ma’lumot havfsizligini ta’minlashda yordam beradi. Atbash shifrlash algoritmi 
quyidagi tartibda kodlashgan asoslangan. Alfavitning birinchi harfi so`nggi harf bilan 
almashtirilari, ikkinchi harf ohiridan ikkinchi harf bilan almashtiriladi va jarayon shu 
tarzda ketma-ket bajariladi. Atbash shifrlash algoritmi quyidagicha bo`ladi. 
Boshlanish 
P matn kiritiladi 
e=’’, k=0, l=length(p) 
i=1..l 
p[i]>=ord(A) va 
p[i]>=ord(Я) yoki 
p[i]>ord(a) va 
k:=ord(p[i])+31; 
(k = ord('я')) 
yoki
(k =ord('Я')) 
e:=e+chr(k) 
p[i]>='а' va 
p[i]<='я' 
e:=e+chr(ord('я')-(k-ord('я'))) 
ha 
ha 
ha 
yo`q 
yo`q 
e:=e+chr(ord('я')-(k-ord('я'))) 
yo`q 
e yopiq matn 
tamom 
e:=e+chr(ord('Я')-(k-ord('Я'))) 

---

Ushbu algoritmning dasturi Delphi dasturlash tilida tuzilgan boʻlib u 
quyidagicha ishlaydi. Dasturni ishga tushiramiz, ekranda oyna paydo bo`ladi. 
Shifrlash uchun faylni ochish tugmasini bosamiz. Shifrlash kerak bo`lgan matnni 
tanlaymiz. 
Fayl ochilgan shifrlash turini tanlaymiz va shifrlash tugmasini bosamiz. 

---

Faylni saqlash tugmasini bosib shifrlangan matnni saqlab qo`yishimiz mumkin. 
Matnni shifrlash jarayonida sezar shifrlash algoritmini tanlasak, matnni shifrlash uchun 
kalit kiritishmizga to`g`ri keladi. 
Sezar shifrlash algoritmi haqida yuqorida bayon etilgan. Sezar shifrlash 
algoritmida alfavit harflari chapdan o`nga suriladi bunda bu jarayon k kalitga bog’liq, 
masalan k=2 boʻlsa alfabit harfini chapdan oʻngga ikkita suradi va shifrlash jarayonida 

---

mos harf bilan almashtiriladi shuningdek k=3 boʻlsa alfavit harfini chapdan oʻngga 
uchta suriladi mos harflarga almashtiriladi va hokazo jarayon amalga oshiriladi. 
Shifrlash kerak bo`lgan matn ochiladi va kalit kiritiladi. 
Shifrlash tugmasi bosilishi natijasida matn shifrlash amalga oshiriladi: 
Deshifrlash tugmasi bosilishi natijasida shifrlangan matn qayta ochiladi.

---

XULOSA 
Mamlakatimizda axborot xavfsizligi sohasida kadrlarni tayyorlash 2002 
yillardangina boshlandi. Shu sababli sohaga oid o`zbek tilidagi adabiyotlar hamda 
malakali kadrlarga ehtiyoj yuqoridir. Axborot texnologiyalari rivojlangan hozirgi 
davrda axborot xavfsizligi muammosi ko`lamining kengayishi, axborot xavfsizligini 
ta’minlash usullarining tasnifi va ma’lumotlarni himoyalashning kriptografik usullari 
yoritib berildi hamda shifrlash usullarini sinflarga ajratish tahlil qilindi..
Ushbu mavzuni yoritishda quyidagicha xulosalanadi: 
1. Axborot xavfsizligini faqatgina kompleks tarzda ta’minlash mumkin bo`lib, 
unda kriptografik usulllarining o`rni kattadir. 
2. Axborot xavfsizligini ta’minlash usullarining tasnifini keltirish orqali 
ma’lumotlarni himoyalashning shifrlash usullarining salmog`i va ahamiyatini 
talabalarga yanada aniqroq tushuntirish mumkin. 
3. Talabalarga ma’lumotlarni shifrlash usullarining tasnifini tushuntirishda 
o`qitishning “Klaster” texnologiyasidan foydalanish samarali hisoblanadi. 

---