Tanlangan asarlar

-   Bilmayman.  Nazarimda,  u  quruq  odam,  quruq  va 

johil  odam.

-   Sening  ko'nglingni  topish  qiyin  o'zi...  Meni  umr 

bo'yi  bo'shangligim   uchun  koyib  kelding.  M ana,  endi 

buni  ham  yomon  k o 'r a r  ekansan...  Bilmadim.  Men  ishga 

yaq in d a  chiqdim.  H ali  tu shunib,  bilib  ololganimcha

yo'q-

U la r  jim ib  qolishdi.  T anaboy  J o 'r a g a   kishan  haqida, 

bichish  haqida  gapirib  bermoqchi  edi-yu,  lekin  endi  bu 

narsa  unga  o'rinsizdek  b o 'lib   ko'rindi.  G ap  uzilib  qol- 

masligi  uchun  T anaboy  o'zini  x u rs a n d   qilgan  yangilik 

h aqida  so'z  ochdi:

-   Mashina  berishgani  ju d a   yaxshi  b o ‘libdi-da.  De­

mak,  endi  kolxozlarga  ham  mashina  kela  boshlarkan- 

da.  Kerak,  kerak.  V aqti  keldi,  esingdami,  urushdan 

avval  biz  birinchi  p olutorkani  olgandik.  M itin g   b o'lib 

o 'tg a n d i.  Bo'lmasam-chi,  kolxozning  mashinasi-ya!  Sen 

kuzovda  tu rib   n u tq   so'zlaganding:  «M ana,  o 'rto q la r, 

sotsializm  samarasi!..»  deb.  Keyinchalik  esa  uni  ham 

fro n tg a  olib  ketishdi...

258

H a,  shunday  zamonlar  ham  b o 'lg a n d i...  Quyoshning 

chiqishidek  ajoyib  zamon.  Avtomashina  ham  gapmi! 

C hu  kanali  qurilishidan  qaytishgan  kishilar  o'zlari  bi­

lan  dastlabki  p atef on larni  olib  kelishganlarida,  ovul 

yangi  q o 'sh iq q a  qanday  qiziqqandi!  Yozning  oxirlari 

edi.  Oqshom lari  ham m a  patefoni  bor  odam larnikida 

to 'p la n ish a r,  ularni  k o 'c h ag a  olib  chiqishar,  s o 'n g   ham- 

malari  qizil  durrali  zarbdor  qiz  haqidagi  plastinkani 

qayta-qayta  eshitishgani  eshitishgan  edi.  «Ey  qizil  d u r ­

rali  to 'l i n   oy,  q ayna tib  bersang-chi  menga  choy!..»  Bu 

ham  ular  uchun  sotsializm  samarasi  edi...

-   Bizning  o'zimiz-chi,  esingdami,  J o 'r a ,   m itingdan 

keyin  p o lutorkaga  rosa  tiqilishgandik  -   mashina  liq 

to 'lg a n   edi!  -   deb  eslardi  ru hlanib  Tanaboy.  -   Men 

bayram dagidek  kabina  yonida  qizil 

bayroq 

k o 'ta rib  

tu rard im . 

Biz  shunchaki,  biron  zaruriyatsiz  stansiya 

tom onga  qarab  ketdik,  u  yerdan  esa  tem iryo'l  yoqalab 

boshqa  stansiyaga,  Q ozog'istonga  bordik.  P a rk d a   pivo 

ichdik.  U  yoqqa  borishda  ham,  bu  yoqqa  qaytishda  ham 

b u tu n   yo'l  bo'yi  hammamiz  qshiq  aytgandik.  U  yigit- 

lardan  hozir  oz  qoldi  -   hammasi  urushda  halok  b o 'lib  

ketishdi.  H a ...  T u n d a  ham,  bilasanmi,  o 's h a   qizil  bay- 

roqni  q o 'lim d an   tushirm agandim .  T u n d a  uni  kirn  ham 

k o 'ra rd i?   Men  b o'lsam   q o 'lim d an   tushirm ay,  hamon 

ushlab  borardim...  Bu  mening  bayrog'im   edi.  Tinmay 

ashula  aytardim, 

xirillab  qolgandim ,  esimda...  Nega 

hozir  shunday  ashulalar  aytmaymiz-a,  J o 'r a ? . .

