Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
k eltirishgan edi. U pichan ustida yotib biroz dam ol- gach, picha o'ziga kelgan edi. O tb o q a rla r uni hovlisiga olib ketm oqchi b o 'ld ila r, lekin u ko'nm adi. Kom m unist larni chaqirib kelishga odam yuborib, endi ularni ana keladi, m ana keladi deb kutardi. Qorovul ayol chiroqni yoqib, J o 'r a n i xoli qoldirdi- da, dahlizdagi pechkaga o ' t yoqish bilan ovora bo 'ld i, u b a ’zan qiya ochilgan eshikdan qarab, uh to rtib boshini chayqab qo'yardi. J o 'r a odamlarni k u tardi, v aq t esa imillab o 't a r edi. Unga ato qilingan va k o 'p g in a qismini yashab b o 'lg a n d a n keyingina J o 'r a q adriga yeta boshlagan bu h ayot endi har d aqiqa sayin achchiq va alam tom chilar singari tom ib tu g a b borayotgandek edi. U kunlari va yillari qanday o 'tg a n in i payqamay qoldi. Hash-pash de- guncha m ehnat bilan, tashvish bilan o 'tib ketdi. U ning ku tg an narsasining hammasi ro'yobga chiqmadi, hamma narsa u istagancha bo'lm adi. H a ra k a t qildi, kurashdi, 319
biroq m ushkuldan q u tu lis h uchun, yurish bunchaiik xatarli bo'lm asin uchun, c he tla b o 'tish uchun, allaqa- yerlarda chekindi ham. Ammo ularni che tla b o 'tolm adi. U to 'q n a s h kelib qolishdan q o 'r q ib yurgan kuch uni boshi berk ko'chaga siqib qo 'y g a n edi, endi chekinishi mumkin emasdi, y o'l tam om bo'lgandi. Eh, agar u o'z xatosini ertaroq tush u n g an d a, h ayot ko'z iga tik qarashga o'zini vaqtliroq m ajb u r etganda edi... H a y o t achchiq va alamli tom chilar singari tom ib tu g a b borayotgandi. O d a m la r tezroq kela qolsa b o 'lm aydim i? M uncha uzoq k u ttirish y a p ti? « F a q a t ulgursam b o'lgani, - deb o 'y la rd i J o 'r a q o 'r q u v aralash. - Hammasini aytishga ulgursam bas! - derdi u yana va o'zini tash lab ketayotgan um r-hayotni unsiz shiddatli nido bilan ushlab tu rard i. O 'z in i dadil tu tis h g a h arak at qilib, so'nggi jan g g a hozirlanardi. - Ishning qanday sodir b o'lganligini, byuroning qanday o 'tg anligini, T anaboyning partiyadan qanday chiqargan- liklarini - hammasini gapirib beraman. Bilib qo'yishsin: men raykomning bu qaroriga q o 'sh ila olmayman. Bilib qo'yishsin: men T anaboyning p artiy a d an chiqarilishiga rozi emasman. O ldanov haqida qanday fikrda bo'lsam, barisini aytib beraman. Mayli, mendan keyin uning m a ’ruzasini eshitishsin. Mayli, kom m unistlar hal qi- lishsin. Men kim ekanligimni batafsil so'zlab beraman. Kolxozimiz haqida, kishilar h aqida g apiram an... F a q a t ulgurish kerak, tezroq kelishsa edi, tezroq...» Birinchi b o 'lib xotini dori bilan yetib keldi. U ju d a q o 'r q ib ketgan edi, oh-voh qilib yig'lardi. - Aqling joyidami o'zi? Nahotki shu majlislarga to 'y m a g a n bo'lsan g ? Y ur uyga. R angi-ro'yingga qara. Hech bo'lm asa o'z ingni o'ylasang-chi! J o 'ra eshitishni istamasdi. Dorini icha turib qo'l sil- tadi. Tishlari stakanga urilib, suv ko'kragiga oqib tushdi. - Hechqisi y o 'q , endi o'zimni yaxshi his qilyap- man, - dedi u bir maromda nafas olishga h arak at qilib. - Sen meni u yerda k u tib tu r , keyin boshlab olib ketasan. Q o 'r q m a , chiqaver. K o'chada kishilarning oyoq tovushlari eshitilishi bi lan J o 'r a qaddini rostlab stoldan tu rd i, o'z ining so'nggi 320
burchi deb hisoblangan narsani ado etish uchun o g 'riq q a bardosh berib, bor kuchini to 'p la d i. - Nima b o 'ld i? Senga nim a b o 'ld i, J o 'r a - deb so'rashardi kom m unistlar undan. - Hech nima. Hozir aytam an, hammasi kelishsin, - d eb javob berardi J o 'r a ularga. U m r achchiq va alamli tom chilar singari tu g a b borar edi.
