Таълим вазирлиги ж. Х. Хужаев усимликлар физиологияси


Download 6.15 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/83
Sana10.09.2023
Hajmi6.15 Mb.
#1675160
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   83
Bog'liq
O simliklar fiziologiyasi (J.Xo jayev)

60-чизма. Помидорларнинг усишига рух микроэлементининг таъсирч: А—рух 
билан тула таъминланган; Б- р у х берилмаган;
Д -г у л л а ш н и н г бошланишида рух бсрилган.
Усимликларда Уртача 0,0001 ёки 0,1 м г/к г кур ук масса \исобида бор 
булади. Бор айник,са, усимлик гулларида, хужайра пустида тупланади. 
Куп физиологик жараёнларга таъсир этади. Бор гулчангларнинг унишини 
ва чанг найларининг усиш ини тезлаштиради. Гуллар, меналар сонини 
купайтиради. Углеводлар, ок;силлар ва нуклеин кислоталарнингалмаши- 
нувига таъсир этади. Бор етмаганда репродуктив органларнинг шакл- 
ланиш и-чангланиш ва мева тугунларининг \осил булиш жараёнлари из­
дан читали. Усиш конуси биринчи навбатда нобуд булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


61-чиз.иа. Бор микроэлечепт ш ш нг ф изиаю гик а^амияти.
Бор стишмаслиги натпжасмда: а -р а н гл и карам п о н с и н и н г 
лнрарланиши; б-лавлагида уздк чнриш касаллигининг бош ланпш и.
Профессор М .Я.Ш кольникнинг кУрсатишича, бор элементи фсрмент- 
лартаркибига кирмайди. Унингтаъсири таснифий хусусиятга эга. У фе- 
нолларалмашинувида иштирок этади. И кки паллалиларту^ималарида бор 
етмаган такдирда феноллар ва ауксинлар куп тупланиши аникушнган. Бу 
эса нуклеин кислоталари ваоцсилларнингсинтезини издан чик;аради. Ф е­
ноллар жуда куп тупланганда тонопластнинг утказувчанлиги кучаяди. На- 
тижада полифеноллар вакуоладан цитоплазмага чикдди ва полифенолок- 
сидаза ферменти иштирокида хинонларгача окещ уш ш и. Хинонлар эса Усим- 
ликни за^рлайди. Усиш конуслари улабошлайди.
У гит сифатида бор кислотасини ( Н яВ 0 3) ишлатиш м ум кин. У ни нг 
таркибида 17 фоиз бор булади. Ворли чикиндилардан фойдаланиш 
\ам яхши натижа беради.
6.5. М ИН ЕРАЛ Э Л Е М Е Ш 'Л А Р Н И Н Г Ю Т И Л И Ш
М Е Х А Н И З М И
Фанда анча вак,т усимлик илдизларига тупрокдан минерал модда- 
ларнинг кириш и трансиирацияга тугридан-тугри боглик;, яъни транс­
пирация кучи таъсирида сувнинг усим лик илдизларига ва сунгра тана 
оркали баргларга караб \аракат к,илиш жараёнида жуда суюк, тупрок; 
эритмаси \ам деярли узгармасдан усим лик илдизларига киради, деган 
фикр ^укм сурган. Кейинги йиллардаги текширишлар бу жараённинг 
анча мураккаб эканлигини ва Усимликка кириб, унда тупланаётган ми­
нерал моддаларнинг ми^порига мутаносиб булганлигини курсатди.
Шундай кдпиб, Усимлик илдизларига минерал тузлар узлуксиз сУри- 
ладиган сувбилон пассив равишда киради, дейилган тушунчанингасоссиз 
э ка н л и т ани^анди. Лекин бундан минерал тузларнинг Узлаштирилишида 
транпирация ок;ими \еч крндай а\амиятга эга эмас, деган маъно чик^майди. 
Ч унки илдиз ?^ужайралари оркдли трахея ва найларга утган минерал 
моддалар'ксилема шираси \олатида усим ликнинг бошХа органларига 
транспирация кучи оркдпи та^симланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Илдизларкинг асосий сУрувчи кисмини ташкил этган тукчалар туп- 
роедан сув ва минерал элементларни ю»ади. Бу иккала жараён бир- 
бирига б о гл и к булса \ам , уларнинг илдизларга кириш механизми *ар 
хил. Ч у н ки усим ликларнинг минерал озикланиши жуда мураккаб 
хусусиятга эга У биофизик, биокимёвий ва физиологик жараёнларни 
Уз ичига олади \амда асосан и к к и боскичда содир булади :
1) 
радиал транспорт;
2) ксилема ширасининг транспорта.
Радиал транспорт минерал моддалар илдизтукчаларининг юзасидан 
ютилишидан бошланиб, ^ужайра кисмлари ва тУкималар билан маълум 
муносабатлари натижасида трахеидлар ва ксилема найларининг минерал 
молдаларга тулиши билан я ^ ч л а н а д и . Ксилема найларидаги шира эса 
Усим ликнинг бошка кисмларига транспирация кучи \амда илдиз боси- 
ми \исобига кутарилади ватацсимланади.
У си м л и кл ар н и н г тУкималарида т^планган озика моддаларнинг 
миедори улар Усиб гурган шароитдаги микдорига (яъни тупроклаги) 
нисбатан бир неча баравар куп. Бу усимликлар \ужайрасида ззрур эле­
ментларни кнм абю тиш ва уларни туплайоладжан махсус механизмлар 
мавжу,
1
лигидин далолат Оеради.
Минерал ялементларнимг хужайрага ютилинш даставвал, ^ужайра 
пУстидан бошллкади на сунфа мембранада давом лади. Х^ужайра пусти 
асосан целлюлоза, «еминеътюлоза ва пектин моддадан ибораг. Г1ектин 
моцдаси уз гаркибида карбоксил гуру\парни сак^айди ва катион алмаши- 
нув хусусиятжа эга булади. Ьу эса мусбатзарядланган моддаларни туплаш 
шарой i ими ярэтали. Натижада ионлар тупрок эрит маишан хужайра пусгига 
диффу шялана ш. Диффузияланиш жарзёни пусгдаги эркин бушликпар 
тулиб. ионпар кониежрлнияситашки эритманиш коицентраииясигатеж- 
лашгунча давом этади.\ужайра пУстидаги эркин бушликтар Уртача 5-10 
\ажмга эга булиб. пустдаги молекулалараро. плачмолемма \амда пуст 
Уртасидаги бушликдар йигиндисидан иборат. Эркин бушликушрнин! 
минерал ионлар билан тулиши оддий диффузияга асосланган. Унинг кон- 
ц е н тр а и и я с и та ш ки эритм а ко нце нтр аи и яси га б о гл и к- Т у п р о к
эритмасининг концентрацияси узгариши эркин бушликдаги элементлар 
микдорига \ам таъсир этади. Масалан, илдизлартозасувгасолинса, эркин 
бушликдаги ионлар сувга кайтиб ч и кади. Ионларнинг пустдаги эркин 
бушликлардан цитоплазмага утказилиши алмашинув адсорбциясига 
асосланган, яъни цитоплазмадаги нафас олиш жараёнида \осил булган Н + 
катионларга ва Н С О / (ОН ) ёки органик кислогаларнинг анионлари 
минерал моддаларнинг анионларига алмашинади (62-чизма). Илдизнинг 
сурувчи кисми билан тупрок заррачалари умумий коллоид тизимни хосил 
килади ва у моддаларнинг адсорбцияланишида му\им а^амиятга эга булади. 
Илдиз тукчалари. одатда ту п р о к заррачаларига ма\кам ёпишади ва шу
www.ziyouz.com kutubxonasi


