Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

17.3. Soliqlar va soliq tizimi 
 
Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda soliqlar hal 
qiluvchi ahamiyatga ega. Yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli 
bo‘lgan mablag‘larning bir qismini davlat ixtiyoriga majburiy 
va qaytarilmaydigan tarzda o‘tkazuvchi to‘lovlar soliqlar 
deyiladi. Ular mamlakat milliy daromadining bir qismi bo‘lib, davlat 
byudjeti tizimining barcha bo‘g‘inlari bo‘ylab jalb qilinadi, qonunga 
muvofiq oldindan belgilangan miqdorda va muddatlarda davlatning 
ixtiyoriga borib tushuvchi yuridik va jismoniy shaxslarning majburiy 
to‘lovlari hisoblanadi. Soliqlar hisobidan davlatning funksiyalari va 
vazifalarini bajarish uchun moliyaviy asos yaratiladi. Soliqlarsiz 
davlat faoliyat ko‘rsata olmaydi. Chunki ular bozor munosabatlari 
va xususiy mulkchilik hukmronligi sharoitida daromadlarni byudjetga 
jalb qilishning asosiy usuli bo‘lib hisoblanadi. 
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida aholi keng 
qatlamlari daromadlarining 40% gachasi soliqlar orqali davlatning 
ixtiyoriga o‘tmoqda. Mamlakatlar yalpi ichki (milliy) mahsuloti va 
milliy daromadida soliqlar salmog‘i ortib, uning darajasi o‘rtacha 
18% dan 30-50% gacha yetib bordi. 
Soliqlar yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiy qismi bo‘lgan 
milliy daromadni qayta taqsimlashda ishtirok etib, yagona takror 
ishlab chiqarish jarayonining bir qismi, ishlab chiqarish 
munosabatlarining 
o‘ziga 
xos 
shakli 
hisoblanadi. 
Bular 
soliqlarning ijtimoiy mazmunini shakllantiradi. Soliqlar jamiyatdagi 
taqsimlash munosabatlarining tarkibiy qismi sifatida ishlab 
chiqarish qonuniyatlarini o‘zida ifoda etadi. 
Ijtimoiy mazmundan tashqari soliqlar moddiy asosga 
(mazmunga) ham egadir, ya’ni ular jamiyatning davlat tomonidan 
jalb qilinadigan pul mablag‘larining aniq summasini ham 
ifodalaydi. Milliy daromadni qayta taqsimlashda soliqlar davlat 
hokimiyat organlarini pul shaklidagi yangi qiymatning bir qismi bilan 
75
Bu o‘rinlarda keltirilgan raqamlar keyingi bir necha yil davomida shu yo‘nalishda tarkib topgan 
ko‘rsatkichlarning o‘rtachasini o‘zida mujassam etadi. 

---

380 
birlarigina oldindan belgilangan maqsadlar uchun mo‘ljallangan. 
Ularning tarkibiga ijtimoiy sug‘urta badallarini kiritish mumkin. 
Soliqlar, to‘lovlar, yig‘imlar, bojlar va majburiy ajratmalarning 
alohida shakllari va turlarining yig‘indisi davlat byudjeti 
daromadlarining yagona tizimini tashkil etadi. Turli subyektlardan 
kelib tushadigan davlat byudjeti daromadlari bir-biri bilan o‘zaro 
bog‘langan. 
Davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi doimiy 
bo‘lmasdan, 
mamlakat 
taraqqiyoti 
va 
davlatning 
oldidagi 
vazifalarning o‘zgarishiga muvofiq ravishda o‘zgarib boradi. 
Masalan, keyingi yillarda O‘zbekiston Respublikasi davlat 
byudjetining daromadlari uchun quyidagi tarkib va tuzilma 
shakllangan: mamlakatimiz davlat byudjetining daromadlari ayni 
paytda to‘g‘ri (bevosita) soliqlar, egri (bilvosita) va resurs to‘lovlari 
va mol-mulk solig‘i, ustama foydadan olinadigan soliq, 
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq 
va 
boshqa 
daromadlardan 
tarkib 
topmoqda. 
Davlatimiz 
byudjetining daromadlarini tarkibiy tuzilmasida egri (bilvosita) 
soliqlar, ya’ni qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar, bojxona bojlari, 
jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to‘lovi va transport 
vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz iste’moliga jismoniy 
shaxslardan olinadigan soliqlar hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. 
Aynan shu guruhga kiruvchi soliqlar hisobidan davlat byudjeti 
daromadlarining yarmi (50,23%) shakllanayapti. Bu soliqlar 
orasida qo‘shilgan qiymat solig‘i (28,15%) va aksizlar (16,47%) 
davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda alohida ahamiyatga 
egadir. Birgina qo‘shilgan qiymat solig‘i yordamida davlat byudjeti 
daromadlarining ¼ qismidan ko‘prog‘i shakllanayotganligi bu 
soliqning davlat byudjeti daromadlari tuzilmasidagi o‘rni katta 
ekanligini yaqqol ko‘rsatayapti. 
Shuningdek, 
Davlat 
byudjeti 
daromadlarining 
tarkibiy 
tuzilmasida to‘g‘ri (bevosita) soliqlar ham o‘z o‘rniga ega. Ular 
yordamida davlat byudjeti daromadlarining ¼ qismi tashkil 
topayapti. Uning asosiy qismi (jami to‘g‘ri (bevosita) soliqlarning 
49,4%) esa jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining 
hissasiga to‘g‘ri kelayapti. Bu yerda yuridik shaxslardan olinadigan 
foyda solig‘i ham shu guruhga kiruvchi boshqa soliqlarga nisbatan 
davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda alohida rol (5,2%) 
o‘ynamoqda. 
373 
– soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi; 
– davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq 
bo‘lishi lozim; 
– soliqlarning undirilish jarayoni ishlab chiqarishdan xususiy 
sektorni siqib chiqarmasligi kerak.