Таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети

БМИ объектини “Бобурнома” лексикасидаги шахс номини билдирувчи лексемалар ташкил қилади.
БМИ материали. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчилар: П.Шамсиев, С.Мирзаев, В.Зоҳидов сўзбошиси ва таҳрири билан. –Тошкент:ЎзР ФА нашри, 1960. -512 б.
БМИ предмети – “Бобурнома” лексикасидаги шахс номини билдирувчи лексемаларнинг семантикаси.
Илмий янгилик ва натижалар. Ишда “Бобурнома” лексикасидаги шахс номини билдирувчи майдонга мансуб бирликлар аниқланди.
БМИ методлари. БМИда тавсифий, компонент таҳлил таҳлил методларидан фойдаланилди.
БМИнинг тузилиши. БМИ ишнинг умумий тавсифи, икки боб, умумий хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, ........саҳифани ташкил қилади.


1-боб. “Бобурнома”нинг ўрганилиши


1.1. “Бобурнома”нинг хорижлик олимлар томонидан ўрганилиши

Жаҳон адабиётида мемуар жанрнинг нодир намунаси ҳисобланган “Бобурнома” қомусий асар сифатида эътибор топган. Асар дунё тилларида йигирмадан ортиқ ном остида нашр этилган. Аслида «Бобурия» деб номланган ¹ бу шоҳ асар дунё тилларига йигирмадан ортиқ ном билан таржима қилинган: "Воқеаномайи подшоҳи", "Табақоти Бобурий", "Тузуки Бобурий", "Ғаройиб таржимаи ҳол", "Шарҳлар", "Бобур хотироти".

Асар тўрт марта форсийда ва инглизчада, икки мартадан олмон, француз, турк, урду тилларида, бир мартадан голланд, итальян, ҳинд, япон, поляк, уйғур тилларида чоп қилинган. Таржималарни амалга оширишда голланд Витсен, инглизлар Вильям Эрскин, Жон Лейден, Льюкос Уайт Кинг, француз Паве де Куртейл, Жан Люл Бакйе Граммон, олмон А. Кайзер, форс Абдураҳимжон ибн Байрамхон, Рушан Оро Бегим, турк Рашит Раҳмати Орат, рус Михаил Салье, япон Эйжи Мано, покистонлик Мирзо Насриддин Ҳайдар Кўрагоний, Рашид Ахтар Навдий, ҳинд Саид Аткор Аббос Ризвон каби таржимонлар фаолият кўрсатишган. Асар матнини аниқлаш ва тадқиқ этишда Д.Дербело, Р.М.Кальдекот, С.Лейн Пуул, Г.М.Эллиот, В.Х. Мореланд, Ф.Г. Талбот, А.Денисон-Росс, Аннета Сусанна Бевериж, Ҳ.Лемб, Аннемари Шиммел, М.Ф.Кўпрулузода, Н.Н. Пантусов, В.В.Вяткин, Н.И.Веселовский, В.В.Бартольд, А.Н. Самойлович, А.А.Семенов, А.Ю.Якубовский, И.В. Стеблева, Аҳмад Али Кўҳзод, Абулхай Ҳабибий, Гулчин Маоний, Х. Бевериж, Зокир Ҳусайн, Нурул Ҳасан, Муни Лаъл, С.А. Шарми, Р.П. Тримпатҳи, П. Саран, Муҳиббул Ҳасан, А.Белинский, Н.Н. Болдирев, Н.В. Миклухо-Маклай, Н. Молчанов, Р. Набиев, П.И. Петров, Г.Ф.Благова, Я.Ғуломов, С.Азимжонова, С. Жалилов, Р.Шамсиддинов, В. Зоҳидов, Б.Валихўжаев, А.Қаюмов, Ҳ.Ёқубов, О.Шарафиддинов, М.Шайхзода, Ғ.Саломов, А.Ҳайитметов, А.Исмоилов, Х.Назарова, Ҳ.Қудратуллаев, Н.Комилов, С. Ҳасанов, С.Жамолов, Н.Отажонов, А. Абдуғафуров, А.Ўринбоев, Э.Иброҳимов, Л.Хўжаева, С.Шукруллаева, Ҳ.Ҳасанов сингари тарихчи, файласуф, филолог ва табиатшунос олимларнинг хизмати катта ¹.
“Бобурнома” яратилган давриданоқ шуҳрат топа борди. Асар XVI асрдан шарқ тилларига таржима қилина бошлаган. XVI асрда форс тилига ўгирилган. Бухоро хонлиги даврида «Бобурнома»нинг «чиғатой тили»дан форсчага таржима қилингани диққатга сазовордир. Бу ишни Тоғай Мурод Қарлуқ Ҳатлоний Балжувоний бажарган. Шунингдек, Санкт-Петербург кутубхонасида асарнинг 1709 йилда Бухоро шаҳрида Мулло Абдулваҳоб охунд Ғиждувоний томонидан ўзбек тилида кўчирилган қўлёзмаси ҳам сақланмоқда. Уни бухоролик савдогар Назарбой Туркистоний 1824 йилда Бухородан Санкт-Петербургга олиб бориб, О.И.Сенковскийга берганлиги қайд қилинган.²
«Бобурнома» XVIII асрдан ғарб тилларига таржима қилина бошланди. Ҳозирда қирққа яқин миллат вакиллари асарни ўз она тилида ўқиш имкониятига эга.³
«Бобурнома» Европа илм аҳлига голландиялик олим Витсен таржимаси орқали етиб борди. Шу тариқа инглиз шарқшунослари таърифлаган “Бобуриана” даври бошланди. Асар даставвал, 1826 йилда Лондонда “Бобурнома”-Лейден-Эрскин таржимасида” номи билан нашр этилди.¹ Немис олими А.Кайзер Лейден- Эрскин таржимасига асосланиб, асарнинг немис тилидаги нашрини амалга оширди.² Парижда Паве де Куртейл “Бобурнома”ни француз тилида чоп эттирди.³ 1921 йилда Льюкас Уайт Кинг асарнинг тўлдирилган, таҳлил қилинган янги нашрини яратди.⁴
1922 йилда инглиз шарқшуноси А.Бевериж асарни Ҳайдаробод нусхаси асосида қайта таржима қилди ва нашр эттирди.⁵ 1845 йилда Р.М.Калдекотнинг⁶, 1879 йилда Ф.Ж. Талботнинг⁷ биринчи инглизча
таржима асосидаги қисқартирилган таржималари нашр этилди.
1996 йилда Американинг Гарвард университети профессори Уилер Тэкстон томонидан асарнинг шарҳлар билан бойитилган инглиз тилидаги таржимаси нашр қилинди.⁸
“Бобурнома” 1943-1946 йилларда Рашид Раҳмати Арат томонидан усмонли турк тилига, 1924, 1962 йилларда Мирза Насриддин Ҳайдар Кўрагоний томонидан урду тилига, 1972 йилда Абдураҳимхон ибн Байрамхон томонидан форс-тожик тилига, 1974 йилда Йугжит Навалпурий томонидан ҳинд тилига таржима қилиниб, нашр этилди.
“Бобурнома”нинг эътиборга молик таржимаси 1980 йилда Парижда ЮНЕСКОнинг махсус қарори билан француз тилида амалга оширилди. Таржимани француз шарқшуноси Жан Луи Бакйе Граммон бевосита аслиятдан, яъни эски ўзбек тилидаги манбадан амалга оширди.
Асар 1948-1949 йилларда рус тилида икки жилдда нашр этилди. Бу нашрлар янада такомиллаштирилиб, 1959 йилда М.А. Салье таржимаси ва С.Азимжонова сўз бошиси билан қайта чоп этилди. Ушбу таржима 1993 йилда тўлдирилган ҳолда қайта нашр қилинди.¹
“Бобурнома”нинг ўндан ортиқ қўлёзмаси мавжуд бўлиб, шулардан иккитаси нашр этилган. Булар 1857 йилда Н.Ильминский томонидан эълон қилинган Қозон нашри (Кер қўлёзмаси) ҳамда 1905 йилда А. Бевериж томонидан эълон қилинган Лондон нашри (Ҳайдаробод нусхаси)дир. Қозон нашри 506, Лондон нашри 382 саҳифадан иборат. Лондон нашри нисбатан мукаммал ҳисобланади.² Қўлёзмалардан бири Тошкентдаги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти фондида сақланади.
“Бобурнома”нинг илк нодир қўлёзмалари мавжуд бўлишига қарамай, сўнгги вақтгача асарнинг илмий - танқидий матни яратилмаган эди. Ниҳоят, 1995 йилда япониялик олим, бобуршунос Эйжи Мано қарийб ўттиз йиллик изланишлари натижасида асарнинг илмий - танқидий матнини яратди.³ 1996 йилда шу нашрнинг давоми сифатида мукаммал “Кўрсаткичлар” нашр этилди.⁴ Эйжи Манонинг ижодий меҳнати “илмий жасорат” деб баҳоланди.⁵ Эйжи Мано яратган матн “Бобурнома”нинг янги ва аслиятга янада яқинроқ таржималарининг яратилишида асосий манба ҳисобланади. Шу билан бир қаторда асар бўйича олиб борилаётган тадқиқотлар учун муҳим объект бўлиб қолади.¹
Асарнинг тили, хусусан грамматик қурилишини илмий асосда ўрганиш XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланди. Хусусан, рус олимлари буборада самара иш олиб боришган. Н.И. Ильминский «Бобурнома» морфологиясига доир мақолалар эълон қилди.² Г.Ф.Благова “Бобурнома” мисолида XV аср эски ўзбек адабий тили грамматик тизимини ўрганишга бағишланган номзодлик ишини ҳимоя қилди.³ Г.Ф. Благованинг «Бобурнома» материали асосидаги изланишлари хорижда ҳам эътибор топди. Жумладан, 1965 йилда Чехословакияда нашр этилган тўпламда мақоласи эълон қилинди.⁴ Олима «Бобурнома»нинг Россияда ўрганилиш масаласини ҳам ёритди.⁵ Асар қўлёзмалари таҳлилига оид фикр-мулоҳазаларини билдирди.⁶