K om m unistlar to'p lan ish g ac h , p a rtorg J o 'r a Sayoqov stoldan tu rib , boshidan telpagini oldi va partiy a maj- lisini ochiq deb e ’lon qildi... XXI
Tanaboy uyiga tu n d a yetib keldi. J a y d a r hovliga fo- nus k o 'ta r ib chiqdi. K utaverib ko'z lari t o ' r t bo'lgandi. U eriga ko'zi tushishi bilan allaqa nday m usibat yuz berganini angladi. Tanaboy jim gina otining suvlug'ini chiqarib, egarini olib qo'ydi. J a y d a r esa chiroqni tu tib tu rard i. Tanaboy lom-mim demasdi. «Rayonda ichib olganida, ehtim ol, o'z ini yengil sezarmidi» deb dilidan o 'tk az d i xotini. T anaboy esa hamon gapirmasdi. U ning bu sukuti tobora dah sh a tliro q b o 'lib tu yulardi. Bechora J a y d a r bo'lsa uni x u rs a n d qilmoqchi edi: tu m andan biroz xashak, somon va arpa uni keltirishgandi. Havo ham ancha isib, qo'zilarni yaylovga chiqarishgandi. U lar endi maysalarni chim tiy boshlashgan edi. - B ektoyning suruvini olib ketishdi, yangi cho'pon yuborishdi, - dedi u. - E, B ektoyning ham, o 'sh a c h o ‘pon-u suruvning ham padariga la ’n at... - Charchadingizm i? - Nega charchar ekanm an? P artiy ad a n haydashdi! - Sekinroq, saqm onchilar eshitib qolishadi. - Eshitsa nim a? Nega yashirar ekanman. Daydi itdek haydab yuborishdi. S hunday qilishlari kerak edi. Seni ham shunday qilish kerak. Bizdaqangilarga bu ham oz. Nega tu rib qolding? M uncha angrayasan? - Boring, damingizni oling. - Buni o'zim ham bilaman. 11
- 2641
321 T anaboy q o 'y x o n a tomon ketdi. Q o 'y la rn i ko'z dan kechirdi. S o'ng o 'r g a chiqib q o ro n g 'id a te n tira b yurdi- da, y ana q o 'yxona ga q ay tib keldi. O 'z ini qo'y a rg a joy topolmasdi. U ovqatlanishdan ham, gapirishdan ham bosh to rtg an edi. Bir burchakdagi somon ustiga o'zini tashlab, qimir etm ay yotdi. Tirikchilik, kund alik ta sh vish, hadiksirashlar endi bir pul edi. U n ing ko'ngliga qil sig'm asdi. Yashashni ham, o'ylashni ham, atrofdagi biron narsani ko'rishni ham istamas edi endi u. U yoqqa ag 'an ar, bu yoqqa ag 'an ar, uxlamoqchi, ham m a narsani esdan chiqarmoqchi bo 'lard i. Biroq u n u ti b b larm idi? U yana B ektoyning qay tarz d a su ru vini tashlab ketganligi, oppoq q o rd a uning qora izlari qolganligi, B ektoyning so'ziga jav o b an og'iz ocha ol- maganligini esladi... Yana Segizboyevning y o 'r g 'a o td a tu rib baqirib, og'izga olib b o 'lm aydigan so'zlar bilan so'kkanini, tu rm ag a jo 'n a ta m a n , deb d o 'q urganini, tum an partiya kom itetining byurosida T anaboyning za- rarli shaxs va xalq dushmani deb ataga nlarini xayoli dan o 'tk a z d i... Shu bilan endi hamma narsa va uning b u tu n hayoti tugagande k edi. U bironta ja rg a yiqilib tushib nobud b o 'lm aguncha panshaxani ushlab, qorong'i tu n q a ’riga q arab chopishni va b u tu n olamga j a r solib faryod chekishni istardi. U uyquga
ketarkan, bunday
yashagandan k o 'ra
o 'lg a n yaxshiroq, deb o'y lard i. Ha, ha, o'lim afzal!.. U uyqudan uyg'o n g a n id a kallasi g 'o v la r edi. Bir necha d aqiqa o'z ining qayerdaligini, nima bo'lganligini anglay olmadi. Yonida q o 'y la r y o 'talish ar, qo'z ichoqlar m a ’rashardi. Endi bilsa q o 'y x o n a d a yotgan ekan. H ov lida to n g yorishib qolgan. Nega uy g 'o n d i? Nima uchun? Hech ham uyg'onm agani m a ’qul edi. O 'lis h qoldi xolos, o'zini o'ldirish kerak... Keyin u ariqdan hovuchlab suv ichdi. Y upqa muz pardasi qoplagan suv nihoyatda sovuq edi va uning qaltiroq barmoqlari orasidan shildirab oqib tushardi. U bo'lsa yana hovuchini suvga to 'ld ir ib shimirardi. Biroz nafasini rostlab o'ziga keldi, fa qat shundagina u o'zini o'ldirish haqidagi qarori ahm oqona fikr ekanligini t u shunib yetdi. Insonga bir m arta beriladigan hayotdan 322
qanday qilib o'z ini m ahrum etish m um kin? Segizboyev- lar shunga arziydimi? Y o'q, hali Tanaboy yashaydi, hali u k o 'p ishlarni qiladi!.. Uyiga q ay tib kelib m iltiq va p a trontoshni sekingina bekitib qo'ydi va shu kuni kechgacha tinm ay ishladi. Xotini bilan, qizlari va saqmonchi ayollar bilan shirin muom alada bo Imoqchi edi-yu, lekin xotin la r biron n a r sani sezib qolishmasin, deb o'z ini tiydi. X otin lar esa go 'yo hech narsa r o 'y bermagandek, ham m a ish joyida ekandek, o'z ishlari bilan m ashg'ul edilar. Tanaboy ularning bu qilig 'id a n m am nun edi. U indamay ishlab yuraverdi. Yaylovga borib, qo'y larn i haydab kelishga yordam berdi. K echqurun havo aynay boshladi. Q o r yoki yom g'ir yog'ishi aniq edi. Atrofdagi t o g i a r n i tu m a n qoplab, k o 'k yuzini esa qalin b u lu tla r c h u lg 'a b olgandi. Yana qo'z ichoqlarni sovuqdan asrash haqida bosh qotirish kerak edi. Yana q irg 'in boshlanmasin uchun qo'yxonani tozalab, ostiga somon sochish lozim edi. T anaboy d iq q at b o 'la r, lekin o 'tg a n voqealarni imkoniyati boricha unu- tishga, umidsizlikka tushm aslikka h a ra k a t qilardi. Q o ro n g 'i tu sh a boshlaganda q o 'r a d a bir otliq paydo bo'ldi. U ni J a y d a r qarshi oldi. U la r allanim alar haqida gaplashishardi. Bu v aq t Tanaboy q o 'y x o n a d a ish bilan band edi. - Hoy, Tanaboy, bu yoqqa qarang, - deb chaqirdi uni xotini. - O v u ld a n b ir odam kelibdi. Tanaboy
xotinining so'z
ohangidan q andaydir ko'ngilsiz voqea r o 'y berganini sezdi. U hovliga chiqib, otliq bilan ko'rishdi. Kelgan odam q o'shni ovulning cho'poni ekan. - E, Aytboy, senmisan? O td a n tush. Q ayerlardan so'raymiz? - O v u ld a n kelayotirm an. Bir ish bilan borgan edim. Aytishlaricha, J o 'r a q a ttiq kasal ekan. Siz a lb a tta uning oldiga borarmishsiz. S hunday deb tayinladilar. «Yana J o 'r a » . Salgina bo'lsa ham u n u tila boshlagan g'a m -alam lar y ana qaytad a n yangilandi. Lekin afsuski, Tanaboy uning diydorini ko'rishni istamas edi. - Nima, men doktorm idim ? U hamisha kasal. Usiz 323
