Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars ta’lim tizimini tashkil etishning asosiy shakli sifatida Reja

II. Yangi murakkab materialni tahlil qilishda uy vazifasi tekshirilmaydi.
1. Tashkiliy qism.
2. Yangi materialni tushuntirish.
3. Yo'l-yo'lakay mustahkamlash.
4. Uyga vazifa berish: darsni tugallash.
III. Muammoli darslar.
1. O'quvchilarni uyushtirish.
2. Muammoni ifodalash, taxminiy bayon qilish (natija qanday bo'lishi mumkinligini aytish) va yechimning variantlarini bildirish: muammoni amaliy hal qilishni izlash.
3. Natijalarni muhokama qilish.
4. O'qituvchining sharhi va umumlashtirishi.
5. Uyga vazifa berish.
6. Darsni tugallash.
Umuman aytganda, hozirgi zamon darsi o'zining an’anaviy maqsadlari, mazmuni, tashkiliy-metodik jihatlari, o'quvchilar ishlarini faollashtirish darajasi, strukturasi, sur’ati, ta’limning texnik vositalariga boyligi bilan farqlanadi. O'tgan davr tajribalariga tayanib va o'quvchilarning mustaqil bilish faoliyatini rivojlantirish g'oyalarini nazarda tutib, hozirgi zamon darslarini muammolik prinsipi asosida:
a) muammoli va b) muammosiz darslarga bo'lish mumkin. Bunday darslar bir-biridan nimalari bilan farqlanadi? Ulardagi ta’limning metodlari va vositalaridagi tafovutlarni ko‘rish mumkinmi? Lekin asosiy farq ularning strukturasidadir. Bunda muammoli darsning mantiqiy-psixologik (ichki) va didaktik (tashqi) strukturasi haqida gapirish mumkin. Ichki struktura nuqtayi nazaridan o‘qituvchi atayin muammoli vaziyatlarrii vujudga keltiradigan va o‘qituvchilarning o‘quv muammolarini mustaqil holda qo‘yish hamda ularni hal qilishga doir faoliyatini tashkil etadiganyoki muammoni o'zi qo'yib, ularni o‘zi hal qiladigan, o‘quvchilarga izlanish vaziyatidagi fikrlash mantiqini ko‘rsatadigan darslar muammoli darslar deyiladi. Muammosiz dars o‘qituvchi o‘quvchilarga o‘quv materialini bayon qilish va tushuntirishda muammoli vaziyatlarni (garchi ular tasodifan paydo bo‘lsa ham) vujudga keltirilmasligi bilan muammoli darsdan farq qiladi. Muammosiz dars didaktik jihatdan muammoli darsdan shu bilan farqlanadiki, unda o'quv jarayoni bosqichlarga aniq bo‘linadi, darsning asosiy elementlari bo‘lmaydi, o'qituvchi o'quv materialini bayon qilishi, bilimlarni mustahkam lashga, takrorlashga doir mashqlarni bajarishi darsning mustaqil bosqichlarini tashkil qiladi. Xususan, o'qituvchining axborot tarzidagi bayoni yoki o'quvchilarning mustaqil ishlari reproduktiv xarakter kasb etmaydi. Muammoli darslar o'rganiladigan mavzuning va boshqa omillarning mazmuniga bog'liq holda muammosiz darslar bilan almashinishi mumkin. Ularning birlashuvi ta’limning faollashuvi darajasini belgilaydi. Agar darslar tizimida muammoli darslar ko'p o'rin olsa, bunday ta’lim muammoli, kamol toptiruvchi ta’lim, deb hisoblanadi. U o'quvchilarning aqli vahissiyoti yuqori darajada rivojlanishini ta’minlaydi. Lekin, hozir maktablarda o'tilayotgan muammoli darslar o'tilish amaliyotiga xos bo'lgan va oltmishinchi yillar didaktikada ifodalangan mazkur darslardan boshqachadir. Darslarning muammoli va muammosiz darslarga bo'linishi, M .I.M axmutovo'zasarlaridata’kidlaganidek, ta’lim jarayonini faollashtirish nuqtayi nazaridan katta amaliy ahamiyatga ega. Biroq, muammoli va muammosiz darslarning o'xshashligi hamda farqi m a’lum jihatdan nazorat darslariga ham daxldor bo'lib, ularda ham muammolilik darajasi o'quvchilar mustaqil ishining xarakteriga bog'liq. Tushuntirish darsi. Ma’lumki, maktabdagi ta’limning asoslaridan biri onglilik prinsipidir. Shunga ko'ra, ko'nikma va malakalarni shakllan- tirishning dastlabki bosqichi nazariy masalalarni o'rganishdan iborat bo'lishi kerak. Bunda o'qituvchining materialni tushuntirishi eng muhim zveno hisoblanadi.
Tushuntirish darsining strukturasi, ya’ni undagi qismlarning o’zaro joylashuvi quyidagicha bo’lishi mumkin:
1. Ilgari o'rganilgan materiallarga doir bilimlarni eslash (o‘quvchilardan so‘rash).
2. Materialni tushuntirish.
3. Materialning o‘zlashtirilganini tekshirish.
4. Nazariyani qo‘llash namunasini ko'rsatish.
5. Uyga vazifa berish.
6. Darsni yakunlash.
Ana shu tipdagi darsning strukturasi elementlariga dars mavzusini e’lon qilish, uning maqsadini ifodalash va vazifalarning qo'yilishini ham kiritish mumkin. Bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash darslari. Bu tipdagi darsning strukturasi quyidagi darsning asosiy elementlarini o'z ichiga oladi:
1. Nazariya bo'yicha bilimlarni eslash.
2. Mavzu bo‘yicha ko'nikma va malakalarni rivojlantirish (mashqlar).
3. Darsni yakunlash.
4. Uyga vazifa berish.
Bu struktura, bir qarashda, juda oddiy tuyuladi. Lekin aslida shunday emas. Darsdagi mustahkamlash ishi samarali bo‘lishi uchun unga o‘quvchilarni tayyorlash kerak. Birinchidan, ularni navbatdagi mustahkamlash darsi haqida o‘z vaqtida xabardor qilish lozim. Shuningdek, o'qituvchi yana darsda nimalar bilan shug‘ullanishlarini aytib berishi darkor. Ikkinchidan, mustahkamlash darsi arafasida o‘qituvchilarga navbatdagi dars mavzusi bo‘yicha muayyan topshiriqni tavsiya etish zarur. Qoida bo‘yicha bu topshiriqqa quyidagilar kirishi lozim: dars mavzusi bo'yicha nazariy bayon qilingan paragraflar, o'zini o‘zi tekshirish uchun paragraflarga savollar, mavzu bo'yicha kichikroq mashqlar. O'quvchilarni o'tilganlarni mustahkamlash darsiga yaxshi tayyorlash uchun mazkur darsdan oldinroq ularga darslikdagi misollarni o'zlarining misollari bilan almashtirish, kichik-kichik mashqlarni bajarish, masalalar yechish kabi topshiriqlar berish foydalidir. Takrorlash darsi. Mustahkamlash va takrorlash darslari o'rtasida anchagina umumiylik mavjud. Bu umumiylik, eng avvalo, mazkur darslarning vazifalari va strukturalariga taalluqlidir. Shu bilan birga, mustahkamlash va takrorlash darslari orasida tafovut ham bor. Shuningdek, takrorlash darsida material to' liq emas, balki tanlab ko'rib chiqilgan, oldingi darslarda yetarlicha o'zlashtirilmagan masalalar takrorlanadi.
Takrorlash darsi ish metodlari bilan ham mustahkamlash darsidan farqlanadi. Bu metodlar dars mazmunining o‘zidan kelib chiqadi. Takrorlash darsi uchun yuqorida aytilganidek, mustahkamlash darsiga nisbatan ancha keng material tanlanadi. Lekin bu material qismlari bir-biriga bog‘lanmaydi, balki o‘quvchilar ularni taqqoslay oladigan yo‘sinda jamlanadi.