Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
Такрорлаш учун саволлар 
1. Трансакция харажатлари ва фойдалиликни ўлчашнинг ўзига хос 
жиҳатларини тушунтиринг. 
2. Шартноманинг қиёсий устунликлари нималарда намоён бўлади? 
3. Трансакция харажатлари таркибининг ахборот базаси қандай 
ҳужжатларда мужассамланган? 
4. Фирма баланси қандай мақсадда таҳлил қилинади ва бунда қандай 
индекслар ҳисоблаб чиқилади? 
5. Келишувлар нима учун зарур ва уларнинг қандай йўналишлари 
мавжуд? 

---

151 
XI - боб. ФИРМАНИНГ ТАШКИЛИЙ-ҲУҚУҚИЙ ШАКЛИНИ
ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ 
11.1. Мулкий хуқуқларнинг тавсифланиши 
Мулкчилик ҳуқуқлари назарияси ҳар қандай ташкилот мулкчилик 
ҳуқуқлари иштирокчилари ўртасида тақсимланишини белгилаб берувчи 
шартномага олиб келади. «Фирма» атамаси шартнома келишувлари асосида 
фаолиятни ташкил этишнинг қисқартирилган таърифи ҳисобланади. Коуз 
теоремасига мувофиқ эркин алмашув натижасида эришилган ҳуқуқлар 
тақсимоти энг оптимал вариант (трансакция харажатлари нолга тенг) бўлиб, 
ўзаро ҳамкорлик иштирокчилари уни ўзгартиришдан манфаатдор эмаслар.
Шу сабабли ташкилий тузилмани амалий таҳлил қилиш учун мулкчилик 
ҳуқуқлари назариясини қўллашга қизиқиш шу билан шартланганки, ҳақиқатда 
трансакция харажатлари нолга тенг эмас, демак, ҳуқуқлар тақсимоти 
ресурслардан фойдаланиш самарадорлигига таъсир кўрсатади. Мулкчилик 
ҳуқуқлари назарияси ташкилот фаолиятининг ўзига хослигига кўра мулкдорлар 
ўртасида ҳуқуқлар тақсимотининг энг оптимал вариантини танлашга ёрдам 
беради. Бундан ташқари, корхонанинг ташкилий-ҳуқуқий шакли тўғрисидаги 
маълумотлар асосида шерикларни танлаш имконияти очилади. 
Бирор-бир ташкилий-ҳуқуқий шаклга хос бўлган ҳуқуқлар тақсимоти 
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг «Юридик шахслар» деб 
номланувчи 4-бобида қайд этилган меъёрлар билан белгиланади. Юридик 
шахсларни ташкил этишнинг ташкилий-ҳуқуқий жиҳатлари мулк ҳуқуқининг 
турли иқтисодий субъектларга тегишли алоҳида ҳуқуқларга ажратилишига 
олиб келади. Мисол тариқасида ташкилий-ҳуқуқий шаклни белгиловчи 
ҳуқуқлар тўпламининг айрим жиҳатларини қуйидаги жадвал орқали ҳавола 
этамиз, унда турли ҳуқуқларнинг тегишлилиги Фуқаролик кодексининг 
тегишли моддасида белгиланган (11.1-жадвал). 
Улушли мулк ҳуқуқи эса қуйидаги субъектлар ўртасида тақсимланади: 
унинг иштирокчилари, иштирокчиларнинг умумий йиғилиши, ижро этувчи 
орган ва давлат. Қонунда қайд этилган ҳуқуқларнинг бундай тақсимланиши 
иқтисодий фаолиятни таъминлаш нуқтаи назаридан қанчалик оптималлигига 
оид саволга жавоб бериш учун ташкилий-ҳуқуқий шаклни танлаш 
мезонларидан фойдаланиш мумкин. 
 
11.1-жадвал