ham tashvishim boshimdan oshib yotibdi. K o 'rib turib- san, havoning avzoyi buzuq. - Borasizmi, bormaysizmi, bu sizning ishingiz, o'zingiz bilasiz. M enga tayinlagan gaplarini aytib qo'ydim . Xayr, vaqtim ziq, kech kirib qoldi. Aytboy otini y o 'lg a burdi-yu, lekin yana jilovini to rtib dedi: - Tanake, yana bir o 'y la b ko'ring. Ahvoli ju d a og'ir. O 'g 'lin i o 'q ish d an chaqirtirishibdi, vokzalga kutib olgani ketishibdi. - Xabar keltirganing uchun rahm at. Ammo men bormayman. - Boradi, - J a y d a r orlanib gapga aralashdi. - T ash vish to rtm an g , boradi. Tanaboy indam adi. Ammo Aytboy biroz uzoqlash- gach, xotiniga o'shqirdi: - Sen bu odatingni tashla. Nega men uchun sen javob berasan? Nima "qilishimni o'z im bilaman. Bormay man, dedim, bormayman! - Nima deyotganingizni o'zingiz bilyapsizmi, T a n a boy? - O 'y la b o'tirish im n in g hojati y o'q. Y etar endi. Andisha qila-qila shu darajaga yetdim ki, p artiy a d an ham haydashdi. Mening endi hech kimim y o 'q . Men kasal bo'lsam , biron kimsa ko'rgani kelmay q o 'y a qolsin. Bir o'zim peshonamdagini ko'raveraman! - dedi u g'a zab bilan q o 'l siltab va q o 'y x o n a tomon ketdi. Lekin ko'ngli hamon joyiga tushmasdi. O n a q o 'y la r oldidan yangi tu g 'ilg a n qo'zichoqlarni k o 'ta r ib olib, ularni
bir burchakka eltar, m a ’rayotgan q o 'ylarga o'shqirar, o'z icha d o 'n g 'illa r edi: - Ishdan oldinroq ketganida bunchaiik azob tort- masdi. Q achon qarasang yuragini ch a ngallab yuradi-yu, lekin egardan tushm aydi. Boshliq emish! Yelkamning chuquri ko'rsin seni. Xafa bo'lsan g b o'laver, men ham sendan xafaman. Hech kim bilan ishim y o 'q ... Hovli qorong'i. Asta-sekin qor y o g 'a boshladi. Koi- n o t shu d a ra ja d a xomush va sokin ediki, h a tto siyrak qor zarrachalarining yerga tushayotgani ham eshitilib turardi. 324
Tanaboy o 'to v g a kirmadi, xotini bilan gaplashishdan o'zini olib qochib yurdi. J a y d a r ham uning oldiga kel- masdi. « O 's h a yerda o 'tirsa n g o 'tirave r, - deb o'yladi Tanaboy. - Lekin meni borishga m ajb u r etolmaysan. Endi men uchun bularn in g ahamiyati yo 'q . Men bilan J o 'r a m utla qo begona kishilarmiz. U ning yo'li boshqa- yu, mening y o 'lim boshqa. O ld in d o 's t b o'lsak ham, endi begonamiz. Agar men uning d o 'sti bo'lsam shu m ahalgacha u qayerda edi? Y o'q, endi men uchun bari- bir...» Axir J a y d a r uning oldiga keldi. U erining yomg'ir- po'shini, yangi etik, belbo, q o 'lq o p , kishilik telpagini keltirgandi. - Kiyimingizni kiying, - dedi u. - Bekorga ovora bo'lyapsan. Hech qayerga bormay man. - V aqtni o 'tkazm ang, biron narsa b o 'lib qolsa, keyin um r bo'yi pushaymon qilib yurasiz. - Pushaymon ham qilmayman. U nga ham hech narsa bo'lm aydi. Biroz yotadi-da, yana ishga chiqib ketadi. Biz uni endi ko'ryapmizmi. - Tanaboy, men sizdan hech v a q t biron narsa iltimos qilmagan edim. Hozir esa iltimos qilyapm an. Alamingiz- ni menga qoldiring-u, o'zingiz boring, bir odamgarchilik qiling!
- Yo'q! - dedi Tanaboy qaysarlik bilan boshini chayqab. - Bormayman. Endi men uchun baribir. Sen odob va odatni o'ylaysan. «O d a m lar nima deyishadi», deb o'ylaysan. Men esa endi hech narsa bilan ishim yo'q . - Es-hushingizni y ig 'ib oling, Tanaboy. Men borib o 'c h o q d an x abar olib kelay, y ana kigizga cho'g* tushib ketmasin. Ja y d a r erining ust-boshlarini uning oldida q o ld i rib ketdi. Lekin T anaboy o 'rn id a n qimirlamadi. Bir burchakda xayolga cho'm ib o 'tirave rdi, o'z qarorini buzishga j u r ’a t etolm adi, J o 'r a g a aytgan so'zlarini ham xotirasidan chiqarib tash lay olmasdi. Endi-chi: «Assa- lomu alaykum , bir k o 'r ib ketay, deb keldim, so g 'lig 'in g 325
qalay? Biron yordamim кегак emasmi?» deb borsinmi? Y o 'q -y o 'q , u b unday qila olmaydi va bunga odatlan- magan ham. J a y d a r qaytib keldi. - Hali kiyinganingiz y o'qm i? - Jo n im g a k o ‘p tegaverma. Bormayman, dedim-ku, axir senga. - O 'r n in g d a n tur! - deb baqirdi J a y d a r g 'a z a b bi- lan. T anaboy xuddi kom andirning b u y ru g 'in i bajargan soldatdek o ‘rnidan sakrab turganini o'zi ham sezmay qoldi. J a y d a r yaqin kelib, fonusning x ira s h u ’lasida g ‘am cho 'k k an g'azabli ko'zlarini eriga tikdi. - Agar sen erkak bo'lm asang, inson bo'lm asang, m ushtipar bir ojiza bo'lsang, sen uchun men boraman, sen esa lab- lunjingni osiltirib o'tiraver! Hoziroq jo 'n a y m a n . Bor, otni darhol egarla! Tanaboy xotin in in g farmoniga bo'ysunib, otni egar- lagani ketdi. Eshikda hamon m aydalab qor yog'ardi. Z ulm at g o ‘yo teran girdobdagi suvdek atro fd a un chiqarm ay sekin aylanardi. Zim-ziyo q o ro n g 'ilik d a h atto t o g 'la r ham krinmasdi. «Endi bu koTgilik ham bor ekan! S hunday qorong'i kechada ta n h o o'zi qayerga bo- radi? - deb dilidan o 'tkazdi u q o ro n g 'id a o t ustiga egar tash lar ekan. - Koshki gapga kirsa. Aytganini qilmas- dan qo'y m aydi. O 'ld irs a n g ham qaytm aydi. Y o 'ld a biron hodisa yuz bersa nima b o 'la d i? O 'z id a n ko'rsine...» T anaboy otni egarlar ekan, o'z idan o'zi uyalib
ketdi. «Rostdan ham men odam emasman, hayvonman. Alamimdan aqlimni yeb qo'yibm an. Alamimni hammaga namoyish qilyapman: mana ko'ring, men qanday baxtsiz- man, mushkulim og'ir. Bechora xotinim ni ham qiynab y ubordim ... U n d a nima g unoh? Nega uni bunchalik qiynaym an? Bu ishim yaxshilikka olib bormaydi. Men yaramas odamman. H ayvonman, ha, hayvon!» T anaboy ikkilanib qoldi. Lekin o'z gapidan qaytish ham oson emasdi endi unga. U boshini quyi solganicha qaytib kirdi. - Egarladingmi? - Ha!
- Bo'lm asa otlan! - dedi J a y d a r unga va yom g'ir- 326
pshini uzatdi. T anaboy indamay kiyina boshladi. U xotin in in g birinchi boT ib murosaga kelganidan xursa n d edi. Ayni v a q td a u x jak o T sin g a sarkashlik qilib: - Ertaga borsam-chi? - deb qydi. - Y o ‘q, hozir y o 'lg a tush. Keyin kech bladi. T u n to d a sokin girdob boTib aylanardi. Laylak qor sekin-asta, b ir m arom da yerga q nardi. T anaboy qop- qoron i yon ba irlar b y lab o ‘zi rad etgan d stining chaqiri iga ta n h o ketib borardi. Boshiga, yelkalariga, soqoli va q lla rig a qor uchqunlari yopishardi. Tanaboy egarda qim irlam ay tirar, ustidagi qorlarni ham qoqmas edi. Shu zaylda unga xayol surish qulay edi. U J o ‘ra haqida, uzoq yillar davom ida ularni bir-biriga yaqin- lashtirgan narsalar haqida ylardi. J o T a unga savod rg atg a n paytlarini, keyin esa birgalikda komsomolga, s ngra partiyaga kirgan kezlarini y lardi. Bir v a q tla r J o ‘ra bilan kanal qurilishida ishlaganlarini, kunlardan birida JoY a T anaboyning surati va u haqdagi kichik maqola bosilgan gazetani ham m adan oldin olib kelib, ham m adan oldin T anaboyning q lini siqib tabrikla- ganini esladi. T anaboyning ko'ngli borgan sari yum shar va qalbini a llaqanday tashvishli his qam rab borar edi: «Ahvoli qanday ekan-a? Balki, h aqiqata n ham ahvoli o irdir? B o'lm asa lini nega chaqirtirdi ekan? Yoki unga biron narsa dem oqchim ikin? V idolashm oqchim ikin?...» Tong yorishib qolgan edi. Hamon charx urib qor y o g'a rdi. T anaboy otini yeldirib haydab ketdi. Hademay anovi tep alik lar etagidagi pastq am lik d a ovul krinadi. J o 'r a n i n g ahvoli qalay ekan? Tezroq yetib borsa edi. Nogahonda tong
su k u n atid a ovul
tom o n d an al-
lanechuk mungli nola q u lo g 'ig a chalindi. Kimningdir faryodi eshitilib, yana jim ib qoldi. Tanaboy otning jilovini to rtib shamol kelayotgan o'sha tom on quloq solib turdi. Hech narsa eshitilmasdi. Ehtim ol, unga shunday tu y ulgandir. O t Tanaboyni tepalik k a olib chiqdi. P astlikda, qor o stida qolgan polizlar v a y alang'och d a ra x tla r orasida kimsasiz ovul ko'chalari cho'zilib yotardi. Hali erta bo'lg an i uchun k o 'c h a la rd a hech kim ko'rinm asdi. F aqat 327
bir hovli oldida odam lar to'd asi qorayib k o'rinar, o tlar d a ra x tla rg a q a n ta rib q o 'yilgan edi. Bu J o 'r a n in g hovlisi edi. Nega u yerda o dam lar bunchalik k o 'p ? Nima bo'ldi ekan? Nahotki... Tanaboy uzangiga oyoqlarini tirab, bo'yini cho'zib, muzdek havodan e n tikib nafas oldi-da, jim ib qoldi va shu zahotiyoq otini p astlikka q arab shitob bilan surib haydab ketdi. «Bo'lishi mumkin emas! Bu nimasi? Bo'lishi mumkin emas!» U n ing dili vayron b o 'ldi va b u tu n vujudini ko'ngilsiz hijillik qo p lab oldi. G o 'y o u yerda sodir b o 'lg an voqea uchun bu gunohkordek edi. Yagona d o 'sti abadiy ko'z yumish oldida vidolashmoq uchun uni chaqirsa-yu, u qaysarlik qilib, o 'ja r lik qilib arazlab o 'tirsa. Endi u nima degan odam bo'ldi. Nega xotini uning yuziga «tuf» dem adi? O 'lim to 'sh ag id a yotgan kishining oxirgi iltimosini bajo keltirishdan ham zarurroq narsa bormi bu duny o d a? .. Tanaboyning ko'z o 'n g id a y ana J o 'r a y o 'r g 'a sa- manda orqasidan yetib kelgan o 'sh a d asht y o 'li namoyon bo'ldi.
