Tanlangan asarlar

292

rishimiz  uchun  seni  yo'qotishim iz  kerak.  Sen  bizning 

yo'lim izda  k o 'n d a la n g   b o 'lib   turibsan,  biz  seni  y o 'ld an  

olib  tashlashimiz  kerak...

Bu  ularning  so'nggi  m a rta   so'zlashishi  edi.  Mana, 

oradan  yigirma  yil  o 'td i,  ular  bir-biri  bilan  gaplashgani 

y o'q.  Quliboyni  Si birga  surgun  qilganlarida,  ovulda  q a n ­

cha  gap-so'z  bo'ldi.  Ozchilik  T anaboyning  tarafini  olar- 

di.  K o'pchilik  esa:  «B u n aq a  ukani  Xudo  ko'rsatmasin. 

B undan  k o 'r a   q a rin dosh-urug'siz  b o 'lganing  yaxshi»  -  

deb  qoralashardi  uni.  Ayrim  kishilar  esa  h a tto   bunday 

gaplarni  to 'g 'r id a n   t o 'g 'r i   uning  yuziga  ham  aytishar 

edilar.  O c h ig 'in i  aytgan da,  odam lar  o 'sh a n d a   undan  yuz 

o 'g irg a n   edilar.  O shkora  sura tda  bo'lm asa  ham,  uning 

nomzodini  ko 'rsa tg an larid a  ovoz  berishdan  bosh  tortib, 

betaraf  qolardilar.  Shu  ta riq a   u  bora-bora  aktivlikdan 

chetga  chiqib  qoldi.  Q u lo q la r  kolxozlarga  o ' t   qo'yib, 

kishilarni  o tganlarida n  so'nggina,  u  o'z ini  oqlab  oldi, 

eng  muhimi,  kolxoz  jo n lan ib ,  yildan  yilga  ishlar  yuri­

shib  ketdi.  Endi  b u tu n la y   o'zgacha  hayot  boshlangan 

edi.  Y o 'q ,  o 'sh a   pay tlard a  b o 'lib   o 'tg a n   ishlarning  ham ­

masi  zoye  ketm agan  edi.

Tanaboy  o 'sh a   yillardagi  b o 'lib   o 'tg a n   ham m a  narsa- 

larni  to   ipidan  ignasigacha  x otiridan  o'tk az ard i.  G o'yo 

unin g   b u tu n   hayoti  kolxozlar  kuchga  kirgan  o'sha 

ajoyib  dam larda  o 'tib   ketgandek  edi.  U  y ana  o'sha 

kezlardagi  «Qizil  durrali  zarbdor  qiz»  ashulasini  esladi, 

kolxozga  birinchi  m arta  berilgan  polutorka  mashinasini, 

uning  kabinasi  yonida  o'z ining  qizil  bayroq  ushlab  tur- 

ganini  esladi...

Tanaboy  tun i  bilan  q o 'y x o n a   atro fid a  yurib  chiqdi.  U 

shunday  qilib  o'z ining  o g 'ir  vazifasini  о ‘t a r   va  achchiq 

o 'ylarini  o 'y la r  edi,..  Nega  endi  hamma  ishdan  b u n ch a­

lik  p u tu r   k ety a p ti?   Balki  boshqa  y o 'ld a n   ketishgandir? 

Ehtimol  yanglishishgandir?  Y o'q,  bunday  bo'lishi  mum­

kin  emas!  T anlangan  yo'l  -   t o 'g 'r i   yo'l  edi.  Bo'lmasa 

nega  bundoq  b o 'ld i?   Adashib  qolishdim ikin?  Y o'ldan 

ozishdimikin?  Qachon  va  qanday  yuz  berdi  bu  ahvol? 

M ana  endi  m usobaqa  ham  boshqacha  b o 'lib   ketdi  -   maj- 

buriyat  yozishadi-yu,  vassalom,  ahvoling  nima  kechdi, 

senga  nima  bo 'ld i,  nima  qo'ydi,  bu  bilan  hech  kimning

293

ishi  y o'q.  Ilgari  qizil,  qora  doskalar  bo 'lard i,  har  kuni 

qancha  gap-so'z,  qancha  bahslashuvlar  b o'lardi:  kimni 

qizil  doskaga,  kimni  qora  doskaga  yozishardi,  kishilar 

uchun  bu  m uhim   edi.  Endi  bo'lsa  bularn in g   hammasi 

eskirgan,  vaqti  o 'tib   ketgan  narsalar  emish.  Xo'sh,  ular 

nima  bilan  almashdi?  Q u ru q   gap,  v a ’dabozlik  bilan. 

A m alda  esa  hech  narsa  yo 'q .  Nega  shunday?  B ularning 

hammasiga  kim  aybdor?..

Bunday  cheksiz  o'y -xayollardan  T anaboy  toliqib  ket­

di.  K alavaning  uchini  topolm ay  sarosimaga  tushdi.  Ish- 

ning  k o 'pligidan  gangib  qoldi.  U  yosh  saqmonchi  ayol­

ning  devorga  suyanib  ko'z  yum ganini,  uning  y a llig 'lan ib  

qizarib  ketgan  ko'zlarining  uyqu  bilan  olishayotganini 

va  keyin  sekin  sirg'a lib  yerga  o 'tir ib   qolib,  boshini  tiz- 

zasiga  qo'y ganini  k o'rdi.  U ni  uyqudan  uy g 'o tm ad i.  O'zi 

ham  devorga  suyanganicha,  sekin  pastga  sirg 'a lib   tusha 

boshladi,  o'zini  t u t a   olmadi,  yelkasidagi  o g'irlik  uni 

ham  asta-sekin  pastga  bosa  boshladi.

U  b o 'g 'iq   qiyqiriqdan  va  yerga  allaqanday  bir  nar- 

saning  «gup»  etib  yiqilib  tushg an id an   uyg'onib  ketdi. 

H urk ib   ketgan  q o 'y la r  uning  oyoqlarini  bosib  o'tishdi. 

T anaboy  nima  gap  ekanligini  bilmasdan  o 'rn id a n   irg'ib 

turib,  atrofni  ko'z dan  kechira  boshladi.  Tong  yorishib 

qolgan  edi.

-   Tanaboy,  Tanaboy,  yordam  bering,  -   deb  chaqira- 

yotgan  edi  xotini.

U  tom on  saqmonchi  xotinlar,  u larning  orqasidan 

Tanaboy  yugurib  borishdi.  Qarashsa,  u  shiftdan  qulab 

tushgan  to 'sin   yog'o ch  ostida  yotibdi.  T o 'sin n in g   bir 

uchi  y om g'ir  yuvib  ketgan  devordan  sirg 'a lib   chiqib, 

chirib  qolgan  to m n in g   og'irligidan  q ulab  tushgan  ekan. 

U y quda n  asar  ham  qolmadi.

-   Jaydar!  -   deb  baqirib  yubordi  u  va  yelkasi  bilan 

to 'sin in g   tagiga  kirib,  kuch  bilan  uni  k o 'ta r a   boshladi.

J a y d a r  voy-voylaganicha  yog'o ch  ostidan  em aklab 

chiqdi.  X o tin la r  bir  narsalar  deb  y ig 'la b   uni  paypaslab 

k o 'r a   boshladilar.  Q o 'r q u v d a n   h^ech  narsani  tushunol- 

may  qolgan  T anaboy  ularni  har  tom onga  surib,  qaltiroq 

q o 'lla ri  bilan  x o tinining  guppisi  ostini  paypaslay  bosh­

ladi.

294

-   Nima,  nima  b o'ldi  senga?

-   Voy  belim!  Belginam!

-   L at  yedim ikin?  Q ani,  kelinglar!  -   dedi  Tanaboy 

va  darhol  y o m g'irpo'shini  yechib  berdi.  S o 'n g   unga  Jay- 

darni  yotqizishib  qo'y x o n a d an   olib  chiqishdi.

