Ta`lim-tarbiya jarayonida pedagogik maxorat

Pedagogik mayorat yaxlit tizim sifatida kuyidagi tarkibiy kismlardan iborat:

• 
  pedagog shaxsining insonparvarlik yunalishiga ega bulishi, uning kizikishlari, kadriyat yunalishlarining oliy maksadga-barkamol avlod tarbiyalab yetishtirishga yunaltirilganligi;
  
• 
  mutaxassislik fanlari, ukitish metodikasi, pedagogika va psixologiyadan professional bilimlarga ega bulishi;
  
• 
  pedagogik kobiliyatga ega bulishi (mulokotga moyillik, ishchanlik, kelajakni tasavvur kila olish, kasbiy mustakillik, sensor axborotlarni tezlik bilan anglash);
  
• 
  pedagogik texnikani egallashi, ya`ni uz-uzini boshkara olishi, uzaro ta`sir etish va xamkorlikda ishlashni uddalashi.
  

Pedagog shaxsining insonparvarlik yunalishga ega bulishi-ta`lim oluvchi shaxsini xurmat kilishi, ayrim masalalarni uzini ta`lim oluvchi urnida sezib xal etishi, adolatli bulishi, pedagogik faoliyatni pirovard maksadga - barkamol avlod tarbiyalashga yunaltirishda ifodalanadi. Buyuk mutafakkirimiz Ibn Sino xam ukituvchi shaxsida xalollik, adolat, poklik, mexnatsevarlik, fidoiylik, odamgarchilik kabi xislatlarni kadrlagan.
Insonparvar bulish maxoratli pedagog faoliyatining bircha jixatlarini kamrab oladi va uning anik vazifalarini xam belgilab beradi. Insonparvarlik deganimizda, ta`lim oluvchilarning dini, irki, millati, ijtimoiy kelib chikishidan kat`iy nazar, ularning barchasiga bir xil munosabatda bulishni tushunamiz. X,ar bir ta`lim oluvchiga insonparvarlik nuktai nazaridan yondoshishimiz darkor. Bolalarni seva olish, ularga uz ota-onalaridek mexribonlik kursata bilish moxir pedagogning muxim insonparvarlik fazilatlaridan biridir. Pedagog xar doim, xamma vakt ta`lim oluvchilarga mexribonlik kursata olishi lozim. Uz ta`lim oluvchisi tuFrisida shoshma-shosharlik bilan xulosa chikarmaslik, ular xakida salbiy yoki ijobiy fikrga kelmaslik kerak. Ta`lim oluvchilar orasida uning “sevimli” yoki “yomon” kuradigan tarbiyalanuvchilarni bulishi ta`lim oluvchida pedagogga bulgan xurmatni sundiradi. X,ar kanday bush va past uzlashtiradigan, “tarbiyasi kiyin”ta`lim oluvchi bilan ishlaganda pedagogning vazifasi shundan iboratki, ta`lim oluvchidagi ana shu bilinar bilinmas lekin eng muxim ijobiy fazilatni topa olish va shu fazilatga tayanib ta`lim oluvchi mulkidagi, utmishidagi salbiy xususiyatlarni tugatishga intilmoFi lozim. Pedagog shaxsiy fazilatlari tizimida pedagoglik faoliyatga bulgan extiyoj nomli muxim kasbiy yunalish mavjudki, u pedagogik maxoratni egallash uchun katta rol` uynaydi. Bunday professional xususiyatlarni olimlarimiz S.Baranov va boshkalar shunday izoxlaydilar: pedagogik faoliyatga bulgan extiyoj professional maxoratdagi pedagog shaxsiy fazilatlarini belgilovchi kimmatli baxodir, u uzida: “...bolalarga kizikish va muxabbatni; pedagogni ishga xavasni; psixologik-pedagogik ziyraklik va kuzatuvchanligini mujassamlashtiradi”.
Pedagogning ta`lim oluvchilarga nisbatan mexribonligi, xayrixoxligi bolalarni sevishi insoniy talabchanlik asosida kUrilmoFi lozim, insonparvarlikka asoslangan talabchanlik ta`lim oluvchilarni intizomga chakiradi, uz xulk-atvori tuFrisida uylashni, uziga boshkalar kuzi bilan karashni, salbiy xususiyatlarini kayta tarbiyalashni, ijobiy fazilatlarini takomillashtirishni yulga kuyishga da`vat etish muddaosiga erishadi. Buning uchun pedagog talabning me`yorini bilishi lozim. Talab istikbolli bulib, bolaning kelajak xayoti, faoliyatini rivojlantirishga karatilgan, bolalarni kuvonchga kizikishlarini takomillashtiruvchi yunaltirilgan bulsagina, maksadga muvofik buladi.
Shu bilan birga,pedagogning uzi milliy kadriyatlarning moxiyat mazmunini chukur anglashi, ularga xurmat e`tikodi bula olishi darkor. Ijtimoiy xayot konunlarini anik tushunish, milliy-axlokiy kadriyat, mafkura mazmunini anglash ta`lim oluvchilarda bobolar avlodlar ruxiga xurmatni, ilmiy dunyokarash asoslarini tarbiyalash uchun muxim axamiyat kasb etadi. Shunday kilib, pedagog shaxsiy fazilatining muxim omili utmish merosini mukammal bilish, kadriyatlar, urf-odatlar mazmunini anglash ijtimoiy tarakkiyot konuniyatlarini tushunish orkali ilmiy dunyokarashni uzida tarbiyalangan bulishi kerak.
Kasbiy bilimlar pedagogik maxoratning tub asosini tashkil kiladi. Pedagog bilimi, bir tomondan u dars berayotgan fan tuFrisidagi bilimiga, ikkinchi tomondan esa, uni uzlashtirayotgan ta`lim oluvchilarga karatilgan buladi. Uzi dars berayotgan fanni, uni ukitish metodikasi, pedagogika va psixologiya fanlaridan puxta bilimga ega bulishi, pedagog professional bilimlari mazmunini tashkil etadi. Shu bilan birga, Uzbekistonning uz tarakkiyot yuli moxiyati, milliy tarbiya moxiyati va mazmunini chukur anglash, chukur ilmiy nazariy saloxiyati, pedagogik ijod, uz fanining tarbiyaviy imkoniyatlarini mukammal bilishi, pedagogik bilimlarni takomillashtirishga intilish, mamlakatimiz Prezidentining ichki va tashki siyosatidan xabardorlik, uzbek xalkining an`analari, kadriyatlari, urf - odatlarini yaxshi anglashi, siyosat, tarix, madaniyat, ma`naviyat, adabiyot va san`at, axlokshunoslik, dinshunoslik, xukukshunoslik, ulkashunoslik, texnikaga oid ma`lumotlardan xabardorlik, etnopedagogika, etnopsixologiyaga oid bilimlarga ega bulish va xokazo.
Kasbiy bilimlar negizida pedagog xatti-xarakati va xulkining asosini tashkil etuvchi pedagogik prinsiplar va koidalar vujudga
keladi. Bu prinsip va koidalarni xar bir pedagog uz tajribasiga tayangan xolda yaratadi. Bu bilimlar doimo takomillashib borishi zarur.

2. 
   Pedagogik kobiliyat va pedagogik texnika.
   

Kobiliyat ukituvchining individual imkoniyatlarini xarakterlaydi.
K,obiliyat shaxsning xam umumiy, xam maxsus rivojlanishida tezrok siljib borishini, uning ijrochilik va ijodkorlik faoliyatlarida eng yukori natijalarga erishishini ta`minlaydi.
Kobiliyatli kishi mutaxassislikni tez egallay oladi va yukori maxoratga erishadi xamda ishlab chikarish, fan yoki madaniyatga yangilik kirita oladi.
Pedagogik kobiliyatlar, deb ataladigan kobiliyatlar ta`lim beruvchining akliy, emotsional-irodaviy jixatlarini, tashkilotchiligi, bilimdonligi va ularning bir-biriga boFlikligini xamda yaxlit bir butunlik kasb etishini ifodalaydi. Psixologiyada kobiliyatlarga shunday ta`rif beriladi:
kobiliyatlar- shaxsning mazkur faoliyatini muvaffakiyatli amalga oshirish sharti xisoblangan va buning uchun zarur bilim, kunikma va malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chikadigan farklarda namoyon buladigan individiual- psixologik xususiyatdir.
Pedagogik psixologiyada ta`lim beruvchilik faoliyatida pedagogik kobiliyatlarning tutgan urnini ilmiy izoxlab berishga oid samarali tadkikotlar olib boriladi.
Yirik psixolog S.L.Rubinshteyn ta`kidlab utganidek, pedagogik jarayon ta`lim beruvchi- ta`lim beruvchining faoliyati tarikasida rivojlanuvchi bola shaxsini shakllantiradi, bu esa pedagogning tarbiyalanuvchi faoliyatiga nakadar raxbarlik kilishga yoki aksincha, unga extiyoj sezmasligiga boFlik. Bola shaxsning rivojlanishida ta`lim beruvchining roli benixoya muximdir, chunki u ta`lim va tarbiya jaroyoning tashkilotchisi vazifasini bajaradi. Shu bois, xozirgi sharoitda ta`lim beruvchining tashkilotchilik kobiliyatiga nisbatan yuksak talab kuyiladi, shuning uchun ijtimoiy- tarixiy tajribalarning boyligi extiyojlar kulamini ortishiga bevosita boFlik.
70-80 yillarda ta`lim beruvchining xarakter xislatlari, pedagogik kobiliyatlari, unda ta`lim beruvchilik maxoratini tarkib toptirish shartlari chukur urganildi. Tadkikotchi A.I. Щerbakov fikriga kura, pedagogik faoliyat- bu ta`lim beruvchi oldiga jiddiy talablar kuyadigan murakkab psixologik aktdir. Pedagogik faoliyat ta`lim beruvchini chukur va puxta bilimga, pedagogik kobiliyatiga, mustaxkam xarakterga, yuksak ma`naviyatga ega bulishini takazo kiladi. I.A.Щerbakov ta`lim beruvchi shaxsi 6 ta kasbiy- tarkibiy kismdan iborat ekanligini ta`kidlaydi:

1. 
   Yuksak saviyadagi bilim va madaniyat
   
2. 
   Yunalishning anik ifodalanganligi.
   
3. 
   Yuksak axlokiy xislarning mavjudligi.
   

4. Yukori darajada yuzaga keluvchi faollik va barkaror mustakillik.

4. 
   K,at`iy va sillik xarakter.
   
5. 
   Pedagogik kobiliyatlar.
   

Pedagogika va psixologiya soxasida olib borilgan ilmiy tadkikotlarga asoslanib, ta`lim beruvchining pedagogik kobiliyatlarini kuyidagicha klassifikatsiya kilish mumkin:

1. 
   Didaktik kobiliyat.
   
2. 
   Akademik ko biliyat.
   
3. 
   Perseptiv kobiliyat.
   
4. 
   Nutkiy kobiliyat.
   
5. 
   Tashkilotchilik kobiliyati.
   
6. 
   Obruga egalik kobiliyatlari.
   
7. 
   Komunikativ kobiliyat.
   
8. 
   Dikkatni taksimlash kobiliyati.
   
9. 
   Kelajakni kura bilish kobiliyati.
   

10.Konstruktiv kobiliyat.