Таълим вазирлиги фарғона давлат университети “ижтимоий гуманитар фанлар ” кафедраси

III BOB. Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining ahamiyati va O‘zbekiston Respublikasining xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki
3.1. O‘zbekiston respublikasi valyuta siyosatining asosiy jihatlari, valyuta siyosati doirasidagi amalga oshirilgan ishlar tahlili.
Davlat mustaqilligiga erishilishi bilan, O‘zbekiston Respublikasi oldida inflyatsiya jarayonlari va ishlab chiqarish tushkunligiga barham berish, bozor talablariga javob beradigan moliyaviy tizimni vujudga keltirish, xalqaro valyuta va savdo tizimiga integratsiya qilinishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga oid murakkab masalalar paydo bo‘ldi. Ushbu ko‘rsatkichlarga erishishni ta‘minlashda, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki asosiy o‘rinlardan birini egallamoqda. Chunki, pul muomalasini tartibga solish, kredit-bank sohasini nazorat qilish, qat‘iy pul-kredit va valyuta siyosatini amalga oshirish uning funktsiyalariga kiradi. Valyuta tartibotlari, xalqaro valyuta bozorlari, rivojlanayotgan va sanoati rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan valyuta kurslarini qo‘llash uslublari masalalariga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar mavjud. Bu esa, ma‘muriy-buyrukbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni kabi o‘ziga xos bir hodisani boshidan kechirayotgan O‘zbekiston Respublikasi uchun katta qiziqish uyg‘otadi. O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan valyuta siyosati, bevosita hukumat tomonidan ishlab chiqilgan islohotlar strategiyasiga muvofiq holda olib borilmoqda. Davlat tomonidan valyutaviy huquqlarni himoyalashga doir mustahkam qonunchilik va institutsional asosni yaratish bo‘yicha chora-tadbirlarni kurgan holda - davlat bosh islohotchi sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu shuningdek, valyuta bozori infratuzilmasini yaratishga doir aniq maqsadga yo‘naltirilgan siyosatning amalga oshirilishida ham namoyon bo‘lmoqda. Shu tarzda, davlat islohotlarning murakkab bosqichlarida islohotlarni amalga oshirishga 77 kodir bo‘lgan yetakchi kuch ekanligini ko‘rsatmoqda. Davlat shuningdek, bir qator maxsus davlat organlarini tashkil etish yo‘li bilan islohotlarni tartibga solishni amalga oshirmoqda. Albatta, Markaziy bank davlat banki sifatida bu borada muhim o‘rin tutadi. Joriy yilda ichki shart-sharoitlar milliy iqtisodiyotning barqaror o’sishini qo’llab-quvvatlovchi xarakterga ega bo’lsa, tashqi iqtisodiy vaziyat, aksincha, nisbatan noqulay shakllanmoqda. Xususan, 2018 yilning yanvarь-sentyabr oylarida O’zbekistonning asosiy savdo hamkorlari hisoblangan davlatlarda iqtisodiy o’sish sur‘atlarining 2017 yilning mos davridagi o’sishga nisbatan pasayishi respublikamizda ishlab chiqarilayotgan mahsulot va xizmatlarning eksporti hajmining oshishini sekinlashtiruvchi omil bo’lib xizmat qildi. Rasmiy ma‘lumotlarga ko’ra, joriy yilning yanvar-sentyabr oylarida iqtisodiy o’sish sur‘atlari Rossiyada 1,8 foizdan 1,6 foizgacha, Xitoyda 6,8 foizdan 6,5 foizgacha, Qozog’istonda 4,3 foizdan 4,2 foizgacha, Turkiyada 10,6 foizdan 5,2 foizgachahamda Qirg’izistonda 4,3 foizdan 1,2 foizgacha pasaygan. Shuningdek, mazkur davrda respublikamizning asosiy savdo hamkorlari hisoblangan davlatlar milliy valyutalarining sezilarli darajada qadrsizlanishi ham tashqi iqtisodiy shart-sharoitlarning noqulay shakllanishiga o’z ta‘sirini o’tkazdi. Jumladan, dollar indeksining oshishi hamda Rossiyaga nisbatan yangi sanktsiyalarning kiritilishi natijasida Rossiya rubli AQSh dollariga nisbatan 15 foizga hamda ushbu davlat iqtisodiyotiga bog’liqlik darajasi yuqori bo’lgan Qozog’iston tengesi 9,2 foizga qadrsizlandi. Shuningdek, ushbu davrda AQSh dollariga nisbatan Xitoy yuani 6,5 foizga va Turkiya lirasi qariyb 60 foizga qadrsizlandi. Yuqoridagi valyutalarning qadrsizlanishi va respublikamizda inflyatsiya darajasining mazkur mamlakatlardagi ko’rsatkichlarga nisbatan sezilarli darajada yuqori bo’lishi natijasida so’mning real effektiv almashuv kursi qariyb 15 foizga mustahkamlanishi kuzatildi.