-   Q a rib   boryapmiz,  Tanaboy,  endi  negadir  yarash- 

maydi  ham...

-   Y o'q,  men  buni  aytayotganim   y o'q,  biz  aytadigan 

qo'shig'im izni  aytib  b o'ldik.  Yoshlar-chi?  M ana  men 

intern a tg a  o 'g 'lim n in g   oldiga  borib  turam an.  Q anday 

t a ’lim  olarkin  u  yerda?  H ozirdanoq  boshliqqa  xushomad 

qilishni  biladi.  D ada,  m aktab  direktoriga  tez-tez  qimiz 

olib  kelib  tu ring,  deydi.  X o'sh,  nega,  deym an...  O 'qishi 

yomon 

emas... 

Q an d ay  

qo'shiq 

aytishlarini 

tinglab 

k o 'rsa n g   edi.  Bolaligimda  A leksandrovkada  Yefremovni- 

kida  batraklik  qilgandim,  bir  kuni  u  diniy  bayram da 

meni  cherkovga  olib  borgandi.  Bizning  bolalarimiz  ham 

qo 'llarin i  yonlariga  tu sh irib   olib,  yuzlari  toshdek  qotgan

259

holda  xuddi  cherkovdagidek  ashula  aytishadi.  Bir  xil 

ashula  aytishadi...  M enga  yoqmaydi  bu.  U m um an,  endi 

men  k o 'p   narsani  tushunm ay  qoldim,  so'zlashib  olsak 

b o 'lard i...  H ay o td a n   o rtd a  qolib  ketdim ,  hamma  narsani 

ham  tu sh u n a v e rm a y m a n ...

-   Mayli,  Tanaboy.  Boshqa  v a q td a   gaplashib  olar- 

miz, 

fursat  toparmiz, 

-   dedi-da,  J o 'r a   qog'ozlarini 

yig'ishtirib,  dala  sumkasiga  sola  boshladi.  -   Lekin  sen 

k o 'p   kuyinaverma.  Men,  masalan,  aminman,  ju d a   amin- 

manki,  qanchalik  qiyin  bo'lm asin,  baribir  qaddimizni 

rostlab  olamiz,  orzu  qilganimizdek  yashay  boshlaymiz...  -  

U  ostonaga  yetganida  orqasiga  qayrilib  q arab  dedi:  -  

M enga  qara,  Tanaboy,  bir  kuni  men  k o 'chalaringdan 

o 'tib   qoldim  -   uying  ju d a   h u v u lla b   qolibdi.  Q aram ay 

qo'y ibsan.  Sen  doim  to g 'd asa n ,  uying  b o 'lsa  xo'jasiz. 

J a y d a r  urush  yillari  yakka-yolg'iz  b o 'lsa  ham  uni  hozir- 

gisidan  yaxshiroq  saqlagandi. 

Bir  borib  ko'r.  Nima 

kerak  bo'lsa  aytarsan,  bahorda  yordamlashib,  shikast 

rehtini  tu zatib   berarmiz.  Bizning  Shomansur  ham   yozda 

kanik u lg a  kelganida,  hovlingni  ko'rib,  chidab  turolm adi, 

q o 'lig a   o'roq  oldi...  Tanakening  hovlisidagi  burganlarni 

o 'rib   tashlaym an,  deydi.  Suvoqlari  ko'chib,  oynalari  sin- 

gan,  chum chuqlar  xon alard a  xuddi  xirm ondagidek  uchib 

yuribdi,  deydi.

-   U y  haqidagi  gaping  to 'g 'r i.   S homansurga  ham 

rahm at.  U ning  o'qishlari  qalay?

Ikkinchi  kursda  endi.  O 'qishi,  meningcha  yaxshi. 

Mana,  sen  yosh larni  gapirding,  men  esa  o 'g 'lim g a   qarab, 

hozirgi  yoshlar  yomon  emas,  degan  fikrga  keldim.  U n ­

ing  so'z laridan  bildimki,  in stitu td a g ila r  qobil  bolalar 

ekan.  Keyin  m a ’lum  b o 'lar,  yoshlar  bilimdon,  o'zlari 

haqida  o 'y la b   ko'rishar...

J o 'r a   otxonaga  ketdi,  Tanaboy  esa  o'z  uyini  ko'rgani 

jo 'n a d i.  Hovlining  ham m a  yerini  aylanib  chiqdi.  Yozda 

J o 'r a n in g   stu d e n t  o 'g 'l i   o 'r ib   tashlagan,  chang-to'zon 

bosib  qovjirab  yotgan  burgan  oyog'i  ostida  shitirlar  edi. 

Uni  egasiz,  qarovsiz  qolganligidan  nomusi  kelib  ketdi. 

Boshqa 

chorvadorlarning 

uylarida  qarindosh-urug ‘ lari 

qolar  yoki  kim dir  qarab  tu r a r   edi.  U n ing  opa-singlisi 

boshqa  o v ullarda  yashashar,  akasi  Q uliboy  bilan  muno-

260

sabatlari  yomon  bo'lib,  J a y d a rn in g   esa  umuman  yaqin 

qarindoshlari  yo'q  edi.  M ana  shunday  qilib,  uy  qarovsiz 

qolib  ketgandi.  T a g 'in   uzoq  yaylovda  cho'pon  b o'lib 

ishlashga  t o 'g 'r i   kelyapti.  Tanaboy  ham  ikkilanayotgan 

bo'lsa  ham,  J o 'r a   baribir  uni  ko'ndirishini,  uning  so'zini 

qaytara  olmasligini,  har  v aqtdagidek  rozi  bo'lishini  bi- 

lardi.

•  

•  

*

U la r  ertalab  mashinada  ovuldan  chiqishdi  va  tum an 

markaziga  j o 'n a b   ketishdi.  Yangi  uch  tonn ali  GAZ  ham ­

maga  yoqdi.  «Xuddi  podsholardek  ketyapmiz-a?»  -   deb 

hazillashishardi  molboqarlar.  T anaboy  ham  x u rs a n d   edi  -  

ko 'p d a n   beri,  urushdan  q aytganidan  buyon  mashinada 

yurm agandi.  O 's h a n d a   Amerikaning  «studebekker»larida 

Slovakiya  va  Avstriya  yo'llarin i  kezib  chiqqandi.  U  yuk 

mashinalari  kuchli,  uch  o'qli  edi.  «Bizga  shundaylari 

kerak  edi-da,  -   deb  o 'ylagandi  o 'sh a n d a  Tanaboy.  -  

Ayniqsa,  to g '  e takla ridan  g 'a lla la rn i  tashib  olishga  ju d a 

bop  ekan.  Bunaqasi  hech  qayerda  tiq ilib   qolmaydi». 

U rush  tugagandan  keyin  bizda  ham  shu n aq a  mashi- 

nalar  bo'lishiga  ishongandi.  G 'a la b a d a n   keyin  hammasi 

bo'ladi!..

O chiq  kuzov  ustida  sham olda  gap-so'z  qovushmasdi. 

Tanaboy  yoshlarga  gap  q o tm aguncha  ham m a  jim  bo- 

rardi.

-   Q o 's h iq   ay tinglar,  bolalar,  -   dedi  u.  -   Biz  kek- 

salarga  q arab  o'tirm an g lar.  Kuylanglar,  kuylash  sizdan, 

tinglash  bizdan.

Yoshlar  qo'shiq  boshlab  yuborishdi.  Boshda  ashula 

qovushm ay  tu rd i,  keyin  esa  jo n la n ib   ketdi.  Y o'l  yurish 

zavqliroq  bo 'ld i.  «M ana  bu  yaxshi  ish  bo 'ld i,  -   deb 

o'ylardi  Tanaboy.  -   S hunday  bo'lgani  yaxshi.  Eng 

muhimi,  bizni  nihoyat  to 'p lash ib ,  yaxshi  ish  qilish- 

yapti.  Ehtimol,  ahvol  qanday  ekanligi,  kolxoz  xo'jaligini 

rivojlantirish  uchun  nima  qilish  kerakligini  aytishar. 

Bizga  q araganda  boshliqlarga  ayonroq-ku. 

Biz  faqat 

o'zimizni  bilamiz,  boshqa  k o 'p   narsalarni  bilmaymiz. 

M aslah a tla r  berishar,  y o 'l-y o 'riq la r  ko'rsatishar,  qarab- 

sizki,  biz  ham  ishni  yangichasiga  boshlab  yuboramiz...»

Rayon  markazi  shovqin-suronli  va  gavjum   edi.  Mashi-

261

nalar,  aravalar,  ju d a   k o 'p   o tliq la r  k lub  oldidagi  butun 

maydonni  to 'ld irishgandi.  K abobchilar,  choyxonachilar 

ham  shu  yerda  hozir-u  nozir  edilar.  T u tatishib,  jaz  hidi 

taratishib:  «К ер  qoling,  yeb  qoling»  deb  kelganlarni 

chaqirishardi.

J o 'r a   k u tib   turgandi.

-   Tezroq  tushinglar,  joylarni  egallanglar.  Hadem ay 

majlis  boshlanib  qoladi.  Tanaboy,  sen  qayoqqa?

-   Hozir,  -   dedi  T anaboy  bir  t o 'd a   miniladigan  ot- 

lar  orasidan  o 't i b   ketarkan.  U  mashinadayoq  o'z ining 

Gulsarisini  payqagan,  endi  u  tom on  ketayotgan  edi. 

K o'k la m d a n   beri  uni  ko'rmagandi.

E garlog'liq  saman  y o 'r g 'a   o'z ining  sariq  guld ek   rangi, 

keng  pishiq  sag'risi  va  qop-qora  ko'zli,  d o 'n g   peshonali 

etsiz  boshi  bilan  boshqa  otlard a n   ajra lib   turardi.

-   Salom,  Gulsari,  salom!  -   deb  pichirladi  Tanaboy 

u  tomon  tu r tin ib - s u r tin ib   borarkan.  -   X o'sh,  ahvoling 

qalay?

Y o 'r g 'a  

ko'z 

soqqasini 

qiyshaytirib 

qarab, 

eski 

xo'jayinini  tanidi  va  depsinib  pishqirib  yubordi.

-   Ko'rinishing  yomon  emas,  Gulsari.  Q ara,  ko 'k rag in g  

kengayib  to 'lish ib   ketibdi.  K o 'p   chopadiganga  o'x shaysan. 

O 's h a n d a   k o 'p   azob  chekdingm i?  Bilaman...  H a,  mayli, 

y ana  yaxshi  odam ning  q o 'liga  tushibsan.  Tinch  yursang, 

hammasi  joyida  bo'ladi,  -   derdi  T anaboy  xurjundagi 

suli  qoldiqlarini  paypaslab  ko'rib.  Demak,  J o 'r a   uni  bu 

yerda  och  qoldirm ayotgan  ekan.  -   X o'p,  sen  tu ra   tur, 

men  boray...

Klubga 

kiraverishdagi 

devorda 

«Kom m unistlar, 

olg'a!»  «Komsomol  -   sovet  yoshlarining  avangardi!» 

deb  yozilgan  alvonlar  to v lan ib   turardi.

O d a m lar  t o 'd a - to 'd a   b o 'lib   kelib,  foye  va  tomosha 

zallariga  ta rq a lib   ketishardi.  Eshik  oldida  Tanaboyni 

J o 'r a   va  kolxoz  raisi  O ld an o v   k u tib   olishdi.

-   Tanaboy,  bir  chekkaga  chiqaylik,  -   dedi  O l ­

danov.  -   M ana  senga  yon  daftar.  Sen  so'zga  chiqishing 

kerak.  Biz  seni  belgilab  qo'ydik.  Sen  p a rtiy a   a ’zosisan, 

eng  yaxshi  yilqiboqarimizsan.

-   Nima  haqda  gapirishimiz  kerak?

-   Sen  kommunist  sifatida  qoloq  uchastkaga  bo-

262

rishga  q aror  qilganligingni  ayt.  Sovliq  q o 'y la r  suruviga 

ch o 'p o n   bo'lm oqchi  ekanligingni  gapir.

-   S hugina  xolosmi?

-   Nega  shugina?  O 'z   m ajburiyatlaringni  aytasan. 

H a r  yuz  sovliqdan  yuz  o 'n ta d a n   qo'zi  olish  va  ularni 

omon  saqlab  qolishga,  har  bosh  qo 'y d a n   uch  kilogram- 

d an  ju n   qirqib  olishga  partiy a  va  xalq  oldida  majburi- 

y a t  olaman,  deysan.

-   Q o 'y la rn i  k o'rm agan  bo'lsam   men  qanday  g ap ira­

man?

-   Nima  bo'lib d i,  o 'ta r n i  olasan-ku.

J o 'r a   gapni  yumshatdi:

-   O 'z in g g a  m a ’qul  kelgan  sovliqlarni  ta n la b   olasan. 

X avotirlanma. 

T a g 'in  

ik kita 

komsomol 

cho'pon larni 

otaliqqa  olaman,  deb  ham  ayt.

-   K imlarni?

O d a m lar  tu r tin ib   o 'tish ard i.  J o 'r a   ro 'y x a tn i  ko'zdan 

kechirib  chiqdi.

-   B o'latb ek o v   Eshim  va  Zorliqov  Bektoyni.

-   Men  ax ir  u lar  bilan  gaplashm adim -ku,  ular  bunga 

nima  deyisharkin?

-   T ag 'in   o'zingnikini  m a ’qullaysan-a!  -   deb  raisning 

jah li  chiqdi.  -   G 'a la ti  odam  ekansan.  U la r  bilan  gap­

lashib  o 'tirish in g   shartm i?  B aribir  emasmi?  U la r  hech 

qayoqqa  qochib  ketishmaydi,  biz  ularni  senga  birkitib 

qo'yganm iz,  masala  hal  bo'lgan.

-   Masala  hal  b o'lgan  b o 'lsa  men  bilan  gaplashib 

o 'tirish n in g   nima  hojati  bor?  -   deb  Tanaboy  nari 

ketdi.

-   Shoshma,  -   dedi  J o 'r a   uni  to 'x t a t i b .   -   Hammasini 

esda  saqlab  qoldingmi?

-   Eslab  qoldim,  eslab  qoldim,  -   dedi  T anaboy  ensasi 

qotib.

XII

Kengash  kechga  yaqin  tugadi.  Rayon  markazi  h u v u l­

lab  qoldi.  O d a m la r  har  tarafga:  to g 'la rg a ,  q o 'y   o'ta rla ri 

va  qoramol  podalari  oldiga,  fermalarga,  ovul  va  qishloq- 

larga  ta rq a lib   ketishdi.  Tanaboy  ham  boshqalar  bilan

263

birga  yuk  mashinasida  Aleksandrovkadagi  qirdan  os- 

hib,  yassi  tekislik  orqali  j o ‘nab  ketdi.  Q o ro n g 'i  tushib 

qolgan,  shamol  badanni  ju n jik tira rd i.  Kuz.  Tanaboy 

kuzovning  burchagiga  o 'tir ib   oldi  va  yoqasini  ko 'tarib , 

o'z  fikrlari  bilan  band  bo'ldi.  M ana  kengash  ham  t u ­

gadi.  U ning  o'zi  biron  b a m a ’ni  gapni  ay ta  olmadi-yu, 

am mo  boshqalarning  gapini  tinglagandi.  Demak,  ishla- 

rining  yurishib  ketishi  uchun  hali  k o 'p   m ehnat  qilishlari 

kerak  ekan-da.  Axir,  t o 'g 'r i   gapirdi  o 'sh a   ko'zoynakli 

obkom  kotibasi:  «Hech  kim  bizga  y o'lni  tap-tayyor 

qilib  qo 'y g a n   emas,  o'zimiz  uni  ochishimiz  kerak». 

O 'y la b   ko‘ring-a,  o 'ttizinchi  yillardan  beri  goh  yuksa- 

lish,  goh  pasayish,  goh  ko'tarilish,  goh  ortga  qaytish... 

Demak,  kolxoz  ishi  j o 'n   emas  ekan.  Mana,  o'z ining 

ham  sochlarining  yarmi  oqargan  va  butu n   yoshligi  o 'tib  

ketgan  edi.  Lekin  shu  dav r  ichida  nim alarni  ko'rm adi, 

nimalarni  qilmadi,  necha  bor  te n ta k lik   ham  qildi.  Baxtli 

kun  ana  keladi,  mana  keladi,  deb  k u tib   o 'tib   ketaverar 

ekansan  va  shu  bilan  birga  kolxozning  m ashaqqatidan 

ham  baribir  qu tu lm a s  ekansan...

Ha,  mayli,  ishlash  kerakmi,  demak,  ishlash  kerak. 

T o 'g 'r i  aytdi  kotiba  -   hayot,  urushdan  keyin,  bir  ma- 

hallar  od am lar  o 'ylaganidek,  hech  qachon  o'z -o'zidan 

yurishib  ketmaydi.  O 'z in g   tirik   ekansan, 

uni  doim 

yelkang  bilan  itarib   yurishing  lozim.  F a q a t  u  har  gal 

o 't k i r   qirralari  bilan  o'g irilib  qoladi,  yelkalarimizning 

hamma  yeri  y a g 'ir  b o 'lib   ketdi.  Q ilayotgan  ishingdan, 

boshqalarning  ishidan  k o 'n gling  to'Isa,  bu  ishlar  baxt 

keltirsa-ku  mayli  edi-ya...  Endi  ishlari  qanday  b o 'la rk in ?  

J a y d a r  nima  derkin?  Qizlariga  loaqal  konfet  olish  uchun 

magazinga  bir  kirib  chiqishga  ham  ulgurm adi.  H a r  yuz 

bosh  sovliqdan  yuz  o 'n ta d a n   qo'zi,  har  boshdan  uch  ki- 

logrammdan  ju n   olish  aytishgagina  oson.  H a r  bir  qo'zi 

tu g 'ilish i,  buning  ustiga  yana  tirik  qolishi  ham  kerak, 

yom g'ir,  shamol,  sovuq  esa  unga  qarshi  tu rad i.  Ju n -c h i? 

J u n   tolasini  olib  k o 'r,  ko'zing  ilg'am aydi,  puflasang 

y o 'q   b o 'lib   ketadi-qo'y adi.  Kilogrammlarni  qayoqdan 

olasan?  Uh,  oltinga  barobar-a  bu  kilogrammlar.  Lekin 

b a ’zilar  bularning  hammasi  qayerdan,  qanday  q ilib  oli- 

nishini,  ehtimol,  tasav v u r  ham  qila  olishmasa  kerak...

264

Ha,  J o 'r a  uni  y o 'ld a n   urdi,  ada sh tird i...  «So'zga chiq,  -  

dedi,  -   lekin  qisqa  qil,  o'z  m a jburiyatlaring  h aqida  so'zla. 

Boshqa  hech  narsa  gapirm a.  M aslahatim   shu».  Tanaboy 

k o 'n a   qoldi. 

M inbarga  chiqdi-yu,  yuragi  po'k illadi, 

shunday  qilib,  d ilida  qaynab-toshib  yurgan  gaplarni  ayta 

olmadi  ham.  M a jburiyatlari  haqida  m in g 'irlab   gapirdi-da, 

tu shib  ketdi.  Eslasang  uyalasan.  J o 'r a   b o 'lsa  mamnun. 