P a latk ag a  olib  borib  sinchiklab  ko'rishdi.  Sirtdan 

q araganda  lat  yemagandek  edi.  Ammo  to 'sin  q attiq   tek- 

kan  ekan.  O g 'r iq   azobidan  qim irlay  olmasdi.

Ja y d a r  y ig 'la y   boshladi.

-   Endi  nima  b o 'la d i?   Shunday  dolzarb  kunlarda-ya? 

Endi  nima  qilasizlar?

«Ey  Xudo!  -   dedi  T anaboy  xayolan.  -   Tirik  qolga- 

ningga  sh u k u r  qilsang-chi.  Q u rib   ketmaydimi  bu  ishlar! 

F a q a t  sog'  qolgan  b o '1 sang  bas,  boyoqishim...»

U  x o tinining  boshini  silay  boshladi.

-   Nima  b o'ldi  senga,  Jay d a r,  tinchlan.  Sog'ayib 

oyoqqa  tu rib   ketsang  bo'lgani.  Bu  ishlar  hech  gapmas, 

eplaymiz...

S hundan 

keyingina 

ayollar 

o'z lariga 

kelib, 

bir- 

birlariga  gap  berishmasdan  J a y d a rg a   nasi h a t  qilib,  uni 

tin c h la n tira   boshladilar.  J a y d a r  ham  yengil  tortgandek, 

ko'z  yoshi  aralash  kulimsiradi.

Mayli,  b o 'la r  ish  bo'ldi.  Xafa  bo'lm anglar.  Men 

uzoq  yotmayman.  Bir-ikki  k u ndan  so 'n g   tu rib   ketaman, 

mana  ko'rasizlar.

Ayollar  unga  o 'rin   sol ishga  va  gulx an   qalashga 

hozirlik  ko 'rd ilar.  T anaboy  esa  q o 'yxona ga  q ay tib   ketdi. 

U  baxtsizlik  yonlam alab  o 't i b   ketganiga  hamon  ishon- 

masdi.

Tong  o tg a n d a   hammayoqni  oppoq  momiq  qor  bosgan 

edi.  Q o 'y x o n a d a   T anaboy  to 'sin   ostida  qolgan  yana 

b itta   ona  q o 'y n i  to p ib   oldi.  Boya  u lar  to 'p o lo n d a   buni 

ko'rishm agan  ekan.  Q o'z ichoq  o 'lib   yo tg an   sovliqning 

yelinini  tum shuqchasi 

bilan  t u r tk ila b   yotardi. 

Buni 

k o 'r ib   T anaboyning  yuragi  orqasiga  to r tib   ketdi.  Biroq 

xotinining  omon  qolganini  o 'y lab ,  ko'ngli  biroz  taskin 

to pgandek  bo'ldi.  Tanaboy  qo'zichoqni  olib,  boshqa 

sovliqni  izlab  ketdi.  S o 'n g   to 'sin   ostiga  devorga  suyab 

tirgovich  q o 'y a   tu rib ,  xotin in in g   ahvolidan  x abar  olish 

uchun  borish  zarurligi  haqida  o'yladi.

295

Tashqariga  ch iqqanda  yaqinginada  q or  ustida  tenti- 

rab  yurgan  q o 'y la r  suruviga  ko'zi  tu sh d i.  Begona  bir 

cho'pon  qo 'y larn i  bu  tomon  haydab  kelayotgan  edi.  Bu 

qanday  o tar  b o 'ld i?   Nega  u  qo'y larn i  bu  yoqqa  haydab 

kelyapti?  U la r  aralashib  ketadi-yu,  bu  qandoq  bo'ldi 

endi?  T anaboy  bu  ovsar  ch o'ponga  begona  joylarga 

kelib  qolganini  aytib   ogohlantirm oqchi  bo'ldi.

T anaboy  yaqinroq  borib,  suruvni  Bektoy  haydab  ke- 

layotganini  ko'rdi.

-   Hoy,  Bektoy,  senmisan?

Bektoy  hech  nima  demadi.  Indamasdan  qo'y larini 

bu  tom on  haydab  kelaverdi,  u  tayoq  bilan  q o 'y larn in g  

orqasiga  do'pposlardi.  «lye,  b o 'g 'o z   sovliqlarga  nega 

buncha  azob  beryapti  u?»  -   deb  T anaboyning  jahli 

chiqdi.

-   Q ayerdan  kelyapsan?  Q ayoqqa?  Salomatmisan?

-  

O 's h a  

yoqdan. 

Q ayoqqa 

kelayotganimni 

esa, 

o'zingiz  k o 'rib   turibsiz,  -   deb  Bektoy  unga  yaqin  keldi. 

U  belini  chilvir  bilan  mahkam  bog 'lab , 

qo'lqopini 

qo'yniga,  y o m g'ir-po'shining  ostiga  tiqib  qo 'y g a n   edi.

Tayog'ini  orqasida  tu tg a n ic h a   bir  necha  qadam  na- 

rida  to 'x ta d i,  ammo  salomlashmadi.  J a h l  bilan  tu p urdi- 

da,  qor  ustidagi  tu pugini  oyog'i  bilan  ezg'iladi.  Boshini 

ko 'tard i.  O 'sib   ketgan  qop-qora  soqoli  uning  yosh  va 

chiroyli 

yuziga  xuddi 

yopishtirib 

q o'yilgandek 

edi. 

C haq n ab   tu rg a n   o 't k i r   ko'zlari  qovoq  ostidan  xo'm rayib, 

nafrat  va  adovat  bilan  qarardi.  U  y ana  tu p urdi  va 

q o 'lid a   ushlab  turgan  tayog'i  bilan  q o 'y la r  tom on  ishora 

qilib,  titrab-qaqshab  shunday  dedi:

O lin g   ularni.  Istasangiz  sanang,  istamasangiz  o'zingiz 

bilasiz,  uch  yuz  sakson  besh  bosh.

-   Nima  uchun?

-   Ketaman.

-   Ketamaning  nimasi?  Q ayoqqa  ketasan?

-   Boshim  oqqan  tomonga.

-   Axir  men  aybdormanmi?

-   Aybingiz  shuki,  siz  meni  otaliq q a  olgansiz.

-   Nima  b o 'p ti?   T o 'x ta ,  t o 'x t a   deyman,  qayoqqa? 

Q ayoqqa  otlanyapsan?  -   dedi  u  va  fa q at  shundan 

keyingina  o'z  otalig'idagi  c h o 'p o n n in g   niyatini  anglab

296

yetdi.  Boshiga  q o 'y ilib   kelgan  qondan  yuragi  siqilib, 

bu tu n   vujudi  qizishib  ketdi.  -   Bu  nimasi,  a?  -   dedi  u 

bo'shashib.

-   B o 'lar  ish  bo'ldi.  Q o 'lim d a n   kelgani  shu.  Jonim - 

dan  to'ydim!

-   Sen 

nim alar  deyayotganingni 

tushunyapsanm i? 

Bugun-erta 

sovliqlar 

q o 'z ilaydig'ku. 

Shunaqayam 

bo'ladim i?

-   B o'ladi.  Biz  bilan  shunday  muomala  qilar  ekan- 

lar,  biz  ham  shunday  qilishimiz  kerak.  Xayr!  -   Bektoy 

tayoqni  boshi  uzra  a y lantirib  bor  kuchi  bilan  uloqtirib 

yubordi-da,  yurib  ketdi.

Tanaboy  hayron  b o 'lib   turgan  joyida  qotib  qoldi. 

Biron  narsa  deyishga  so'z  topolmadi.  U  bo'lsa  orqasiga 

qaram asdan  ketib  borar  edi.

-   Esingni  y ig ‘,  Bektoy!  -   dedi  T anaboy  va  uning 

orqasidan  yugurdi.  -   Bunday  qilish  yaramaydi.  Nima 

qilayotibm an,  deb  o 'y la b   ko'r!  Eshityapsanmi!

-   Qo'ysangiz-chi!  -   Bektoy  keskin  burildi.  -   Buni 

siz  o 'y la b   ko'ring.  Men  esa  odam lar  qanday  yashayotgan 

bo'lsa  shunday  yashashni  istayman.  Mening  boshqalar- 

dan  bir  yerim  kam m i?  Men  ham  boshqalar  singari  sha- 

harda  ishlab,  moyana  olishim  mumkin.  Nega  men  bu 

yerda  q o 'y la r  bilan  birga  nobud  b o 'lib   ketishim  kerak. 

Yem-xashak  bo'lm asa,  q o 'y x o n a  bo'lmasa,  biron  boshpa- 

na  bo'lmasa.  Meni  tin ch   qo'y ing.  Ishingizga  boravering. 

Joningizni  jab b o rg a  berib,  g o 'n g g a  botib  yuravering! 

O 'z ingizga  bir  qarang,  kimga  o 'x sh a b   ketibsiz.  Bu  yerda 

halok  bo'lasiz.  Sizga  bu  ham  oz,  yana  shiorlar  bilan  ja r 

solasiz.  Boshqalarni  ham  orqangizdan  ergashtirmoqchi 

bo'lasiz.  Yetar!  Meniki  bo'ldi!  -   dedi-yu,  oppoq  qor 

ustidan  shiddat  bilan  y urib  ketdi  va  uning  izlari  qorayib 

suvga  to 'l i b   qoldi.

-   Bektoy,  so'zimga  quloq  sol!  -   dedi  Tanaboy  uning 

ketidan  yetib   borib.  -   Men  senga  hammasini  tush u n ti- 

raman.

-   Boshqalarga  tu sh u n tirin g ,  sizning  so'zingizni  ting- 

laydigan  ahmoq  y o 'q   endi!

-   T o 'x ta ,  Bektoy,  gapirishib  olaylik.

297

Bektoy 

uning 

so'zlarini 

eshitishni 

ham 

istamay 

jo 'n a b   qoldi.

-   Sudga  tushasan!

-   B undan  k o 'r a   sudga  tushgan  ham  m a ’qul!  -   deb 

javob  qay tard i  Bektoy  ja h l  bilan  va  boshqa  o'g irilib 

qaramadi.

-   Sen  qochqinsan!

U  ketaverdi.

-   Bunaqalarni  frontda  otib   tashlashadi!

U  hamon  to 'x ta m a d i.

-   T o 'x ta ,  deyman!  -   dedi-da,  T anaboy  unga  yana 

yetib  olib,  q lidan  ushladi.  U   esa  q o 'lin i  to rtib   olib, 

yana  yurishda  davom  etdi.

-   Bunga  yo'l  qo'ym aym an,  ketishga  haqqing  yo'q!  -  

dedi  T anaboy  va  uni  yelkasidan  burib,  o'z iga  tortdi. 

Shu  p ay t  to 's a td a n   ko'z  o'ngi  xiralashib,  atrofdagi  op­

poq  te p a la r  gir  aylanib  ketdi.  K utilm aganda  ja g 'ig a  

kelib  tushgan  m usht  uni  oyoqdan  q u latg an   edi.

U  hushini  yig'ib,  boshini  k o 'ta r g a n d a ,  Bektoy  al- 

laqachon  tepalik  orqasida  g 'o y ib   b o 'lgandi.  U n ing  or­

tid a   zanjir  halqalari  singari  yolg'iz  oyoq  izlari  qorayib 

qolgan  edi.

-   Sob  b o 'ld i  bu  yigit,  ketdi,  -   deb  ingrardi  Tanaboy 

em aklab  o 'rn id a n   tu ra rk a n .  Q o 'lla ri  qor  aralash  loyga 

botgan  edi.  Nafasini  rostlab  oldi.  B ektoyning  qo'y larini 

t o 'p la b ,  boshini  quyi  solgancha,  o'z  suruvi  tom on  hay­

dab  ketdi.