Asosiy savdo hamkor davlatlar milliy valyuta kurslarining AQSh dollariga nisbatan o‘zgarish dinamikasi. Inflyatsiyani amaliyotda ifodalashda keng qo’llaniladigan ko’rsatkich iste‘mol narxlari indeksi (INI) hisoblanadi. 2018 yildan boshlab O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi iste‘mol narxlari indeksini hisoblashda o’zgarmas vazn usulidan foydalanmoqda. Iste‘mol narxlari indeksi kundalik iste‘mol tovar va xizmatlari narxlarini o’zida aks ettirgani sababli inflyatsiyani yaqqolroq namoyon etadi. Mamlakatimizda 2018 yilning birinchi yarim yilligida nisbatan yuqori inflyatsion bosim kuzatildi, bu asosan aprel-may oylarida yoqilg’i-energetika mahsulotlari narxlarining oshirilishi, o’tgan yilga nisbatan ob-havoning nisbatan qurg’oqchil kelishi va o’tgan yillarda inflyatsiya bazasining pastligi bilan izohlanadi. Bunda so’m almashuv kursining mustahkamlanishi, mintaqadagi davlatlar bilan savdo iqtisodiy aloqalar jadallashishi, shuningdek, import hisobiga bozorlarning ijtimoiy ahamiyatga ega ayrim mahsulotlar bilan to’yinganligi inflyatsiya sur‘ati yanada tezlashishining oldini olishga ma‘lum 30 Mazkur davlatlar markaziy banki ma‘lumotlari asosida 79 darajada xizmat qildi. Yoz oylarida meva-sabzavot mahsulotlarining sezilarli arzonlashishi hisobiga keyingi oylarda yillik inflyatsiya darajasi pasayib bordi. Agar 2017 yilning iyun-avgust oylarida meva-sabzavotlar narxlari oshishi inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi asosiy omil (drayveri) bo’lib, ularning umumiy inflyatsiyadagi hissasi o’rtacha 5 foiz bandni tashkil etgan bo’lsa, 2018 yilning mos davrida ushbu ko’rsatkich 0,6 foiz bandni tashkil etdi. 3.2-rasm. Yillik inflyatsiya va uning tarkibi o‘zgarishi dinamikasi31 Jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliya bozorlaridagi holat hamda nufuzli markaziy banklar tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatidagi noaniqliklar rivojlanayotgan davlatlarda samarali soliq-byudjet va pul-kredit siyosatini yuritishni murakkablashtirmoqda. Shuningdek, dunyoning etakchi import va eksport qiluvchi mamlakatlari tashqi savdo aloqalaridagi keskinliklar hamda Rossiya va dunyoning bir qator 31 Davlat statistika qo’mitasi ma‘lumotlari asosida Markaziy bank hisob-kitoblari 80 neftь eksport qiluvchi davlatlarga AQSh hukumati tomonidan qo’llanilgan iqtisodiy sanktsiyalar rivojlanayotgan mamlakatlarga xalqaro investitsiya oqimlarining kechikishiga va pirovardida ular milliy valyutalarining qadrsizlanishiga olib kelmoqda. Jumladan, joriy yil boshidan davom etib kelayotgan AQSh va Xitoy savdo munosabatlarining keskinlashuvi hamda 2018 yilning o’zida AQSh Federal rezerv tizimi tomonidan qayta moliyalash stavkasining uch marotaba oshirilishi32 dunyoning boshqa markaziy banklarini o’z pul-kredit siyosati yo’nalishini qaytadan ko’rib chiqishga undamoqda va bu ushbu markaziy banklar tomonidan neytral ahamiyatdagi pul-kredit siyosati olib borilishini qiyinlashtirmoqda. 2018 yilning 10 oyi yakunlari bo’yicha AQSh dollar indeksi 5,4 foiz bandga ko’tarildi va aksariyat valyutalarga nisbatan qadri oshdi AQSh dollari indeksi va AQSh dollarining so‘mga nisbatan o‘rtacha oylik almashuv kursi33 32 Ma‘lumot uchun FRT joriy yilning 22 mart, 14 iyun va 27 sentyabrь kunlari qayta moliyalash stavkasi (fed fund rates) 1,5 foizdan 2,25 foizgacha oshirgan bo’lsa, Angliya banki 2018 yil 2 avgustda stavkani 0,75 (0,25 bazaviy bandga) foizga ko’tardi. 