туфайли Усимлик иддиэларида алмашиниш реакциялари анча енгил булади. 
Цитоплазмага Утган ионлар метаболизм жараёнида иштирок этади.
О хирги йилларда бнологик мембраналарда транспорт механизми 
\ар томонлама урганилди ва *ар хил омиллар асосида турлича були- 
ши аникланди (63-чизма):
1. Агар моддапар липидларда эрувчан булса, у \олда улар мембрана- 
нинг липид фазасида оддий диффузияланади.
2. Липоф ил ташувчилар ёрдамида гидрофил моддаларнинг диф- 
фузияси.
3. Ион каналлари оркали оддий диффузия.
4. Моддаларни фаол ташувчилар (насослар) ёрдамида Утказиш.
оЕ"
' И
i
62-чизма. Тупроц зарралари ва илдиз цужайралари 
ypmacuóa ионларнинг алмашинув шакли (В . В. Полевой, ¡989).
5. 
Моддаларни экзоцитоз ва эндоцитоз йуллари билан утказиш . 
Моддаларнинг мембраналар оркали бундам \аракатлари фаол ва суст 
хусусиятга эга булади (64-чизма).
Моддаларнинг (ёки ионларнинг) фадиентга асосан оддий диффузия- 
ланиш йули билан ёки ташувчилик вазифасини бажарувчи махсус оксил- 
лар иштирокида угишига суст транспорт (ташиш) дейилади. У таш ки ша- 
роитда ионларнинг концентрацияси хужайрадаги микдордан куп булганда 
содир булади.Фаол транспорт моддаларнинг мембрана оркали ташилиши 
градиентга кэрама-карши содир булади. Яъни хужайрадаги моддаларнинг 
концентрацияси ташки шароитдагига нисбатан бир неча баравар куп булганда
НГП~ 
4
КСОд (ОН"^
OD*“
Ofwa/tUK.
*,исла*алор
А
г
www.ziyouz.com kutubxonasi


о - ю

Download 6.15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling