Таълим вазирлиги ж. Х. Хужаев усимликлар физиологияси


Download 6.15 Mb.
Pdf ko'rish
bet54/83
Sana10.09.2023
Hajmi6.15 Mb.
#1675160
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   83
Bog'liq
O simliklar fiziologiyasi (J.Xo jayev)

М еханик узлаш т ириш к о би ли ят и
т у п р о к оркали лойк,а сув 
филтрланишида суспензия х;олидаги майда заррачаларнингтутилиб коли- 
шидан иборат.
Физик узлаштириш кобилияти.
Бунда ту п р о кн и н г каттик, фазаси ва 
тупрок эритмасининг сат^ида тортиш ув 
руй 
беради. Бу \ол тупрок, 
заррачаларинингустки кисмида эриган моддалар концентрациясининг 
ортишига олиб келади, яъни адсорбция жараёни содир булади.
Тупрок заррачалари юзасида бундай кУю Клашган концентрациянинг 
юзага келишига асосан тупрок намлигида эриган электролитлар сабаб булади. 
Лекин баъзи моддаларнинг ионлари тортилмайди, аксинча, т у п р о к
заррачалари томонидан итарилади. Бунга айрим анионларни (СГ, 1М03) 
мисол килиш мумкин. Уларни тупрок заррачалари узлаштиролмайди.
Физик-кимёвий узлаштириш кобилияти.
Усимликларнинг минерал о зик- 
ланиши учун катта а\амиятга эга. Бунда элементларнингбир кисми т у п ­
рок заррачаларининг юзасига адсорбцияланган ва колган кисми т у п р о к
эритмасининг таркибида ионлар шаклида булади. Бу ионлар уртасида до- 
имий алмашинув жараёни содир булиб туради.
Кимёвий узлаштириш кобилияти.
Тупрокка солинган кимёвий моддалар 
тупрок эритмасидаги моддалар билан реакцияга киришиб, сувда эримайди- 
ган бирикмаларга айланади. Бундай бирикмаларни усимликлар узлаштирол­
майди. Масалан, тупроккз калцийга бой булган фосфорли туалар солинган- 
да сувда эримайдиган калций фосфат Са
3
(Р 0 4)г *осил булади.
Биологик узлаштириш кобилияти.
Бунда тупрокда яшовчи м икроор- 
ганизмлар (бактериялар, замбуруглар ва бошкалар) узларининг 
фаолияти жараёнидатупрокдаги минерал элементларни уалаштириб, уз 
таналарида туплайдилар. Усимликларнинг илдизлари оркали минерал 
моддаларнинг ютилиши хам биологик Узлаштиришга киради.
Т у п р о кн и н г минерал элементларни Узлаштириш кобилияти, а й - 
никса, ф изик-ким ёвий ва физик ю тиш коб или яти У сим ликларнинг 
минерал озикланиш и учун катта ахамиятга эга. Ч унки ту п р о кка с о -
www.ziyouz.com kutubxonasi


л и н га н калий, фосфор, азот уритлари ювилиб кетишдан са^ланади. 
Т у п р о к унумдорлиги ош ади ва шу билан бир каторда уритлар усим- 
л и к узлаштирадиган шаклда колади. Буларни алмашинув адсорбцияси 
йули билан усимликлар Узлаштиради.
Усимликларнинг минерал озик,паниш жараёнида тупрок реакцияси 
\а м кагга а^амиятга эга. Т у п р о к эритмаси таркибидаги кислота ва асослар 
микдори эритма реакциясини \осил килади. Т у п р о к эритмасининг ре- 
акцияси Н* ва ОН ионларининг нисбатига асосан аникланади. Тупрок 
реакцияси pH билан, яъни эритмадаги водород ионлари концентрация- 
си н и н г манфий логарифмини узида намоён к,илувчи водород кУрсаткичи 
билан иф одаланади.Тупрок реакцияси асосан уч гу р у \н и уз ичига 
олади: 1) нордон реа кц и я -p H 7 дан кам; 2) нейтрал реакция - рН7; 
3) иш корий реакция - р Н 7,5 ва ундан ортик- Табиий шароитда бу 
реакциялар икушм, она жинслар, тупрок,нинг минерал ва органик 
таркиби, ж ойнинг рельефи ва бошкдпар таъсирида шаклланади. Маса- 
лан, о^ак етишмаса тупрок, нордон реакцияга эга булади (б о тко к^и к- 
ларда pH 3-4 га, подзол туп'ро^ард а 5*6 ва \о ка зо ).
Таркибида СаСо, кУп тупроклар асосан ишкорли реакцияга эга. Нор­
дон тупро^ларда, одатда, усимликлар озикланиши учун кулай моддалар
- азот, фосфор, калий, олтингугурт, магний, калций, молибден вабош- 
цалар кам булади. нитрификация ва азотофиксация жараёнларйда ишти- 
р ок этувчи микроорганизмлар \ам яхши ривожланолмайди. Натижада 
усимликларнинг озикушниш жараёни *ам кийинлашади.
Кислоталарнинг нейтралловчи С аС 0
3
билан таъминланган тупрок- 
лар нейтрал ёки кучсиз иш ^орий реакцияга эга ( pH 7, 0-7, 5) булади. 
Тупрок,нинг нейтрал реакцияси тупрок; микроорганизмлари учун кулай 
шароит \исобланади. Бундай тупроклар усимликларнинг оптимал усиши 
ва ривожланиши учун жуда кулай. Ту прокда калций микдоринингоргиши 
тупрок,нинг ишк,орийлигини кучайтиради.
Тупрокдаги минерал озик,а моддалар билан бир каторда гумифика­
ция ваусимлик \амда \айвонлар колдигининг чала парчаланиш ма\су- 
лотлари булган органик моддалар \ам катта а\амиятга эга. Тупрок, у ну м- 
дорлигининг шаклланишида гумус катта рол уйнайди. Унингтаркибида 
асосий озика моддалардан ташк,ари жуда куп микроэлементлар мавжуд. 
УларУсимликларгаУтиб, ферментларнингфаоллигини оширади ва бош- 
ка физиологик жараёнларда иштирок этади.
Тупрокнинг орга н и к кисмида биологик фаол моддалар: витаминлар 
В6 ва В12, тиамин, рибофлавин, биотин, гетероауксин, гиббериллинлар
ва бошкалар *ам булади.
Умуман, тупрокда чиринди моддаларнинг куп бУлиши минерал озик-
ланиш учун кулай ш ароит яратади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


