Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

2.3. O‘zbekistonning moliyaviy siyosati va uning o‘ziga 
xos xususiyatlari 
Tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida davlat o‘z oldiga 
qo‘ygan vazifalarning mazmuni va talablaridan kelib chiqqan 
holda moliyaviy siyosatning mazmuni va shakllari ham o‘zgarib 
boradi. Masalan, Sho‘rolar moliyaviy siyosati o‘zining mohiyati 
jihatidan tom ma’noda mustamlaka davlatining moliyaviy siyosati 
edi. Shu sabab sobiq SSSR davrida yuritilgan moliyaviy siyosati 
O‘zbekiston Respublikasining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy 
taraqqiyotiga keskin salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Sobiq Ittifoq moliyaviy siyosatning yana bir o‘ziga xos 
xususiyati shunda ediki, u davrda mamlakat taraqqiyotini 
ta’minlashda moliyaviy siyosatning roliga yetarlicha baho 
berilmadi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida va eng avvalo, 
iqtisodiy sohada moliyaviy munosabatlarning roli buzib ko‘rsatildi. 
Moliya va moliyaviy dastaklarning faol roli inkor etilib, moliyaviy 
siyosat mamlakat oldida turgan muammolarni hal qilishga 
qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib qoldi. Uzoq 
davrga mo‘ljallangan konsepsiyalarni ishlab chiqishda iqtisodiy 
samaradorlik o‘rniga ko‘proq siyosiy g‘oyalarning asos qilib 
olinishi, shu bois iqtisodiy jihatdan kam samara beradigan, qisqa 
muddatli foyda olishni ko‘zlab amalga oshirilgan chora-tadbirlar 
iqtisodiyotni qiyin ahvolga olib keldi. 
O‘zbekiston Respublikasida ayni davrda amal qilayotgan 
moliyaviy siyosatning mazmunini yaxshiroq tushunib olish uchun 
sobiq sho‘rolar davri hamda mustamlakachilikdan qutulgan 
davlatlarda moliyaviy siyosatning ayrim jihatlari haqida qisqacha 
axborot berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Siyosiy mustaqillikka erishgan davlatning iqtisodiy mustaqil 
davlatga aylanib ketishi o‘z-o‘zidan amalga oshib ketaveradigan 
hodisa emas. Lekin davlat, iqtisodiy, ayniqsa, moliyaviy 
mustaqillikka erisha olmasa, uni tom ma’noda mustaqil davlat, 
deb bo‘lmaydi.
Mustamlaka zulmidan qutulgan davlatni moliyaviy qaramlik 
iskanjasida saqlab qolishdan manfaatdor kuchlar hamisha 
73 
topiladi. Birinchi navbatda sobiq mustamlakachi davlat va undagi 
mustamlaka yurt iqtisodiyotini o‘z foydasiga ishlatib yotgan turli 
guruhlarda shunday intilish bo‘ladi. Masalan, XX asr boshida va 
ikkinchi jahon urushidan so‘ng Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida 
o‘nlab davlatlar mustaqillikka erishdi. Lekin siyosiy mustaqillikni 
qo‘lga kiritgan davlatlarning asosiy qismi moliyaviy jihatdan 
avvalgi mustamlakachi davlatlarga qaramligicha qolaverdi. 
Mustamlakachi davlatlar esa sobiq mustamlakalari iqtisodiyotida 
o‘z nufuzlarini saqlab qolish, ularda moliyaviy mustaqillikka 
erishish uchun qilinayotgan xatti-harakatlarga zimdan zarba 
berish, ilm-fan rivojiga to‘sqinlik qilib, ishlab chiqarishning fan 
yutuqlari va yuqori intellektni talab qiladigan sohalari taraqqiyotini 
cheklash, ularni arzon ishchi kuchi va xomashyo mintaqalari 
sifatida saqlab qolish uchun turli vositalar o‘ylab topishdi. 
Masalan, 
rivojlangan 
davlatlar 
va 
yirik 
transmilliy 
kompaniyalar mahsulot sotish va xizmat ko‘rsatish xalqaro 
bozorini o‘zaro taqsimlab olishdi. Ular bu sohada tartib - intizom 
o‘rnatishdek olijanob g‘oya ostida turli xalqaro savdo-iqtisodiy 
tashkilotlar tuzishdi. Yosh, rivojlanayotgan davlatlardan birida har 
taraflama sifatli, bejirim mahsulot ishlab chiqarildi, deb faraz 
qilaylik. Jahon bozorining “xo‘jayinlari” yangi mahsulot egasiga 
ular bilan kelishmasdan, ya’ni daromadning ma’lum qismini 
birgalikda baham ko‘rmasdan, xalqaro bozorga chiqishga imkon 
bermaslikka harakat qila boshlashdi. 
Ba’zan siyosiy mustaqil, iqtisodiy rivojlanish darajasi baland 
davlatlarning moliyaviy mustaqillikni qo‘ldan boy berib qo‘yish 
hollari ham uchraydi. Bunday hodisa turli sabablarga ko‘ra yuz 
berishi mumkin. Masalan, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malayziya, 
Indoneziya, Singapur, Gonkong, Argentina, Rossiya kabi davlatlar 
1997-1998-yillarda moliyaviy inqiroz holatiga tushib qolishdi va bu 
hodisa mazkur davlatlar moliyaviy mustaqilligiga juda katta salbiy 
ta’sir ko‘rsatdi. Ayrim davlatlar, xalqaro moliyaviy idoralardan 
o‘nlab milliard dollar miqdorida qarz olishga majbur bo‘ldi va shu 
qarzni to‘lab qutilgunlariga qadar amalda mustaqil moliyaviy 
siyosat o‘tkazish huquqini yo‘qotishdi. 
Bu ro‘yxatga tushib qolgan Janubiy Koreya tezda avvalgi 
mavqeini tiklab olishga muvaffaq bo‘ldi. Negaki, koreys millatida 
vatanparvarlik va Vatanning istiqboli uchun fidoiylik juda kuchli 
ekanligi ma’lum bo‘ldi. Koreya Respublikasida mamlakatning 

---

96 
miqdoriy 
ko‘rsatkichlarning 
tahlili 
bu 
sektorning 
taraqqiy 
topayotganligidan 
dalolat 
beradi. 
Notijorat 
soha 
holatini 
tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
• notijorat tashkilotlarining soni. 2000-yillar boshlarida 
Yevropa mamlakatlarida har 1000 kishiga 4ta notijorat tashkiloti 
to‘g‘ri kelgan edi. Finlyandiya shu ma’noda rekordchi hisoblanib, 
bu yerda har 1000 kishiga 21 tadan to‘g‘ri keluvchi notijorat 
tashkilotlari 
mavjud 
bo‘lgan. 
Bu 
ko‘rsatkichning 
darajasi 
Rossiyada 3,3ga teng edi. 
• notijorat tashkilotlari ta’minlaydigan aholining bandlilik