Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

K
фк
 = K
аа
 : K
ба
 
 
Bu yerda: K
фк
- kapitalning faollik
koeffitsiyenti; 
K
аа
- aylanma aktivlar (ishlayotgan kapital); 
K
ба
- barcha aktivlar (XYuSning barcha kapitali). 
Shuning uchun ham XYuS rezerlarining butun bir qismi 
aylanma mablag‘lardan foydalanish va ular aylanishining tezligi 
bilan bog‘liq. Ana shu maqsadda ishlab chiqarish zaxira
59
larining 
ortiqcha qismini qidirib topish va realizatsiya qilish asosida 
aylanma mablag‘larning tarkibiy tuzilishini optimallashtirish, 
debitorlik qarzlari va tayyor mahsulot zaxira (zapas)lariga 
sarflanayotgan mablag‘larni qisqartirish talab etiladi. Aylanma 
mablag‘lardan 
foydalanish 
samaradorligini 
oshirishning 
rezervlarini qidirib topish uchun ularning absolyut va nisbiy ozod 
bo‘lishini (bo‘sh bo‘lishini, bo‘shashini) aniqlash muhim aha-
miyatga ega. 
Tahlil qilinayotgan davrning boshi va oxiridagi aylanma 
mablag‘lar haqiqiy o‘lchamlari o‘rtasidagi farq ularning absolyut 
ozod bo‘lishini (absolyut iqtisod qilinganligini) ko‘rsatadi. Aylanma 
mablag‘larning nisbiy ozod bo‘lishi esa ularning hisobli o‘lcham 
taqqoslaganda qancha iqtisod qilinganligini tavsiflaydi, o‘tgan 
davrda ulardan foydalanish samaradorligini hisobga olgan holda 
haqiqatdagi aylanishga xizmat qilish uchun XYuSga qancha 
aylanma mablag‘lar kerak bo‘lishi mumkinligidan darak beradi. 
Nisbiy 
ozod 
bo‘lish 
XYuS 
aylanma 
mablag‘laridan 
foydalanishning samaradorlik darajasini ifodalaydi, ya’ni ularning 
shartli ozod bo‘lishini ko‘rsatadi va uni quyidagicha aniqlash 
mumkin: 
 
59
Bu o‘rinda “zaxira” iborasi rus tilidagi “zapas” so‘zi o‘rnida ishlatilyapti. 

---

222 
Agar sof foydaning yoki netto-foydaning baho va to‘liq 
tannarx o‘rtasidagi farq hamda soliq to‘lovlari o‘lchamiga 
kamaytirilganligidan iborat ekanligi inobatga olinadigan bo‘lsa, 
aktivlarning rentabelligi faqat bozor konyunkturasiga bog‘liq 
bo‘lmasdan, balki foydadan olinadigan soliq summalariga ham 
bog‘liq ekanligi ma’lum bo‘ladi: