Таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети

2.2. Шахсга қариндошлик, яқинлик тушунчасини
ифодаловчи семантик гуруҳ

Қариндошлик терминлари лексиканинг энг қадимги архаик қатлам-ларига мансубдир. Тарихий қариндошлик-яқинлик муносабатларини акс эттирувчи бундай лексик-семантик гуруҳлар ҳар бир тилнинг асосий луғат фондига киради.¹ Туркий тиллардаги қариндошлик-яқинлик терминлари Н.П.Диренкова, В.А.Мошков, Л.П.Потапов, С.П.Толстов, А.Н.Бернштам, А.П. Дульзон, Т.А. Жданко, К.Л. Задихина, И.Исмоилов изланишларида лексик-семантик жиҳатдан тадқиқ этилган.

Қариндошлик номлари энг қадимги семантик гуруҳ ҳисобланади. Қариндошлик терминларининг 98 %ини қадимги туркий тил даврида қўлланган терминлар ташкил этади.
«Бобурнома»даги қариндошлик номлари лексик-семантик хусусиятларига кўра икки гуруҳга ажратиш мумкин:

1. 
   Умумий тарзда «қариндош» тушунчасини ифодаловчи лексемалар: уруғ-қаяш, уруқ, уруғлуғ, мутааллиқ, хеш, хонавода, туққан ( опа-сингил, ака-укага нисбатан), бола-чақа, ўғлан-ушақ. «Қариндош» тушунчасини ифодалаш учун туркий уруқ, уруғ-қаяш, форс-тожикча хеш лексемалари қўлланган: Бориб уруқни Дахкатда қўйуб..(152);..бу хотуннинг уруғ-қаяшидин бири..(153); ..хешлиғи ҳам бизга бор эди (458). Бу тушунча «ота-оға» жуфт сўзининг грамматик маъноси орқали ҳам англатилган: Ложарам ота-оғадин ҳар яхшилиқ ва ёмонлиғким шойиъ эди, тақрир қилдим..(264). «Туққан» лексемаси қуйидаги тушунчаларни ифодалаб келган: а) «бир онадан туғилган»(Т1)¹: ...менинг онамнинг туққан эгачиси эди (76). Бу ўринда “туққан” лексемасининг асл денотати иккиламчи денотат бўлган шахсларни дунёга келтирган (“туққан”) шахс (она) ҳисобланади. Кейинчалик семантик тараққиёт натижасида туққан лексемаси “туғишган”лик семасини касб этган; в)”жиян”, “ака ёки уканинг фарзанди”(Т2): ..балки ўзининг кўкалдошидин туққанға дағи бу хизматни буюриб эрди (82); в) умуман «қариндош»(Т3): ...туққанларни кўргали Тошкандға мутаважжиҳ бўлдилар (152). Туққан лексемасидаги “бир онадан туғилган”лик семаси Т1да акс этган тушунчадан Т3да ифодаланган тушунча томон умумийлик касб этиб боради.
   

II. «Қариндошлик» тушунчасини индивидуал тарзда ифодаловчи лексемалар: улуғ она (буви,) улуғ ота, опа, сингил, оға, ака, амма, биродарзода, қайнота, куёв, езна, янга, эммзода, хондода. «Амма» қариндошлик атамаси «бегим» лексемаси билан бирга келган: ..қалъа бориб, аммабегимларни кўрдум (449). «Кичик бегим» сўзи ҳам қариндош сингиллар тушунчасини ифодалаган: кичикбегимлардин..(417). Асардаги «амми» сўзи «амаки» тушунчасини англатган: Менинг аммим Улуғбек мирзо замонида Вайс атка мирзонинг аткаси бу тоғнинг доманасида бир ариқ чиқарибтур (185).
Иккинчи гуруҳга мансуб лексемаларни сўзловчи шахсига нисбатан қуйидагича таснифлаш мумкин:
1.”Шахсдан катталик” семасини ифодаловчи лексемалар: ота, она, ака, ока, эгачи, оба, қайнота, хон бобо(152); биродарзода(84). Обоға ака тушунчасини англатган:..Танбалнинг туққан обағаси эди (129). «Ока» сўзи ёши катта аёлларга нисбатан мурожаат шакли сифатида қўлланган: Махфий кишилар бориб окам била янга била, Поянда Султанбегимни ока дер эдим (255/2002)..бир кун мен окамни кўра келганда онаси била келиб...(255).
2. «Шахсдан кичиклик» семасини ифодаловчи лексемалар: ини, сингил, куёв..
Қариндошлик номлари шаклланиш даврига кўра ҳам иккига ажратилди:
1. Шахснинг таваллуд давридан мавжуд бўлган қариндошликни билдирувчи лексемалар: ота, она, ака, эгачи, оба, хон бобо, она, ини, сингил.
2.Шахснинг маълум ёшидан (оилавий муносабатлар шакллангандан) кейин юзага келадиган қариндошлик атамалари: қайнота, куёв, езна, янга, биродарзода, хоҳарзода.
Қариндошлик, яқинликни билдирувчи лексемалар асосан туркий сўзлардан иборат: ота, она, ака, эгачи, оба, қайнота, хон бобо, эмалдош, кўкалдош.
Форс-тожик тилидан ўзлашган лексемалар 4та: хеш, хонвода, биродарзода, хоҳарзода. Хонвода (хонавода) «оила» (аниқроғи «сулола») тушунчасини ифодалаган: Юз қирқ йилға явуқ Самарқанд пойтахти бизнинг хонаводада эди (141). Хонвода: ..анинг ханводалари ул вилоятта маржиъ ва шайхулислом йўсунлуқ бўла келгандур (72).
III. Яқинлик тушунчасини билдирувчи лексемалар: атка, бойру, валинеъматзода, эмалдош, кўкалдош, мутааллиқ, умаро, ҳарам, бек, бек атка. Арабча мутааллиқ «яқинлар» тушунчасини билдириб келган: ..Султон Аҳмад қоровул Қучбекнинг отаси, оға-иниси ва кўч ва мутааллиқлари била..(127). Араб тилидан ўзлашган умаро барча амир ва бекларнинг умумий номини англатган. Ҳарам лексемаси метонимия асосида «никоҳдаги аёллар» тушунчасини ифодалаган: эгачимни ва ҳарамларни бот чақириб..(431).
Қариндошлик терминларининг қўлланишида плеоназм ҳодисаси ҳам кузатилади:..яна янга чечамнингким..(417)
Ота, эна, эгачи, аба, обоға, езна каби терминлар қадимги туркий тил даврида фаол қўлланган: jaзна: “езна, катта қиз қардошнинг эри “ (ДЛТ,III,42).
Ижтимоий муносабатлардаги ўзгаришлар қариндошлик тизимининг ижтимоий мавқеига ҳам таъсир қилди ва бир қатор қариндошлик терминларининг архаизмга айланишига замин яратди. Қариндошлик терминларининг семантик структурасидаги ўзгаришлар социал-ижтимоий муҳит ўзгаришлари билан боғлиқ.¹
Қариндошлик ва яқинлик атамаларидан ота, она, ака, оға, ини, опа, сингил, қайнота, янга кабилар ҳозирда қўлланади. Ижтимоий муносабатлар тараққиёти натижасида улуғ она, аба, обоға, эгачи, биродарзода, хоҳарзода, амми, хеш, хонавода, эмалдош, кўкалдош, ҳарам архаизмга айланган. Бек атка, атка, умаро кабилар историзм сифатида қаралади.