Nega  u  bunchalik  ehtiy o tk o r  b o 'lib   qoldi?  Kasalligi- 

danm ikin  yoki  endi  kolxozga  bosh  b o 'lm aganidanm ikin? 

Tanaboyni  e h tiyot  b o 'lishga  cha-qirishning  nima  keragi 

bor  ekan?  Y o'q,  aynagan,  negadir  o'zgargan!  Ehtimol, 

um r  bo'yi  rais  b o 'lib   kolxozni  sudraganidan,  boshliqlar 

um r  bo'yi  so'k k a n la rid an d ir.  Epchillik,  ustalik  qilishga 

o 'rg an ib   qolganga  o 'xsha ydi...

«H ap  senimi,  t o 'x t a b   tu r,  d o'stim ,  bir  kunmas,  bir 

kun  yuzma-yuz  kelganda  eslatib  q o 'y a m a n   men  senga...»  -  

deb  o 'y lard i  T anaboy  po'stin ig a  yaxshiroq  o 'r a la r   ekan. 

Sovuq  shamol  urib  tu rib d i,  uygacha  hali  uzoq.  U  yoqda 

nim alar  kutay o tg an ik in   uni?..

•  

•  

•

J o 'r a   y o 'r g 'a   o td a  yolg'iz  jo 'n a d i. 

H amrohlarini 

k u tib   o 'tirm a d i.  Uyga  tezroq  yetib   olgisi  kelar,  yuragi 

og 'riy   boshlagan  edi.  U  otni  o'z  holiga  q o 'y ib   berdi, 

ot  kun  bo'yi  dam   olganidan  endi  bir  tekis  yelib  bo- 

rardi.  Mashina  singari  bir  maromda  tu yoqlarini  taqil- 

latib  ketayotgandi.  Avvalgi  hamma  narsasidan  endi  unda 

fa q at  chopish  ishtiyoqigina  qolgandi.  Boshqa  hamma 

narsa  un d a  allaqachon  o 'lg a n   edi.  U  endi  fa q at  egar-u 

yo 'ln ig in a   bilsin  uchun  qolgandi.  Gulsari  chopish  bilan 

tirik   edi.  G o 'y o   odam lar  to rtib   olgan  narsalarga  yetib 

olmoqchidek,  horm ay-tolm ay  astoydil  chopardi.  Chopar- 

di-yu,  lekin  yeta  ololmasdi.

Sham olda  J o 'r a  

biroz 

yengil 

to rtd i. 

Yuragidagi 

o g 'riq   o 'tib   ketdi.  U  kengashdan  umuman  m am nun  edi, 

ayniqsa,  obkom  sekretarining  chiqishi  unga  ju d a   yoqib 

tushgandi.  J o 'r a   ilgarilari  uning  haqida  k o 'p   eshit- 

gan  b o 'lsa  ham,  lekin  o'zini  birinchi  m arta  ko'rishi  edi. 

S hunday  b o ‘lsa-da,  partor,  o'zini  noqulay  sezardi.  K o'ngli 

g 'a sh   edi.  Axir  u  Tanaboyga  yaxshilik  qilmoq-chi  edi.

265

Axir  u  bunday  kengashlar,  m ajlislar  va  y ig 'ilish lard a 

qatnashaverib  pixi  qayrilgan,  qayerda  nim a  gapirish 

kerag-u,  nima  kerak  emasligini  bilardi.  Tajribasi  bor 

edi.  T anaboy  esa  garchand  quloq  solgan  b o 'lsa  ham, 

buni  tushunishni  xohlamadi.  Kengashdan  s o 'n g   unga  bir 

og'iz  ham  so'z  aytm adi.  M ashinaga  o 'tird i-y u ,  teskari 

o 'g irilib   oldi.  Xafa  bo'libdi.  Eh,  Tanaboy,  Tanaboy! 