33 Markaziy bank 81 Jumladan, dollarning qiymati Buyuk Britaniya funtiga nisbatan 5,9 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 7,5 foizga, Rossiya rubliga nisbatan 16,2 foizga, Janubiy Afrika randisiga nisbatan19,1 foizga va Argentina pesosiga nisbatan 96 foizga o’sdi. Buni AQShda investitsion faollikning tiklanishi va FRT tomonidan pul-kredit siyosatining normallashtirilishi hisobiga joriy yil yakunlari bo’yicha so’nggi 10 yil mobaynida kuzatilgan eng yuqori o’sish ko’rsatkichi bo’lishi to’g’risidagi kutilmalar bilan izohlash mumkin.Tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, O’zbekiston moliya bozori xalqaro moliya bozorlariga kuchli integratsiya qilinmagan bo’lsa-da, tashqi savdo hamkor mamlakatlar milliy valyutalari kurslari orqali dollar indeksining o’zgarishi milliy valyuta – so’mning almashuv kursiga ma‘lum muddat kechikish bilan ta‘sir ko’rsatadi. Joriy yilning 10 oyida valyuta almashuv kursi dinamikasi iqtisodiyotning fundamental faktorlari va tashqi omillar, jumladan, iqtisodiy agentlarning inflyatsion va devalvatsion kutilmalari, to’lov balansi joriy hisoblar hisobvarag’ining holati va xorijiy valyutadagi kreditlarga bo’lgan talabning oshishi ta‘sirida vujudga kelgan talab va taklif holatidan kelib chiqqan holda shakllanib, o’zining o’rtacha qiymatidan deyarli uzoqlashmadi. Mazkur davrda dunyoning aksariyat rezerv valyutalari hamda mamlakatimizning savdo hamkorlari milliy valyutalari kurslari AQSh dollariga nisbatan qadrsizlanishiga qaramasdan, milliy valyuta almashuv kursi oldingi yillarda kuzatilgan doimiy devalьvatsiya tendentsiyasidan farqli ravishda turli xil yo’nalishdagi dinamikaga ega bo’ldi. 2018 yilning yanvarь-iyulь oylarida valyuta kursi dinamikasi asosan mavsumiy omillar ta‘sirida shakllandi. Bunda yanvarь oyida eksport tushumlari va xalqaro pul o’tkazmalari hajminingnisbatan kam bo’lganligi sharoitida milliy valyuta almashuv kursi 8139 so’m/dollardan 8247 so’m/dollargacha pasaydi.Shu bilan birga, mart-iyulь oylarida eksport va xalqaro pul o’tkazmalaridan valyuta tushumlarining oshishi natijasida so’mning almashuv kursi teskari dinamikaga ega bo’lib, birinchi avgust holatiga 7781 so’m/dollargacha qadri oshdi. Bundan 82 tashqari, chet el valyutasidagi kreditlar hajmining tez sur‘atlarda o’sishi va dollarlashuv darajasining pasayishi ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutaga bo’lgan talabning qisman qondirilishiga xizmat qildi. Shuningdek, milliy valyutadagi muddatli va jamg’arma depozitlar hajmining oshishi ham so’m almashuv kursining shakllanishiga ta‘sir ko’rsatdi. Joriy yilning avgust oyidan boshlab tashqi omillarning almashuv kursi dinamikasiga ta‘siri kuchaydi. Hisob-kitoblarga ko’ra, asosiy savdo hamkor davlatlar valyutalari kurslarining keskin o’zgarishi so’m almashuv kursiga bir oydan uch oygacha bo’lgan muddatdan so’ng o’z ta‘sirini ko’rsatadi. Yuqorida keltirilgan omillar ta‘sirida 2018 yilning avgust oyidan boshlab so’m almashuv kursining ichki valyuta bozoridagi sharoitlarga javoban o’zgarishi kuzatilib, joriy yilning 1 oktyarbь va 1 noyabrь holatlariga mos ravishda 8184 va 8247 so’m/dollarni tashkil etdi (yil boshida – 8139 so’m/dollar). Milliy valyutaning qadrsizlanishi ichki narxlar shakllanishiga ma‘lum darajada ta‘sir ko’rsatadi. Markaziy bank hisob-kitoblariga ko’ra, so’m almashuv kursining bir foizga qadrsizlanishi yillik inflyatsiya sur‘atining o’rtacha 0,2 foiz bandga tezlashishiga olib keladi. 2018 yilning sentyabrь oyidan boshlab O’zbekistonning asosiy savdo hamkor mamlakatlari moliya bozorlaridagi holatning mo’‘tadillashuvini inobatga olsak, ichki omillar ta‘sirida joriy yil oxirigacha so’m almashuv kursining yil boshidagi darajasiga nisbatan keskin o’zgarishi kutilmayapti. Milliy valyuta almashuv kursining mavsumiy omillar ta‘sirida shakllangan ortiqcha baholanish tendentsiyasi (currency overvaluation) makroiqtisodiy disbalansni yaratadi. Joriy hisob-kitoblar uchun ochiq iqtisodiyot sharoitida foiz stavkalarining qoplanmagan pariteti (uncovered interest rate parity, UIP) buzilishi va foiz stavkasi tafovutlari ortishi ma‘lum bir muddatdan keyin ichki valyuta bozoriga bosimni vujudga keltirishi mumkin. 2019–2021 yillarda pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish va ularni rivojlantirishda asosiy e‘tibor pul-kredit siyosatining operatsion va oraliq 83 maqsadlariga erishishga hamda bank tizimidagi likvidlilikni samarali tartibga solishga qaratiladi. Bunda Markaziy bank pul-kredit siyosatining foiz instrumentlaridan moliyaviy aktivlarning narxiga ta‘sir ko’rsatish maqsadida foydalanib, iqtisodiyotdagi real foiz stavkalarining ijobiy darajada shakllanishi uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratib boradi. Markaziy bank 2019–2021 yillarda bank tizimidagi likvidlilik hajmini maqbul darajada ushlab turish,likvidlilikning tarkibiy profitsiti yoki defitsitiga yo’l qo’ymaslikka qaratilgan pozitsiyasini saqlab qoladi. Xususan, o’tgan davrlarda bank tizimidagi avtonom omillar hisobiga shakllangan likvidlilik dinamikasi keskin o’sish sur‘atlarini ko’rsatmoqda Kelgusi yillarda davlat byudjetining defitsit bilan ijro etilishi va monetar oltinni sotib olish bilan bog’liq operatsiyalarning saqlanib qolishi bank tizimidagi likvidlilikni oshiruvchi omillar hisoblanadi. Bu esa bank tizimidagi likvidlilikni tartibga solishda Markaziy bankning sterilizatsiya operatsiyalarini muntazam ravishda o’tkazib borishni taqozo etadi. Bunda sterilizatsiya operatsiyalari qisqa muddatli depozit auktsionlarini o’tkazish orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, zarur hollarda vaqti-vaqti bilan tijorat banklaridan uzoq muddatli depozitlar jalb qilish bo’yicha yoki Markaziy bankning obligatsiyalarini joylashtirish bo’yicha auktsionlar ham o’tkazilishi mumkin. 2019–2021 yillarda Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosati instrumentlarini yanada takomillashtirishda yuzaga keladigan yangi makroiqtisodiy sharoitlar inobatga olinadi. Bunda qo’yilgan vazifani hal qilishda pul-kredit siyosati instrumentlarining o’ziga xos ustunlik yoki kamchilik tomonlari bo’lishi mumkin. Aslida pul-kredit siyosatining barcha instrumentlarining yakuniy maqsadi bir xil bo’lishiga qaramasdan, ularning ishlash mexanizmlari va ta‘sir kuchi turli xil bo’ladi. Shu sababli muayyan davrda aniq vazifani bajarishda bir yoki bir nechta instrumentlar majmuidan foydalaniladi. Pul-kredit siyosatining amaldagi mavjud instrumentlar (interventsiya, qayta 84 moliyalash stavkasi, majburiy zaxiralash, Markaziy bank kreditlari) etarli emasligi, ularning samaradorligi pastligi hamda bank tizimidagi likvidlilikka o’z vaqtida ta‘sir ko’rsatish imkoniyatlari cheklanganligi ularni qo’llash strategiyasi va uslublarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. Kelgusi yillarda ham Markaziy bank tomonidan sterilizatsiya operatsiyalarini amalga oshirishda interventsiyalar strategiyasi takomillashtirilib boriladi. Pul-kredit siyosatining majburiy zaxiralash instrumenti bo’yicha 2018 yilda amalga oshirilgan qator o’zgarishlar ushbu instrumentni xalqaro standartlarga yaqinlashtirdi. Zarur hollarda, pul-kredit sharoitlaridan kelib chiqib, majburiy rezerv normativlariga yangi o’zgartirishlar kiritib borilishi mumkin. Bundan tashqari, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga likvidlilik taqdim etish uchun xorijiy valyutani garovga olgan holda ajratiladigan kredit va tijorat banklari bilan valyutada svop operatsiyalari auktsion savdolarini o’tkazish yo’lga qo’yiladi. Markaziy bank pul-kredit siyosatining amaldagi mavjud instrumentlarini rivojlantirish bilan bir qatorda yangi instrumentlarni joriy etishga asosiy e‘tibor qaratadi.Inflyatsion targetlash rejimiga o’tishda foiz kanalining muhimligi, mamlakatimizda pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi samarali ishlamayotganligi hamda etarli darajada rivojlanmaganligini inobatga olib, bank tizimidagi likvidlilikka samarali ta‘sir ko‘rsatishda Markaziy bank tomonidan yangi foizli instrumentlar joriy qilinadi.