Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Baholarni shakllantirishda xarajatli yondashuv metodida 
XYuSning tovarlarni ishlab chiqarish va sotish haqiqiy xarajatlari 
asosiy tayanch nuqta sifatida qabul qilinadi. Baholarni 
shakllantirishning bu metodi tarixiy jihatdan eng qadimgi (eski) va 
eng ishonchli hisoblanadi. Uning zaminida XYuS mahsulotni 
ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlarining buxgalteriya 
hujjatlari bilan tasdiqlangan (isbot qilingan) xarajatlaridan iborat 
bo‘lgan 
haqiqiy 
asos 
yotadi. 
Ma’lum 
darajada 
bunday 
yondashuvning 
obro‘si 
baholarni 
shakllantirishni 
barcha 
xarajatlarga normal daromadlarni to‘liq olish va ularning ishlab 
chiqarilgan tovarlar o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlanishining XYuS uchun 
zarurligini nazarda tutuvchi iqtisodiy nazariya orqali qo‘llab-
quvvatlanishi bilan belgilanadi. Biroq baholarni shakllantirishning 
xarajatli metodi ba’zi bir kamchiliklarga ega. Xususan, ko‘p 
hollarda mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi xarajatlarning salmo-
g‘ini, bu narsa ushbu yondashuvga ko‘ra bahoning asosi 

---

294 
bo‘lishiga 
qaramasdan, 
baho 
aniqlanganiga 
qadar 
uni 
o‘rnatishning iloji yo‘q. 
Mahsulotni sotishni bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq 
tashkil etishda bahoning darajasini ishlab chiqarish masshtabi va 
sotish hajmi aniqlab beradi. Iqtisodiy nazariya va buxgalteriya 
hisobiga ko‘ra, mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilingan 
xarajatlarning salmog‘i ishlab chiqarish masshtabiga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bog‘liq. Mahsulotni ishlab chiqarish hajmi ortsa, bir 
buyumga to‘g‘ri keluvchi doimiy xarajatlar summasi va uni ishlab 
chiqarishga sarflangan xarajatlarning umumiy miqdori kamayadi. 
Baholarni shakllantirishga yondashuvlarni taqqoslash quyidagi 
xulosani chiqarishga imkon beradi: bilimli menejer, bu sohadagi 
uning qarori haqiqiy xarajatlarni qoplash va faoliyatning tarkib 
topgan sharoitlarida ko‘zda tutilgan foydaning tegishli miqdorini 
olishning zarurligi bilan belgilangan bir paytda, baholarni 
shakllantirishning passiv yo‘lini tanlamasligi kerak. Bu yerda 
passiv baholarni shakllantirish deyilganda baholarni qat’iy tarzda 
xarajatlar metodi asosida yoki raqobatchilarning baho bo‘yicha 
qarorlari ta’siri ostida o‘rnatilishi (aniqlanishi) nazarda tutilayapti. 
Hozirgi sharoitda baholarni aniqlashdagi eng oqilona 
yondashuvlardan biri baholarni faol shakllantirish hisoblanadi. U 
baholarning belgilanishini sotishni boshqarish siyosati doirasida 
eng foydali ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarishning o‘rtacha 
xarajatlari va operatsiyalar foydaliligining maqsadli darajasiga 
erishish maqsadida tashkil etishni ko‘zda tutadi. Baholarni 
boshqarish orqali sotishning kerakli hajmi va unga mos keladigan 
o‘rtacha xarajatlarning miqdoriga erishiladiki, bu narsa oxir 
oqibatda, XYuSni operatsiyalar foydaliligining ko‘zda tutilgan 
darajasiga olib chiqadi. 
Muammoni hal etishga bunday yondashuv baholarni 
shakllantirish 
xarajatli 
metodining 
“kuchsiz” 
bozorlarda 
(konyunkturasi yomonlashib borayotgan bozorlarda) juda yuqori 
baholarni yoki “kuchli” bozorlarda (talab o‘sib borayotgan 
bozorlarda) juda past baholarni o‘rnatish odatidan qochishga 
imkon beradi. 
Baholarni shakllantirishning xarajatli metodidan voz kechish 
oson ish emas. Chunki bu narsa XYuSlarning menejerlaridan 
yangi mahsulotni ishlab chiqarishga investitsiyalar boshlangunga 
qadar baho bo‘yicha ularning pozitsiyalarini aniqlashni taqozo 
299 
sotib oluvchilar, ular bilan raqobat qiluvchilar, raqobat tovarlari 
bilan tovarning almashuvchanligi, almashtiriladigan yoki o‘zaro 
almashtiriladigan tovarlarning taqqoslanishi ehtiyojning tarkibiy 
tuzilmasini belgilab beradi. Bu yerda shu tovarni yoki shu tovar 
bozorini ularni to‘ldiradigan tovarlar yoki ularni to‘ldiradigan 
tovarlar bozori bilan taqqoslash katta ahamiyatga ega.