6
.
8
. У С И М Л И К Л А Р О Н Т О ГЕ Н Е З И Д А М И Н Е Р А Л
О З И ^ Л А Н И Ш
Усимликлар онтогенезида минерал моддаларни узлаштириш улар- 
н и н г биологик хусусиятларига боглик- У сим ликларнинг купчилигида 
асосий элементлар гуллашгача булган даврда узлаштирилади. Бахорги 
галлаларонтогенезининг дастлабки 1,5 ойи мобайнидаазот, фосфор ва 
калийни энгфаол узлаштиради. Ш у вакг ичидасули умумий калийнинг 
70 фоизи ва калцийнинг 58 фоизини туплайди. М агний эса онтогенезда 
бир текисда узлаштирилади. Нухат усимликлари \ам барча хаётий зарур 
элементларни онтогенезда бир текисда узлаштиради.
Айрим Усимликпар минерал элементларнинг асосий кисмини онто- 
генезнинг икки нч и ярмида, яъни гуллаш, уруг хосил булиш даврида 
Кабул килади.
Умуман, экинларни киска ва узок муддат давомида озизданадиган 
иккита катта гуру\га булиш м ум кин. Руза узок муддат давомида озик- 
ланадиган экинлар каторига киради. У ердан чикиш идан тортиб то Усув 
даврининг охиригача тупроцдан о зи к моддалар олиб туради. Лекин 
онтогенезида минерал моддаларнингтурларига булган талаб хам узгариб 
туради. Масалан, П .В .П ротасовнинг курсатиш ича, гузанинг ердан 
чикиш идан тортиб то дастлабки чинбарг чикадиган давригача булган 
вактда фосфорни ку п р о к талаб кил иш и аникланган. Азотга булган 
талаб эса кечрок, тахминан дастлабки чинбарг пайдо булганидан сунг 
бошланади ва гуллаш фазасигача ошиб боради. Ш у н и н г учун хам азотли 
Угитларни гуллаш ва хосил т у ги ш н и н г бош ланиш игача солиб булиш 
тавсия килинади. рузани азот билан кеч о зи кл а н ти р и ш эса Усувчи 
органларнинг фаоллашишига олиб келади. Бу эса хо си лн и н г кеч ети- 
л и ш и, оз булишига сабаб булади.
6.9. У Р И Т Л А Ш Н И Н Г Ф И З И О Л О Г И К АСОСЛАРИ
Усимликларни озик моддалар билан таъминлаш воситаси булган угит- 
лар экинлар хосилдорлигини ош ириш нинг энг мухим омилларидан би- 
ридир. Хозирги вактда киш ло кхуж а ли к экинларида угитларни кУллаш 
хисобига хосилдорликни бир неча баравар ошириш мумкинлиги тажри- 
бадан маълум. Чунки экинлар хар йили узининг хосили хисобига туп- 
роздан анча энг зарур минерал элементларни олиб кетади. Ш у сабабдан 
айрим озика элементларининг миздори камая боради. Тупроздан хар 
йили олиб чикилган моддаларнинг миздори Усимликтурларига, хосил­
н инг миздорига,табиий издим шароитларигабогликбулади. Сабзавот- 
лар, картошка, куп йиллик утсимон усимликлар озика элементларини 
галлаларга нисбатан купрок олиб чикади. Масалан, бир тонна хосил 
билан раллалар 10 кг, картошка ва лавлаги 30-40 к г ва карам 60 кг
www.ziyouz.com kutubxonasi


калцийни тупроцдан олиб чикдди. Бу жараён йилдан-йилга такрорлана- 
верса, тупрокунум д орл иги кескин камаяди. Уни ю^ори даражада Сак;- 
лаш ва экинлардан мумкин кадар ку п хосил олиш учун тупро^ка >тит 
солиш тавсия этилади. Унумдорликни пасайтирмасдан доимий ю^ори 
Хосил олиш учун киш ло^хуж алигини ялпи кимёлаштириш тавсия эти­
лади. Б у н и н г учун Угитлаш тизим ини ишлаб чи^иш катта а\амиятга 
эга. Уритлаш тизим и - бу алмашлаб экиш ни, тупрокунум дорлигини, 
издимни, Усимликларнинг биологик хусусиятларини, навларини, У
рит

ларнинг та р ки б и ва хусусиятларини \исобга олган холда ишлаб чи- 
Килган угитлаш дастуридир.
Уритлардан унумли фойдаланиш учун эн г аввал Усимликлар онто- 
генезида минерал озика элементларга булган талабни \ам хисобга олиш 
мухим. У с и м л и к уз ривож ланиш ининг энг олдинги боскичида асосан 
урурда булган минерал моддапар захирасини узлаштиради ва ш унинг 
учун \а м куш и м ч а талаб кам булади. Л екин Усимлик умумий масса- 
си н и н г ортиб бориши билан ози^а моддаларга булган талаб хам ортиб 
боради. К У п ч и л и к уси м ли кла р ни нг гуллаш ва мева тугиш даврида 
минерал элементларга булган талаб \ам энг ю^ори даражада булади. 
Донларнинг етилган ёки меваларнинг пиша бошлаган даврларига келиб 
бу талаб к е с к и н камаяди.
Ерни э к и ш олдидантула уритлаш унчалик мак;садга мувофи^эмас, 
чунки уритдан фойдаланиш коэффициенти жуда паст булади. Усим­
л и к ерга солинган 
У
р и т н и н г
1 / 3
ёки
1 /2
кисмини узлаштиради, холос. 
Крлган ки с м и тупрозда колиб, сувда эримайдиган минералларга ай- 
ланади ё ки ювилиб кетади, айник;са, тез эрийдиган азот уритлари. 
Ш у н и н г учун \а м уритлйрни э ки ш олдидан ва у с и м л и кн и н г вегета- 
цияси давомида уларнинг талабига м увоф иктупрок^а солиб, хосил- 
дорликни режали равишда ош ириш мумкин.
Айрим \олларда цушимча усул сифатида экинларни баргларидан 
озиздантириш хам кУлланилади. Бундаугитларнинг паст концентрация- 
ли эритмаси тайёрланиб, усиб турган усимликларга самолёт ёки 
тракторлар ёрдамида пуркалади. Натижада У
рит
тупро^ка эмас, асосан 
Усимлик баргларига тушади ва барглар уни узлаштириб, Усим лик­
н и н г б о ш ка органларига Утказади. Бундай усул н и н г кулайлиги 
ш ундаки, уритлар кам сарф этилади, ш унинг учун \ам кам солини- 
ши зарур булган микроэлементлар учун ало\ида а\амиятга эгадир. 
Бундан ташк;ари бу усул билан усимликларни хушимча озик«ланти- 
риш, айник,са, илдиз ти зи м и ни нг фаоллиги пасайган ва^тларда (туп- 
р ок\а ро р а ти н и н г пастлиги, илдизларнинг касалланиши вабош^а кис^а 
муддатли ф аолликнинг пасайиши) мухим.
Усимликларни баргларидан озиц^антиришни зараркунандаларга ва 
касалликларга карши кураш билан бирга олиббориш мумкин. Умуман, 
юк;ори хосил олиш даялпи кимёлаштиришнингахамияти катта.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Барча уритлар минерал ва органик турларга булинади. Минерал урит- 
ларга: азотли, фосфорли, калийли ва микроугитлар; о р га н и к Урит- 
ларга: гУнглар, ^айвон долдиклари, торф ва бошкалар киради. Урит- 
лар оддий ва мураккаб булиши м у м ки н . Таркибида уси м ли кла р ни нг 
о зи к^а н и ш и учун зарур битта элемент булган урит оддий урит дейи- 
лади. Масалан, азотли, фосфорли, калийли ва бошка уритлар. Т а р к и ­
бида и кки та ва ундан куп озица элементи булган уритлар м ураккаб 
ёки комплекс уритлар дейилади. Масалан, калий натрий тузи К Ы 0 3, 
аммофос 1ЧН
4
Н
2
Р 0
4
ва бошкалар.
У т т сифатида ишлатиладиган тузлар тупрок;эритмасидаги реакция ху- 
сусиятлари асосидауч гуру^габулинади: 
1
) физиологик нордон; 
2
) физио­
логик иш дорий; 3) физиологик нейтрал.
\ а р хил тузлар, уларнинг анион ва катионлари усимликларга бир хил 
тезликаа сурилмайди. Айрим тузларнинг катионлари, бош^а тузларнинг 
эса анионлари тез сурилиши натижасида долган ион эритмада тупланади 
ва маълум реакцияни \осил килиш га сабаб булади. Масалан, аммоний 
сулфат (М Н
4)2
Б
0 4
тузининг катиони (
1
Ч Н
4
+)тезузлаштирилади, аниони 
эса (5 0 .4) тупроцда тУпланиб, эритма реакциясини кислоталик томонга 
узгартиради. Ш ун ин г учун \ам бундай тузлар физиологик нордон тузлар 
дейилади. Натрий №14о3 тузининг аниони (N 0 ',) тез узлаштирилади, 
катиони (N
8
^) эса тупрокаатУпланиб, эритманинг реакциясини ишдорий 
томонга Узгартиради. Ш унинг учун \а м бундай туэларга физиологик 
ишдорий тузлар дейилади. Аммоний -1МН
4
Ж
) 3
тузининг катиони ( N 4 / )
ва аниони N
03
- деярли бир хил узлаштирилади. Бундай тузлар физиологик 
нейтрал тузлар дейилади.
Уритларнингсамарадорлигини ош ириш мадоадида тузларнинг реак- 
цияларини ватупроцнингрН даражасини, экинларнинг pH даражасига 
муносабатларини \исобга олиш катта а^амиятга эга булади.

Download 6.15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling