Ta’limda axborot texnologiyalari

2. Elektron o'quv kurslari (EO'K)ni loyihalash

O’quv-tarbiya jarayonida elektron o’quv kursi (EO’K) ning o’rni haqida gapirganda, turli ta’lim shakllari, shu jumladan, aralash ta’lim shakllari yonma-yon boradigan, ta’lim tizimi hozirgi holatining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarur, ular uchun esa, mustaqil ish tegishlicha metodik ta’minlanishi juda muhim. Bularga ko’ra, o’quv-metodik materiallarni elektron ko’rinishda taqdim etishning strukturasi va usuli, ulardan foydalanishning aniq bir shakliga bog’liq holda o’zgarib turishi kerak. Pirovardida, o’quv-metodik resurslarning katta hajmidan, ko’p sonli foydalanuvchilar foydalana olishini, shuningdek, individual yondashuv, o’qitishning faol metodlari va teskari aloqa qo’llab-quvvatlanishini ta’minlash zarur.

Texnologik nuqtai nazardan, ta’lim jarayoni barcha qatnashchilarining imkoniyatlari va ehtiyojlari hisobga olingan holda, o’quv-metodik resurslarni taqdim etishning metodik asoslangan prinsiplarini ishlab chiqish va o’quv-metodik, ilmiy-tadqiqot hamda axborot resurslari tizimidan foydalanishni tashkillashtirish, bu yo’nalishdagi asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Pedagogik faoliyat amaliyotiga, o’quv va ish dasturlari; leksiyalar va amaliy mashg’ulotlarning grafik-rejalari; ensiklopediya va lug’atlar; kartalar, sxemalar, illyustrasiyalar; masalalar va mashqlar to’plamlari, ularni bajarish bo’yicha metodik tavsiyalar; insholar, referatlar mavzulari va shuningdek; o’zini o’zi tekshirish uchun savollar va testlar; kompyuter eksperimentlarini va amaliy o’yinlarni o’tkazish uchun modellashtiruvchi dasturlar (ixtisoslashgan ma’lumotlar bazasidan foydalanish mumkin bo’lgan holda); o’qitish sifati va ta’lim olayotganlar rivojlanishi nazorat qilinishini olib borish dasturlari kabi turli elektron o’quv materiallaridan foydalanish keng kirib bormoqda.
Yuqorida sanab o’tilgan elektron materiallarni, tegishlicha metodik va texnologik tizimlashtirish, mohiyatan, bosqichma-bosqich, o’zida avtomatlashtirilgan ta’lim va nazorat tizimlari, modellashtiruvchi dasturlar va o’qitishning axborot texnologiyalari (O’AT) boshqa dasturiy vositalari funksiyalarini jamlovchi EO’K shakllanishini ta’minlaydi.
Elektron o’quv kursini loyihalashda, o’qitish va rivojlanish o’zaro bog’liq jarayonlar ekanligini hisobga olish zarur, shuning bilan birga, o’qitish tegishli psixologik-pedagogik prinsiplar va qonuniyatlar talablari bajarilgan taqdirdagina, rivojlanayotgan bo’lishi mumkin. Shu munosabat bilan, o’quv jarayonining barcha bo’g’inlarida ta’lim oluvchilarning bilishga qaratilgan faoliyatini faollashtirish uchun turli metod va vositalardan foydalanish, muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirish, muammoli va mantiqiy xarakterdagi topshiriqlarni taklif etish, hal qilinishi boshqa manbalardan olinadigan bilimlar jalb qilinishini talab qiladigan, bilishga qaratilgan vazifalarni qo’yish zarur. Bunday muammolarni hal etish, EO’K ni ishlab chiqish uchun mo’ljallangan ko’plab vositalarda (Net-maktab, Learning Space, VLE va b.lar) ko’zda tutilgan. Ular o’quv jarayoniga izlash-tadqiq qilish faoliyati elementlarini kiritish; evristik xarakterdagi o’quv topshiriqlarini taklif qilish; elektron konferensiya rejimida ularning yechimini muhokama qilish; ilmiy tadqiqot elementlari bo’lgan laboratoriya ishlarini bajarish; ijodiy xarakterdagi jamoaviy loyihalarni bajarish imkonini beradi. Zamonaviy ta’lim uchun telekommunikasion loyihalar kabi o’quv faoliyati shakli dolzarbligini hisobga olgan holda, ulardan elektron o’quv kursi strukturasida keng foydalanish juda maqbul hisoblanadi.
Hozirgi kunda jahon ta’lim xizmatlari axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalariga tayangan holda yo’lga qo’yilmoqda. Bu borada elektron darslik va o’quv qo’llanmalar katta o’rinni egallamoqda.
Elektron darsliklarni loyihalashtirish, ishlab chiqish va o’quv jarayonida keng foydalanish dolzarb masalalarga aylanmoqda, chunki ular ommaviy ravishda ta’lim sohasida qo’llanila boshlandi. Oxirgi vaqtlarda elektron o’quv nashrlarning turli xillari yaratilib, ular o’z tarkibiga oddiy gipermatn darslikdan tortib masofaviy o’qitishning kompleks tizimlarini qamrab olmoqda.
Elektron darsliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

• 
  matnning elektron versiyasi;
  
• 
  kitobning gipermatnli elektron versiyasi;
  
• 
  grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
  
• 
  animasiya, ovoz, grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
  
• 
  animasiya, ovoz, grafik, jadval, rasm, gipermatnli va test tizimlari mavjud dasrliklar.
  

Ushbu sohaning yangiligi va o’quv-uslubiy ta’minotining yo’qligi ishlab chiqilayotgan elektron darsliklarning sifat darajasiga jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bundan tashqari, darsliklarni yaratishning yagona standartlari va dasturiy vositalarining yo’qligi turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan elektron darsliklarni o’quv jarayonida samarali qo’llashga to’sqinlik qilyapti deyish mumkin.
Shuning uchun ham yaratilgan elektron darsliklarning baholash mezonlarini belgilab olish lozim. Avvalambor, elektron darsliklar o’tilayotgan darslar sifatini yuksaltirishiga qanday ta’sir ko’rsatishini bilish kerak. Elektron darsliklarning an’anaviy usullarga nisbatan quyidagi afzalliklarini keltirish mumkin:

1. 
   O’quv axborotlarining taqdim etilish shakli.
   
2. 
   Kerakli axborotlarni qidirish imkoniyati.
   
3. 
   Olingan bilimlar darajasini nazorat qilish usullarining mavjudligi.
   
4. 
   O’qituvchi bilan teskari aloqaning mavjudligi.
   

O’quv materiallarini taqdim etish shakllari. Elektron darsliklardan o’quv jarayonida keng foydalanishning asosiy muammosi–bu kompyuter ekranidan katta hajmdagi axborotlarni o’qishdir. Ushbu muammoni hal qilish uchun elektron darsliklarni matn va ovoz shaklida taqdim etish mumkin. Bu ikki usul bitta o’quv materialini turli shaklda taqdim etish bilan farqlanadi, xolos.
Elektron darslikning matn usulida o’quv materiali gipermatn ko’rinishida taqdim etilib, unda grafik, chizma, diagramma, fotografiya, animasiya va video qo’llaniladi.
Elektron darslik materiali o’quvchiga diktor ovozi bilan yetkazilib, slayd-shou ko’rinishidagi material bilan birga beriladi. Audio va videoaxborotlarning o’zaro birgalikda qo’llanishi o’qitish samaradorligini keskin yuksaltiradi.
Qidirish va yo’llash imkoniyatlari. Yo’llash tizimi barcha axborotlarni tarkiblashtirishga asoslangan bo’lib, yagona bo’lim/bob/mavzu/mavzu osti/ taqdim etish iyerarxiyasidan foydalansa bo’ladi. Kompyuter ekranida elektron darslikning ushbu iyerarxiya tizimi to’lig’icha namoyish etilishi mumkin. Bundan tashqari ko’rib chiqilgan o’quv materialiga qaytish, keyingisiga o’tish va giperaloqa asosida boshqa bo’limlardan izlash imkoniyatlarini ham kiritish lozimdir.
Elektron darsliklarda qidirish tizimi indeksli va to’liqmatnli bo’lishi mumkin. Indeksli qidirish biror-bir ko’rsatmalar majmuasi asosida yo’lga qo’yiladi. To’liqmatnli qidirishda asosan biror- bir so’z, so’zlar ketma-ketligi asosida qidirish mumkin bo’ladi.
Olingan bilimlar darajasini nazorat qilish. Elektron darsliklar asosida bilim olayotgan talabalarning bilim darajalarini aniqlash uchun ular tarkibidagi avtomatlashtirilgan test tizimlardan foydalaniladi. Test tizimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  test natijalarining obyektivligi;
  
• 
  o’quv materiallarini qamrab olish;
  
• 
  o’qitish elementlarini test jarayoniga kiritish;
  
• 
  qayta test topshirish imkoniyati.
  

Ko’pincha ikki turdagi test topshirish yo’lga qo’yiladi: javoblarning bir nechta variantidan bittasini tanlash va ikki guruh elementlarini o’zaro mos kelishini belgilash.
Javobning berilgan variantlarini tanlash bo’yicha test usuli keng tarqalgan. Natijalarning obyektivligini ta’minlash va testni qayta topshirishni ta’minlash maqsadida savollar bazadan tasodifiylik asosida tanlab olinadi. Test mobaynida o’qitish elementlarini qo’llash bo’yicha talabaga javoblarning to’g’riligi haqida axborot berilib boriladi va test tugagandan so’ng yaxshi o’rganilmagan mavzular ro’yxati beriladi. Test topshirishni biror bir mavzu yoki to’liq kurs bo’yicha topshirish mumkin.
O’qituvchi va o’quvchining o’rtasida o’zaro interaktiv va teskari aloqaning yo’lga qo’yilishi. Ishlab chiqarilayotgan elektron darsliklarni ikki usulda, ya’ni lokal va tarmoqda foydalanish mumkin. Lokal usuli individual holda ta’lim berishda, tarmoq usuli esa o’quvchining o’kituvchi bilan aloqasini o’rnatish uchun qo’llaniladi. Talabaning o’qituvchi bilan o’zaro aloqasi dialog (online) yoki elektron pochta (offline) ko’rinishda amalga oshirilishi mumkin. Asosiy o’quv materiali talabaning kompyuterida joylashgan bo’lib, serverda ayrim ma’lumotlar saqlanadi, bu esa tarmoqda katta hajmdagi axborotlarni uzatishga chek qo’yadi. Bundan tashqari, serverda har bir talaba uchun uning ismi, sharifi, familiyasi, paroli, test natijalari kabilar saqlanadi.