Таълим вазирлиги ж. Х. Хужаев усимликлар физиологияси


Download 6.15 Mb.
Pdf ko'rish
bet49/83
Sana10.09.2023
Hajmi6.15 Mb.
#1675160
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   83
Bog'liq
O simliklar fiziologiyasi (J.Xo jayev)

КРЕМНИЙ.
Турли усимликларда кремний турли микдорда учрагани 
учун В.И.Вернадский уларни уч гурухга булади : 1) кремнеорганизмлар - 
бу 
у с и м л и к л а р
таркибида кремний 10 фоиздан купрок булади (диатом сув 
углари ва соликофлаггелаталар); 2) таркибида 1 -2 фоиздан купрок кремний 
сакдовчилар (киркбугимлар, мохлар, папоротниксимоплар); 3) таркибида 
0,1-0,0001 фоизгача кремний буладиган барча усимликлар.
В .И .В е р н а д с ки й н и н г кУрсатишича, биронта ти р и к организм \ам
кремнийсиз яшай олмайди. Тупрокда кремний жуда куп. У н и н г углеродга 
нисбати (кр е м н и й : углерод) 
276:1 
га ва гумусга 
15:1 
га тенг.
Диатом сувутларида кремнийли панцир \осил булиб, у му\офаза 
вазифасини бажаради. Д Н Кнингсинтези жараёнида иштирок этиш йули 
билан усимликларнинг купайишига *ам таъсир этади. Организмда амино- 
кислоталар, оксиллар, хлорофилларсинтезини кучайтиради.
Кишлок 
хУжалик усимликлари (бугдой, арпа, сули, шоли ва бош- 
калар) ва дарахтсимонлар тупрокдан кремнийни фаол узлаштиради. 
Усимликлар танасида анорганик кремнийни органикка айлантирувчи 
махсус фермент — силиказалартопилган. Лекин ^озиргача кремнийнииг 
организмдаги роли тула урганилмаган.
М А Г Н И Й . У с и м л и к кули таркибида магний бошка элемснтлар 
азот, калий, калцийга нисбатан камрокумрайди. Ю кори усимликларда 
к у р у к ° ' иРлигига нисбатан 0,02-3,1 фоизгача. сувутларида 3,0-3,5 фоиз
www.ziyouz.com kutubxonasi


булиш и м ум кин. К,иска ку н л и У сим ликларнинг (м а кка ж у х о р и , та- 
р и к , ка н оп, картошка, лавлаги, тамаки ва бош калар) бир ки л о ­
грамм \Ул баргида 300-800 м г м агний булиш и м у м ки н . Ш ун д а н 30- 
80 м г хлорофилл таркибига киради. М а гн и й уругпарда ва уси м ли к- 
н и н г ёш органларида кУ прок учрайди.
Тупро^да магний карбонатлар 
шаклида, силикатлар, сулфат- 
лар, хлоридлар таркибида, подзол тупро^ларда кам ва буз ту п р о к- 
ларда купрок, булади. Сувда эрийдиган ва Узлаштириладиган маг­
ний 3-10 фоиз булиши м ум кин. Агар тупроьуга м а гн и й н и н г миедори 
Хар 
100 г тупро^да 2 мг.дан кам булса, м а гн и й н и н г етиш м аслик 
белгилари курина бошлайди. М а гн и й н и Усимликлар (М § +) катиони 
Холатида узлаштиради.
Хужайрада магний металлоорганикбирикмалар таркибига киради. Уму- 
мий магнийнинг тахминан 10-12 фоизи хлорофилл таркибига киради. 
М агнийнинг бу функциясини биронта бошка элемент алмаштиролмайди.
М агний хужайранинг модда алмашинув жараёнида фаол иш тирок 
этади. Бир к,анча ферментларнинг (Р Ф Д - карбоксилаза) фаоллигини 
кучайтиради. Фотосинтез жараёнида алектронлар \аракатини тезлаштиради' 
ва Н А Д Ф + кайтарилиши учун керакли булиб хисобланади. Магний фосфат 
г у р у \л а р и н и таш увчи ф е р м е н т л а р н и н г (ф о с ф о к и н а з а л а р , 
фосфат.трансферазалар, А Т Ф азалар, пирофосфатазалар) деярли 
\аммасинингфаоллигини кучайтиради.
Магний гликолиз ва Кребс циклида иштирок этувчи куп ферментлар 
учун зарур элемент хисобланади. Митохондрияларда ва рибосомаларда 
магний етишмагандауларнингтузилмавийбузилиши кузатилади. Гликолиз 
жараёнида иштирок этадиган олтита фермент таркибида факат магний 
иш тирок этади : гексокиназалар, фосфофруктокиназалар, енолазалар ва 
пируваткарбоксилазалар. Кребс ииклидаги фумаразадан ташкари хамма 
ферментлар магний иштирокида фаоллашади.
Булардан таш^ари м агнийнинг эфир ёглари, каучук, витаминлар- 
дан А ва С ларнинг синтезини кучайтириш и аник,ланган. Рибосомалар 
ва полисомалар хосил булишида иш тирок этади.
Умуман, Усимликлардаги модда алмашинув жараёнларининг жуда 
куп реакцияларида магний иш тирок этади. У ни нг кам булиши ёки етмай 
Колиши усимликларнинг зарарланишига олиб келади.
ТЕМИР.
Усимликларнинг модда алмашинуви жараёнида темир хам 
мухим рол уйнайди. Темирнинг Усимликлардаги м икдори уртача 0,02- 
0,08 фоизга (ёки 20-80 мг ХУРУК оги рл ик хисобида) т у ф и келади.
Ер кобигида темир ми^вори анча куп. Сув билан туйинган, аэрация 
ёмон тупрок^арда темир тупрок, коллоидпари билан муста\кам бирик- 
кан тузлар (сулфидлар, карбонатлар, фосфатлар) хосил килади. У орга­
н ик моддалар билан хам бирикмалар хосил *илади. Усимликлар темирни 
ионлар (Рег+, Р е /) шаклида узлаштиради. Нордон тупро^ларда Узлаш
www.ziyouz.com kutubxonasi


тирилиши кучли боради. Усимликлар баргида оксидлар \олатида тУпла- 
ниш хусусиятига эга. Ш у н и н г учун \ам барглар тукилганда (айни^са, 
хазонрезлик пайтида) тупроцтем ир билан бойийди.
Дастлаб К н о п тажрибаларидаёк, темир булмаса, усим ликларнинг 
барглари яш ил рангини йук;отиши аникданган эди. Ш у н и н г учун \ам 
темир хлорофилл таркибига кирса керак, деган ф икр тугилган эди. 
Л е ки н Р.Вилштеттер уз тажрибаларида хлорофилл таркибига темир 
эмас, балки магний ки р и ш и н и курсатди. Кейинчалик темир хлоро- 
ф иллнинг синтезида иш тирок этадиган хлорофиллаза ферменти тар­
кибига ки р и ш и ани^ланди.
Тем ирнинг роли хлорофилл \осил булишида иштирок этиш билан 
чегараланмайди. У оксидпаниш - цайтарилиш реакцияларида иштирок этувчи 
ферментлар (*амма цитохромлар, каталаза, пероксидаза) таркибига киради 
ва шунинг учун фотосинтез, нафас олиш жараёнларида катта а^амиятга эга. 
Азот алмашинувига хрм таъсир курсатади. Темирнингузлаштиркпиши кийин 
шароитда (айницса, о^акли тупрокдарда) хлороз пайдо булади. Бунда 
усимликлар баргининг томирлари яшиллигича колиб, пластинкаси 
рангсизланади, сат\и кичраяди. Фотосинтез ва нафас олиш кучи хрм пасаяди. 
Ферритинлар|^уруккогирлигининг23 фоизи темиргатУфи келади вау куп 
микдорда пластидаларда жойлашган булади.
Одатда тупрок^а темир Угити солинмайди. Чунки тупрокдарда узлаш- 
тириладиган темир куп булади. Л екин о\аги куп тупрокдарда темирнинг 
узлаштирилиши к^йинлашади ва хлороз касаллиги бошланади. К^шимча 
темир билан ози^пантириш оркали бунинг олдини олиш мумкин. 
К^ш имча озикугантириш ма^садида тупрок^а хелатлар солиш тавсия 
этилади. Хелатлар - органик анионлар ва металлардан ташкил топган 
комплекс бирикмалар булиб, усимликлар уни яхши узлаштиради ва 
темирга булган талаб тула к;ондирилади.
У рта Осиё шароитида хлороз касаллиги кУпинчатокзорларда, цит­
рус усимликларида ва мевали дарахтларда учраб туради.
6.4.М И К Р О Э Л Е М Е Н Т Л А Р Н И Н Г А ^А М И Я Т И
У сим ликлар танасида асосий озук;а элементларидан таш^ари жуда 
к^ п микроэлементлар деб аталувчи кимёвий элементлар \ам учрай- 
ди. Бу элементлар ту^ималарда оз булса \ам юк;ори био ло ги к фаол- 
л и к к а эга. У л а р н и н г \а р бири маълум ф изиологик ф ункцияларни 
бажаради. Ш у н и н г учун бирор микроэлементни бош каси билан ал- 
м аш тириб булмайди. У сим ликда уларнинг микдори 0,001-0,00001 
фоизгача булиш и м ум кин. Улар тупроеда, сувда, тог жинсларида ва 
барча т и р и к организмларда мавжуд.
Тупрокда микроэлементлар и к к и — узлаштирилмайдиган, Узлашти- 
риладиган шаклда булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Биринчисига сувда ва суюлтирилган кислотада эримайдиган тузлар
органикёки анорганик бирикмапарни мисол килиш мумкин. У ларнинг 
тупрокда к^п ёки оз булиши тупрокнинг кимёвий таркибига боглиц.
Микроэлементларнинг узлаштириладиган шакли сувда осон э р и й - 
диган тузлар булиб, улар асосий манбани ташкил этади ва к и ш л о к
хужалик усимликларидан юкрри \осил олиш шароитини яратади. Ч у н ки
микроэлементлар усимликдаги оксидланиш-кайтарилиш, фотосинтез, 
азот ва углевод алмашиниш жараёнларида фаол иштирок этади. Улар 
ферментларнингфаол марказига киради, усимликларнинг касалликлар- 
га ва ташки ш ароитнинг нокулай омиллари таъсирига чидамлилигини 
оширади. Микроэлементларнинг етишмаслиги эса ^осилдорликнинг 
кескин камайишига, касалликларнинг пайдо булишига, усимликларнинг 
Усиш ва ривожланиши тухтаб к;олишига, \атто улишига сабаб булиш и 
мумкин.
Микроэлементлар физиологик ну^таи назардан *ар хил хусусиятга 
эга булган т’урли элементлар гу р у \и н и та ш ки л этади. К е й и н ги й и л - 
ларда Усимлик учун микроэлементлар \а м макроэлементлар каби за- 
рур эканлйги ва бу иккала гу р у \ бир-биридан фа^ат мйедор ж и \а т и - 
дан фарк килиш и аниаданди.

Download 6.15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling