Таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети

Форсча-тожикча апеллятивлар асосидаги антропонимлар: Дўст, Дўст Ясин хайр, (Дўст нисбаси билан 13 та исм келтирилган), Жонак, Жонали, Жонибек атка, Жонбобохон Жуҳа Султон (Жон нисбаси билан 6 та исм берилган). Форсча-тожикча апеллятивлардан шаклланган антропонимлар қуйидагича ажратилди: 1) Оллоҳга эътиқодни билдирувчи исмлар таркиби қуйидагича: форсча-тожикча сўз+ форсча-тожикча сўз: Худойдод; арабча сўз+форсча-тожикча сўз: Каримдод, Ҳақдод Халифадод; 2) шахснинг характер хусусиятини билдирувчи апеллятивлар асосидаги антропонимлар: Биноий, Беҳбудбек, Беҳуб, Дўст, Комрон, Меҳрибон, Шодмон, Шоддибача; 3) шахснинг насл-насабини билдирувчи апеллятивлардан шаклланган антропонимлар: Беҳзод, Хонзодабегим, Шаҳзода; 4) тана хусусиятини билдирувчи сўзлардан шаклланган исмлар: Гулбаданбегим, Холдор; 5) шахснинг юзини ифодаловчи сўзлардан шаклланган антропонимлар: Гулчеҳра, Гулранг, Фаррух; 6) шахс фаолияти билан боғлиқ сўзлар асосидаги антропонимлар: Жаҳонгир, Поянда, Паҳлавон, Паҳлавон Бадахший (паҳлавон нисбаси билан келган исмлар 7 та); 7) нарса-буюм номларидан шаклланган антропонимлар: Меҳржон, Моҳ, Фирузшоҳ, Гавҳаршодбегим, Шаҳракбек; 8) ҳайвон - парранда номларидан шаклланган антропонимлар: Шербек, Шерхон Булбул, Шаҳбоз; 9) мавҳум тушунчалардан шаклланган антропонимлар: Давлат; 10) шахснинг туғилиши билан боғлиқ исмлар: Гадой, Дарвеш, Байрам.
Арабча апеллятивлар асосидаги антропонимлар: Султон, Қисмтой, Сайди, Абулвалид, Абулҳасан, Али, Авлиёхон, Широқий, Исмоил, Камолхон, Малик Шарқ, Маҳмуд.
Арабча антропонимларни лексик-семантик жиҳатдан қуйидагича таснифлаш мумкин: 1) Оллоҳ ва унинг сифатларига боғлаб қўйилган исмлар: а) бевосита Оллоҳ лексемаси билан келган антропоним: Абдуллоҳ; б) оллоҳ сифатлари антропоним тарзида шаклланган: Аҳмад, Маҳмуд, Рашид, Малик, Маҳмуд, Ҳамид(Ҳомид);в) оллоҳ сифатларидан шаклланган антропонимлар. Бу исмлар оллоҳ сифатларига “абд” (арабча) ёки “қул” (туркийча) элементларини қўшишдан ҳосил бўлган ¹. Оллоҳнинг 99 сифати мавжуд бўлиб, “Асмои ҳусна” (Гўзал исмлар)² деб юритилади.
Абду сўзи оллоҳнинг қуйидаги сифатларига боғланиб келган (Абду билан бошланувчи исмлар-33 та): +азиз; +али; +боқий; ваҳҳоб; +карим; +латиф; +маннон; +малик мулук); +холиқ; +қуддус; +ғаффор; +раззоқ; +раҳим; +раҳмон; +шукур; (Абдулазиз, Абдулали, Абдулбоқий, Абдулваҳоб каби; жами- та исм);
2) пайғамбарлар исмидан шаклланган антропонимлар: Муҳаммад, Юсуф, Сулаймон, Мусо, Иброҳим, Яъқуб; 3) Абу нисбаси билан қуйидаги антропонимлар ҳосил қилинган: Абу+бақо; +валид; +муҳсин; +фатҳ; +қосим; +ҳасан; +ҳошим; +муслим; +саъид; +туроб; +Юсуф; +ҳанифа; Абулбақо, Абулқосим, Абу Муслим; 4) Али нисбаси билан ҳосил қилинган 25 та исм келтирилган: Али Асқар мирзо; Али Дўст; Али Шукрбек; Али Юсуф… 5) насл-насабни билдирувчи сўз антропонимга айланган: Мирзо, Саййид; 6) белги билдирувчи сўзлар антропонимга айланган: Содиқ, Одил, Ошиқ, Муборак, Музаффар, Ахий, Аҳлий , Маъсума Султонбегим, Қобил; 7) нарса-ҳодисалар номи антропонимга айланган: Сунбул, Тўфон, Суҳайл;
Арабча антропонимлар орасида Оллоҳ ва унинг сифатларига боғлаб қўйилган исмлар кўп учрайди (Абдуллоҳ, Абдуваҳҳоб, Абдураҳмон). Бундай исмлар араб тилига оид антропонимларнинг 89%ини ташкил қилади.
Мўғулча апеллятивлар асосидаги антропонимлар қуйидагича гуруҳланди: 1) қабила-уруғ номлари асосида шаклланган антропонимлар: Мўғулбек, Мўғул; 2) нарса-буюм номларидан шаклланган антропонимлар: Кепа, Кепак, Кепакбий, Мўтугон; 3) белги-хусусият билдирувчи сўзлар асосидаги антропонимлар: Чингизхон, Чиғатойхон, Чопуқ, Ёрак тағойи; 4) мавҳум отдан шаклланган антропонимлар: Суюрғитмиш, Кўчумхон; 5) шахснинг характер-хусусиятларини англатувчи исмлар: Баҳодурхон.
Чин сўфи, Чин (Темур Султон) исмлари хитойча асосдан шаклланган.
Ҳиндча апеллятивлар асосидаги антропонимлар: “Бобурнома”да 66 та ҳиндча исм берилган бўлиб, улар жами ҳиндча сўзларнинг 16,1 фоизини ташкил этади. Ҳиндча исмлар асарда ҳаммаси бўлиб 219 марта учрайди. “Бобурнома”даги антропонимлар этимонига кўра икки гуруҳга ажратилган: 1. Соф ҳиндча сўзлар асосидаги антропонимлар: Асўк (Мал Ҳинду), Басант Рав, Руп Нарайан, Лўдий Бибан, Бикрамажит Ҳинду раажа, Бирийм Дэв, Малиҳас, Бирсинг Дэв, Биҳархон, Баҳжатхон, Бибан, Дарбанраай, Дангурсий, Дилпат раай, Дарманкат, Дэв Чавҳан. Раай Синг, Раай Чандарбан, Ратансен, Ҳаатий Гаккар каби. 2. Таркибида “мусулмонча” унсур бўлган сўзлар асосидаги антропонимлар: Биҳар Мирзо, Маҳмудхон Лўдий, Қосим Санбалий, Шайх Гуран каби. ¹
«Бобурнома»да учрайдиган ҳиндча антропонимлар орасида қадимги туркий тил даврида фаол қўлланган исмлар кузатилади. Масалан, Балабан 1)”катта” 2)”кучли”; 3) “тўла”; 4) “лочин” (ЭСТЯ,49); Balban-“arslan balban” (ДТС,80) маъноларида қайд этилган. К. Менгес, Н. Баскаков фикрларига кўра умумтуркий «полвон» асосига боғланади.
II.Лексик-семантик хусусиятларига кўра “Бобурнома” антротопонимлари 1) диний антропонимлар; 2) реал шахслар исми; 3) афсонавий шахслар исмига ажратиш мумкин.
Диний антропонимларнинг XIV-XV аср адабий тилида кенг тарқалишига ислом дини ва Қуръони Карим сабаб бўлган ². Асардаги диний антропонимлар қуйидагича: а) пайғамбарлар исми: Яъқуб, Муҳаммад, Закариё, Ҳазрат Нуҳ; б) пайғамбарлар яқинлари исми: Ҳайдар, Ҳасан Халифа, Имом Абу Ханифа; в) авлиёлар исми: Авлиёхон, Исҳоқ ота, Ламак, Лангаркон, Меҳтар лом, Хожа Аҳрор Вали, Хожа Калон, Хожа Муҳаммад, Хожа Хизрий; Хожа Яҳё, Хожаги Хожа; в) шайхлар исми: Шайх Абдулло барлос, Шайх Абдулло эшик оға, Шайх Абдулвоҳид Фориғий, Шайх Абдулфатҳ, Шайх Абулважд, Шайх Абу Мансур Мотуридий, Шайх Абусаъид тархон, Шайх Абусаъидхон (Дармиён), Шайх Али барин, Шайх Вайс, Шайх Зайн, Шайхий каби (шайх нисбаси билан 48 та антропоним келтирилган).
Диний антропонимларнинг 90%и араб тили лексемаларидан шаклланган. Асарда айрим антропонимлар этимологиясига доир маълумотлар ҳам берилган. Жумладан, топоним учун асос бўлган Ламғон антропонимининг шаклланиш жараёни қуйидагича ёритилади: Баъзи тарихта Меҳтар Ломни Ламак (Ламкон) ҳам дебтурлар.. “коф” ўруниға “ғайн” талаффуз қилурлар, бу жиҳаттин ғолибо бу вилоятни Ламғон дебтурлар”(133). Тавротнинг биринчи китоби “Ибтидо”да шундай дейилади: “Ламак” бир юз саксон ёшида бир ўғил кўрди. ..ўғлининг исмини Нуҳ (яъни юпанчиқ) қўйди”¹. Бундан кўринадики, Меҳтар Лом ва Ламак бир шахсга (Нуҳ пайғамбарнинг отасига) тааллуқли бўлган антропонимлардир. Ламак сўзининг фонетик ўзгарган шаклига, яъни Ламғон(от)га ҳам шу антропонимларнинг варианти сифатида қараш мумкин.