Soddasan,  h ayot  seni  hech  narsaga  o'r g atm a b d i.  Sen 

hech  narsani  bilmaysan  ham,  payqamaysan  ham.  Yosh- 

ligingda  qanday  bo'lsang,  shundayligingcha  qolibsan. 

H am m a  narsani  sh a rtta - s h a rtta   qilsang.  Zamon  bo'lsa 

hozir  boshqacha.  Endi  hammadan  ham  muhimi,  q a n ­

day  gapirishni,  kimning  oldida  nima  deyishni  bilish, 

so'zing  barcha  odam larniki  singari  zamon  ruhida  jarang- 

lashi,  boshqalarnikidan  ajra lib   turm asligi,  xuddi  yozib 

q o'yilgandek  silliq  bo'lishi  kerak.  Sh u n d a  ham m a  narsa 

joyida  bo'ladi.  Seni,  Tanaboy,  k o 'ngling  istaganicha 

q o 'y ib   bersa  bormi,  hamma  narsani  a g 'd a r - to 'n ta r   qilib 

tashlaysan,  yana  javob  berishga  ham  t o 'g 'r i   keladi.  « O 'z  

tashkilotingiz  a ’zolarini  siz  qanday  tarbiyalam oqdasiz? 

Bu  qan a q a  tartib-intizom ?  Bu  qan a q a  beboshlik?»  Eh, 

Tanaboy,  Tanaboy...

XIV

H amon  o 'sh a   tu n ,  keksa  odam  va  qari  ot.  Ja r lik   yo q a­

sida  gulx an   yonmoqda.  Tanaboy   rn id a n   tu rad i,  jo n   be- 

rayotgan  Gulsari  ustiga  yopgan  p o 'stinini  nechanchi  bor 

t o 'g 'r ila b   qo'yadi.  Yana  uning  bosh  tom oniga  o 'tirad i. 

U  xayolan  b u tu n   umrini  birm a-bir  nazardan  o'tkazadi. 

Saman  o tning  chopishidek  tez  o 'tg a n   yillar,  yillar,  yil­

lar.  O 'sh a n d a:  T anaboy  q o 'y larg a  cho 'p o n   b o 'lib   yurgan 

o 'sh a   yili,  o 'sh a   kech  kuzda,  o 'sh a   e r ta   qishda  nima 

bo'lg an d i?..

XV

B utun  o k ta b r  oyi  to g 'la rd a   qurg 'o q ch ilik   bo'lib, 

hammayoq  o ltin  tusga  kirgan  edi.  Boshda  ikki  kun- 

gina  y om g'ir  y o g 'ib   havo  sovidi,  tu m a n   tushdi.  Keyin 

bir  kechada  b u lu tla r  ta rq a b   ketdi,  erta  bilan  Tanaboy

266

o 'to v d a n   chiqdi-yu,  orqasiga  qarab  qochishiga  sal  qol­

di  -   g o 'y o   c h o'qqilari  oppoq  qorga  burkangan  tog'  u 

tomon  bostirib  kelayotgandek  edi.  Q o r  bu  c ho'qqilarga 

qanday  yog'di  ekan? 

U la r  g o 'yo  hozirgina  yaratil- 

gandek  musaffo  tu rar,  soyada  ham,  y o ru g 'lik d a   ham 

ko'z ga  yaqqol  ta sh la n a r  edi.  Q or  yotgan  joydan  ko'm - 

k o 'k   bepoyon  bo'shliq  boshlanardi.  U ning  tu b id a  esa 

olis-olislardan  koinotning  xayoliy  zumrad  ufqi  ko 'rin ib  

turardi.  Nur  va  sof  havoning  m o 'lligida n  Tanaboy  jun- 

jikib  ketdi  va  yuragi  hasratga  t ld i.  U  yana  G ulsarida 

q a tn a b   yurgan  o'sha  juvonni  esladi.  Q ani  endi  y o 'rg 'asi 

yonida  b o ‘lsa-yu,  uni  minib,  shavq-zavqdan  qiyqirib, 

mana  shu  ertalabki  oppoq  qordek  k utilm aganda  uning 

huzuriga  yetib  borsa...