Ta’lim muassasalarida portfolio tizimining tashkil qilinishi

Ta’lim muassasalarida portfolio tizimining tashkil qilinishi

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Farg‘ona filiali
talabasi Abdurahimova Muattarxon
Annotatsiya: Bu maqolada asosan ta’lim tizimida avtomatlashtirish tizimlarini asosiy tashkil etuvchilari haqida , bundan tashqari avtomatlashtirilgan ish joylarini tashkil etish va boshqarishning axborot texnalogiyalari haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan .Shu bilan bir qatorda ma’lumotlar modelining tarkibiy qismlari va indeksiyalash haqida so‘z borgan.
Kalit so‘zlar: Avtomatlashtirish, Ma’lumotlar bazasi, tashkiliy – iqtisodiy sistema, Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimi.
Joriy asrning ikkinchi yarmida sodir bo’lgan ilmiy – texnika inqilobi faqatgina ijtimoiy ishlab chiqarishnigina emas, balki odamlar xayotini xam o’zgartirib yubordi. Bunday sharoitlarda hisoblash texnikasini keng qo’llash orqali ishlab chiqarishni avtomatlashtirishga bo’lgan talabning paydo bulishi tabiiydir. Birinchi hisob mashinalarining paydo bulishi, muxandislar, olimlarni ishlab chiqarishni boshqarish jarayoniga boshqacha qarashga, avtomatlashtirilgan boshqarishga o’tishga majbur qildi. Zamonaviy raxbar, uning psixologik imkoniyat doirasidan ancha oshib ketadigan axborot miqdorini oladi. Bunday xolda, tabiiyki, axborotni qayta ishlash orqada qola boshlaydi. Xozirgi zamonda avtomatlashtirilgan boshqarishga o’tish shunday yul bo’ldi. Bunda boshqarish ob’ekti jarayon, bo’lim, tsex, ishlab chiqarish, birlashma, tarmoq, mamlakat miqyosidagi xo’jalik bo’lishi mumkin. Agar boshqarilayotgan jarayon sifatida texnologik jarayon ishlatilayotgan bo’lsa, u texnologik turdagi avtomatlashtirilgan sistema, agar ishlab chiqarish iqtisodiy jarayon bo’lsa, u tashkiliy – iqtisodiy sistema bo’ladi.
SHuni aloxida takidlash joizki avtomatlashtirilgan boshqarish tizimining rivojlani boshlang’ich bosqichlarida an’anaviy boshqarishdan nusxa olingani uchun, uning asosida avtomatlashtirilgan boshqarish tizimining joriy qilingunga qadar qabul qilingan ishlab chiqarishni boshqarishning tashkiliy strukturasi yotar edi. Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini joriy qilishdagi muvaffaqiyatsizliklar sababini shunda deb tushuntirish mumkin. CHunki avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi ko’pincha ungacha bo’lgan tartibsizlikni xam avtomatlashtirar, bu esa o’z navbatida ishlab chiqarishni tashkil qilishning buzilishiga sharoit yaratar edi. SHunga qaramay, masalalarni yechishning to’la algoritmlari ishlab chiqarilgan bo’limlarda (moliya – buxgalter xisoboti, moddiy – texnika ta’minoti va boshqalar) avtomatlashtirilgan boshqarish tizimining qo’llanilishi xisobotni sezilarli yaxshilashga, xujjatlar o’tishini nazorat qilishga, o’z vaqtida qarorlar qabul qilishga imkon berdi. Quyi xollarda esa bu sezilarli iqtisodiy samara berdi. Aynan ana shu 60 – yillarda avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining birinchi avlodlari paydo bo’ldi. Ularga kuyidagilar xos edi: yechish uchun hisob xarakteridagi tashkiliy – iqtisodiy masalalarni tanlash, optimal yechish uchun masalalarning yo’qligi, eski boshqarish usulini nusxalash, murakkab bo’lmagan masalalarni yechishda o’sha davrning eng quvvatli mashinalaridan foydalanish.
Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini ishlab chiqish va ko’llash tajribasi uni yirik birlashmalarga joriy qilish, yukori iqtisodiy samara (mexnat va ishlab chiqarishni yaxshi tashkil etish, rejalashtirish aniqligini oshirishga korxonani bir maromda ishlashini ta’minlashga, ko’l mexnatini kamaytirishga) berishini ko’rsatdi. SHunday turdagi avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarning o’z-o’zini qoplash o’rtacha ishlash muddati ikki yilni tashkil qildi. Ancha miqdorda tarmoq miqyosidagi avtomatlashtirilgan sistemalar yaratildi. Ularda sanoat tarmog’i avtomatizatsiya ob’ekti deb qaraldi. Boshqaruvchi ob’ekt sifatida tarkibida axborot hisoblash markazlariga ega bo’lgan vazirlik bo’limlari xizmat qildi. Istiqbolli rejalashtirish, kapital qurilish, tarmoq rivojini bashorat qilish soxalarida, shuningdek moddiy – texnika ta’minoti, moliya – buxgalter hisobi va boshqa shunga o’xshash bo’limlarda katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Lekin bu sistemalar faqat hisob – axborot masalalarini yechish bilan cheklanib qoldilar, ularda boshqarishning yopik yo’nalishi amalga oshirilmadi. Korxona avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi bilan texnologik jarayon avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi o’rtasida uzilishlar bo’ldi. Bu masalalarni keyinchalik boshqarishning integrallashgan sistemalari yordamida yechish talab etilardi, bu sistemalarda tashkiliy – iqtisodiy masalalar bilan bir qatorda texnologik masalalar xam yechiladi.
Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini rivojlanishi bilan bir vaqtda bu sohada mutaxassis xodimlarning yetishmovchiligi sezilib qoldi. SHu davrda avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini ishlab chiqish va loyihalash sistemali masala ekanligi aniq bo’ldi. Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini ishlab chiqish uchun boshqarishning iqtisodiy – matematik usullarini yaxshi bilish, ishlab chiqarishni tashkil qilishni a’lo darajada tasavvur qilish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish nazariyasi asoslarini, informatikani, loyihalashning zamonaviy avtomatizatsiya vositalari asosida sistemalarni loyihalashni bilish kerak. Lekin odatdagi qo’l vositalari yordamida avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini yaratish qiyin. Ularni yaratishning katta muddatlari (besh yil) xar 7 yilda almashinib turgan hisoblash texnikasi vositalarining ma’naviy eskirish vaqtiga zid bo’lib qoldi. Sistema faqat 2 – 3 yilgina mukammal bo’lib qolar, bu vaqt esa yetarli emas edi. Bunday sharoitlarda avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini loyihalashning avtomatizatsiya vositalarini yaratish muammosi paydo bo’ldi. Aloxida funktsional, texnika ta’minoti masalalarini yechish avtomatlashtirilgan boshqarish tizimining dasturiy ta’minoti elementlari bo’yicha loyiha yechimlari ishlab chiqish bilan bog’liq bo’lgan bir kator takliflar oldinga surildi. Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining boshlang’ich ko’rinishlari paydo bo’ldi. Lekin bir butun xolda avtomatlashtirilgan sistemalarning rivojlanish sur’atlari va muximi, ularning yaratilish va loyihalash sur’atlari yetarli emasligi ma’lum bo’ldi. Sistemalarning birlashgan(integrallashgan)ligiga sistemaning texnologik jarayondan tortib, tashkiliy boshqarishgacha bo’lgan xamma vazifalarini avtomatlashtirishga aloxida e’tiborni qaratish va keyinchalik texnologik jarayonlarni boshqarish sistemasini avtomatlashtirishni rivojlantirish kerak edi.
Boshqarish sistemalarining rivojlanish evolyutsiyasi quyidagicha o’tadi: ma’lum bir bosqichlarda avtomatlashtirilgan boshqarish eng yuqori bosqich deb qaraldi, lekin qonunlarni o’rganish va o’zlashtirish darajasiga ko’ra boshqarish insondan avtomatga o’ta boshlaydi va avtomatlashtirilgan boshqarish o’z o’rnini avtomatik boshqarishga bo’shata boradi. SHu ma’noda avtomatlashtirilgan boshqarishning intilish chegarasini avtomatik boshqarish, deb tushunish mumkin.