XVII

O v u ld an   chiqqan  ikki  otliq  to g '  tom on  y o 'r tib  

kelardi.  U larning  biri  saman  otda,  ikkinchisi  to 'riq  

o td a  edi.  O tla rn in g   dumi  q a ttiq   tu g ib   q o'yilgan  bo'lib, 

aftidan,  ular  olisga  ketishayotgandi.  Q o r  aralash  loy 

parchalari  tuy o q   ostidan  shaloplab  otilib  chiqib,  atrofga 

sachrardi.

Gulsari 

jilovni 

to rtib  

y o 'r tib  

borardi. 

X o'jayin 

sog'a yguncha  u  q an tariq d a  tu rib   dam  olgan  edi.  Biroq 

hozir  uning  ustida  x o 'jayini  emas,  balki  charm  palto

298

ustidan  kiyib  olgan  brezent  y o m g 'irp o 'sh in in g   barlarini 

hilp iratib   borayotgan  allaqanday  notanish  kishi  o 'tirard i. 

U n ing  kiyimlaridan  biroz  kraska  va  rezinka  hidi  kelib 

turardi. 

J o 'r a  

b o 'la k  

otda, 

uning 

yonida 

borardi. 

Y o 'r g 'a n i  u  tu m an d an   kelgan  o 'r to q q a   bergandi.  Gulsari 

ustida  kim  o 'tirg an i  bilan  endi  ishi  y o 'q   edi.  Yilqidan, 

avvalgi  x o 'jay in id an   ajra tib   olganlaridan  beri  unga  ko'p 

kishilar  mingandi.  H a r  xil  odam lar  -   yaxshilari  ham, 

yomonlari  ham,  egarda  qulay  va  noqulay  o 'tiradiganlari 

ham   bor  edi  ularning  ichida.  O liftalarn in g   ham  q o 'liga 

tushdi.  U lar  otga  mingandan  keyin  suyulib  ketishar  edi! 

U lar  otni  choptirib,  birdan  jilovini  to rtib   to 'x ta ta r ,  

sapchitib  orqa  oyoqlarida  tik k a   tu rg 'iz a r  va  yana  urib 

haydar  va  y ana  jilovini  zarb  bilan  to rtg an c h a  uni  taq q a 

t o 'x t a t a r   edilar.  Nima  qilayotganini  o'zlari  ham  bilmas- 

dilar,  fa q at  hamma  uning  G ulsarida  ketayotganini  ko'rsa 

bas.  Hamma-hammasiga  k o 'n ik ib   qolgan  edi  Gulsari. 

Uni  o txonada  saqlab  zeriktirib  qo'ym asalar  b o'lgani.  U 

hamon  avvalgi  havas,  ishtiyoq  bilan  yashardi:  yugurish, 

yugurish  va  yana  yugurish  kerak  edi  unga.  U  kimni 

olib  ketyapti,  buning  unga  aham iyati  y o 'q   edi.  Buning 

faqat  ot  ustida  borayotgan  kishi  uchun  farqi  bor  edi. 

Saman  y o 'r g 'a n i  berib  qo'yishibdim i,  dem ak  uni  hurm at 

qiladilar,  undan  hayiqadilar.  Kuchli  va  chiroyli  ot  edi 

Gulsari.  U nga  mingan  kishi  tinch,  rohat  qilib  ketardi.

Bu  safar  y o 'r g 'a g a   kolxozga  vakil  qilib  yuborilgan 

tum an  prokurori  Segizboyev  mingan  edi.  Unga  kolxoz 

partorgi  hamroh  b o 'lib   yura r  va  bu  k a tta   hurm at 

edi.  P arto rg   og'iz  ochmasdi,  ehtimol  cho'chiyotgandir. 

C hunki  qo'zilatish  yomon  ahvolda  edi.  J u d a   yomon  edi. 

S hunday  ekan,  og'iz  ochmagani,  cho'chigani  m a ’qul. 

Q u ru q   so'z dan  nima  foyda.  Pastgi  lavozimdagi  kishi 

yuqori  lavozimli  kishidan  hayiqm og'i  kerak.  Aks  holda, 

hech  qanday  tartib-intizom ning  bo'lishi  mumkin  emas. 

S hundaylari  ham  bo'lad ik i,  u lar  itoatlaridagi  kishilarni 

o'zlari  bilan  ten g   k o 'r ib   m uomala  qilishadi,  keyin  esa 

an a   shu  kishilardan  shunaqa  pand  yeyishadiki,  hasrat- 

laridan  chang  chiqadi.  H okim iyat  k a tta   ish,  m as’uliyatli 

ish,  uni  boshqarish  h a r  kimning  ham  q o 'lid a n   kelaver- 

maydi.

299

Segizboyev  egar  ustida  y o 'r g 'a n in g   bir  tekisda  qadam 

tash lash iga  monand  tebranib,  shularni  o 'y la b   borardi, 

uning  kayfiyati  yomon  deb  ham  bo'lm asdi,  lekin  har 

holda  c h o 'ponla rni  tekshirishga  y uborilayotgan  ekan, 

u  yerda  ehtimol  ko'ngilsiz  ahvolga  duch  kelishi  m um ­

kin,  buni  u  bilar  edi.  Qish  bilan  bahor  to 'q n a s h   ham ­

madan  ham  q o 'y la r  bilan  qo'zichoqlar  ko'proq  nobud 

bo 'lard i.  U larni  saqlab  qolishning  hech  imkoni  yo'q 

edi.  Har  yili  ahvol  shunday  kechardi.  B undan  hamma 

x abardor  edi.  Modomiki,  uni  vakil  qilib  yuborishgan 

ekan,  demak,  u  kim nidir  javobgarlikka  tortishi  kerak 

edi.  Rayonda  q o 'y la rn in g   k o 'p lab   qirilib  ketishi  endi 

unga  qo'l  kelishini  ham  u  ichida  bilib.  yurardi.  Axir, 

chorvachilikning  o g 'ir  ahvolga  tu sh ib   qolganiga  u,  t u ­

man  prokurori,  raykom  byurosining  a ’zosi  emas,  balki 

birinchi  kotibasi  javob  berishi  kerak  edi-da.  Hali  yangi, 

tum an g a  yaqindagina  kelgan,  boshqalarni  azobini  ham 

u  cheksin.  Segizboyev  bo'lsa,  chetdan  q arab  turadi, 

u  yoqda  yuqoridagi  o 'r to q la r  ham  ko'rishsin,  chetdan 

yangi  kotiba  yuborib,  x ato   qilib  qo'yishm adim ikin... 

Yangi  kotibani  tayinlashganda  Segizboyevning  xunobi 

oshgan,  o'z ini  saylam aganlaridan  g 'o y a t  xafa  bo'lgan 

edi.  P rokuror  b o 'lib   ishlayotganiga  ham  necha  yillar 

bo'ldi.  U   o'z ining  nimalarga  qodir  ekanligini  necha 

bor  k o 'rsa tdi.  Hechqisi  y o'q,  uning  d o 'stlari  bor,  biron 

nima  b o 'ladigan  bo'lsa,  himoya  qilishadi.  V a qt  yetdi, 

endi  u  partiyaviy  ishga  o'tishi  kerak,  prokurorlik  stulida 

uzoq  o 'tirib   qoldi...  y o 'r g 'a   yaxshi,  loy  demay,  shilta 

demay  kema  singari  beozor  ketib  borardi.  P arto rg n in g  

oti  terlab-pishib  ketgan  edi,  holbuki,  y o 'r g 'a   endigina 

te r  chiqara  boshlagandi...

J o 'r a   esa  o'z  o 'y lari  bilan  band.  U ning  rangi  ro'yi 

bir  holatda  ozib,  so 'lg 'in   yuzi  za’faron  to rtib ,  ko'zlari 

kirtayib  ketgandi.  Yurak  kasalidan  necha  yillardan  beri 

azob  chekardi.  V a qt  o 'tg a n   sari  kasali  o g 'irlash ib   borar, 

fikrlari  mungli  edi.  Ha,  Tanaboy  haq  edi.  Rais  baqi- 

rardi-chaqirardi,  lekin  bundan  nima  foyda?  K o 'pincha 

tu m a n d a   qolib  ketar,  doimo  q andaydir  ish  bilan  band 

b o 'la r  edi.  P artiy a  majlisiga  uning  masalasini  qo'yish 

kerak  edi,  tu m a n d a   bo'lsa  orqaga  siltab,  k u tib   turishni

300

tavsiya  qilishardi.  Nimani  kutish  kerak?  G o ‘yo  O ldanov 

o'z  istagi  bilan  ketmoqchi  emish,  ehtim ol,  shuning 

uchundir?  Tezroq  ketganda  m a ’qul  bo 'lard i.  J o 'r a g a  

ham  ketish  vaqti  yetgan  edi.  U n d a n   nima  foyda?  Doimo 

kasal.  Shomansur  kanikulga  kelgan  edi,  u  ham  bu  ish- 

dan  bo'shashni  m aslahat  berdi.  Ketish-ku  mumkin-a, 

vijdon-chi?  Shomansur  aqlli  bola  edi  -   k o ‘p  narsalar 

haqida  otasidan  k o 'r a   yaxshiroq  fikr  y u ritardi.  Qishloq 

xo'jalig in i  qanday  boshqarish  va  hokazo  -   hammasiga 

aqli  yetardi.  U larga  yaxshi  t a ’lim  berishyapti,  vaqti 

kelib,  ular  ham  t a ’lim  berayotgan  professorlarga  yetib 

qolishar,  biroq,  hali  nima  bo 'lad i,  nima  q o 'ya di,  J o 'r a  

o 'lib   ketadimi!  Ammo  o ‘z  g ‘am-alam laridan  bosh  olib 

ketolmaydi.  O 'z in g d an   qochib  q u tu la   olmaysan.  Ha, 

odam lar  nima  deyishadi?  V a ’da  berdi,  ishontirdi.  Endi 

b o ‘Isa  kolxozni  qarzga  botirib,  m ushkul  ahvolga  solib 

qo'y ib ,  o ‘zi  chetga  chiqib  olib,  tinchgina  yashayapti, 

deyishadi?  Y o ‘q,  unga  tinchlik  y o ‘q,  bo'lm aydi  ham, 

yaxshisi  -   oxirigacha  tu rib   berishi  kerak.  Yordamga  ke- 

lishar,  shuncha  uzoq  v aq t  yordamsiz  qoldirishmas,  faqat 

tezroq  kelishsa,  kelganda  ham  m anaviga  o'xsham ay,  ha- 

qiqiy  yordam  berishga  kelishsa  edi...  bu  bo'lsa,  ish  bar- 

bod  qilinganligi  uchun  sud  qilamiz,  deydi.  Sud  qilsang 

qilaver!  H ukm   chiqarish  bilan  ishni  tu z a ta   olarmiding. 

Q o vog'ini  solib  kelishini  qarang:  g o 'y o   tog 'd ag ilarn in g  

barisi  jinoyatchilar-u,  faqat  ugina  kolxoz  ishi  uchun 

jo n k u y a r...  Unga  bularning  hammasi  bir  pul,  faqat 

x o 'j a   ko'rsingagina  kelib  ketadi.  Ammo  shunday  deb 

uning  o'z iga  aytib   k o ‘r-chi...

XVIII

G 'ira-shira  tu m a n   ichra  ulkan  t o g 'la r   qad  k o 'ta r ib  

tu rard i.  U la r  quyosh  nurini  ko'rm ay,  qovoq  solgancha, 

baha y b at  pahlavonlar  singari  m a g 'r u r  tu m ta y ard i.  Bahor 

havosi  ru tu b a tli,  tu m an ,  nam garchilik  edi.

Tanaboy  o ‘z  qo'yxonasida  jon  olib,  jon  berardi, 

kun  sovuq  edi.  Birdaniga  bir  necha  sovliq  qo'zilagan,