O 's h a n d a u J o 'r a g a nim alar degandi? Endi
o'z ining bu gunohini kechira oladimi? Tanaboy o'z aybi va or-nomus yuki ostida egilgani- cha qorli ko 'c h ad an ot ustida noxush ketib borardi... Birdan u J o 'r a n in g hovlisi ro'parasida bir t o 'p otliqlarni ko'rdi. U la r un chiqarm asdan yaqinlashib kelishardi. Keyin birdan hammasi egarda to 'lg 'a n ib , baravariga dod-faryod ko'tarishdi. - O 'y b o y , bovrimoy! O 'y b o y , bovrim! «Qozoqlar kelishibdi» - deb o 'yladi Tanaboy va d o 'stid a n ju d o bo'lganini endi bildi. Daryoning naryo- g 'id a n kelgan qo'shni qozoqlar J o 'r a n i o'z og'aynisi, qo'shnisi, yaqin kishisi sifatida ham da bu tu n okrugda m ashhur kishi sifatida y q la b yi lashar edilar. «Rah- m at sizlarga d o 's tla r, - deb k o 'nglidan o 'tkazdi Tanaboy shu daqiqada. - Azaldan, ota-bobolarimiz davridan beri sizlar shodligimizga ham, g'a m -anduhim izga ham she- riksizlar, t o 'y u u loqlarda ham biz bilan birgasizlar. Y ig'langlar, biz bilan birga yilanglar!» T anaboy ham ularga ergashdi. U ning alamli faryodi tonggi ovulga taraldi. 328
- J ra-a-a! J o ‘ra-a-a! U ot ustida l killab, egarning hali u, hali bu to- moniga o g ‘ib borar va dunyodan k o ‘z yum gan d o ‘stini y q sab zor-zor yi la r edi. M ana, J o 'r a n in g hovlisiga ham y etib keldi. Ana, uy oldida ustiga motam yopii yopilgan Gulsari turibdi. U ning sarisiga tu shayotgan qor uchqunlari sha za- hoti erib ketar edi. Gulsari egasiz qoldi. Endi u quruq egar bilan turardi. Tanaboy zini otining b yniga tashlar, qaddini k tarib, y ana tash lan a r edi. Atrofda odam lar xuddi tu- m andagidek arang k o 'rin a r va tinimsiz yii eshitilardi. U a la- o v u r ichida kimningdir: - T anaboyni o tdan tushirib, J o 'r a n in g li yoniga olib boringlar, - deganini ham eshitmadi. Bir necha j u f t ql unga chzildi va uning otdan tushishiga yordamlashdi. Sng q lti id a n suyashib, odam lar orasidan olib tib ketishdi. - Meni kechir J ra , meni kechir! - deb bzlab yi lardi Tanaboy. Hovlida J o 'r a n in g li stu d e n t S homansur uy devoriga yuzini q yganicha turardi. U Tanaboyga girildi, k zlari jiq q a yoshga t lg a n edi. U la r yi lab quchoqlashib krishishdi. - Sen o tangdan, men d stim dan ju d o bldik! Meni kechir, Jo 'ra ! Meni kechir! - deb e n tikib h ngrab yi lardi Tanaboy. S ngra ularni ajratishdi. Shu p ay t T anaboyning kzi x o tin la r orasida tu rg a n Bibijonga tushdi. U Tanaboyga q arab unsiz ko'z yoshi t k a rd i. Tanaboy yan a d a qat- t i q m q h n g ra b yubordi. U Bibijonning yaqinroq kelib tasalli berishini, kz yoshlarini artishini istardi. Ammo u yaqin kelmadi. J o y id a tu rg an ic h a y i lashda davom etdi. Tanaboyni boshqalar ovutm oqchi blishardi: - Bas qil, Tanaboy, yi idan naf y q, zingni bos. Bunday yu p atish lard a n u yengil tortm as, aksincha, dardi, alami yanada kuchayardi. 329
X X II M arhumni peshindan keyin olib chiqishdi. Quyosh- ning so'niq gardishi harakatsiz oqish b u lu tla r orasidan z o 'rg 'a k o'rina rdi. Hamon havoda yumshoq h o ‘l qor uchqunlari suzib yurardi. Dafn marosimiga ketayotgan- lar oppoq d alad a sokin q oram tir daryo kabi oqib bo- rishardi. Bu daryo g o 'yo bu yerda kutilm ag a n d a paydo bo 'lib , birinchi d a f 'a o'z iga yo'l ochib borayotgan edi. O ld in d a bortlari ochiq mashinada oppoq na m a tg a mah- kam o'ralg an J o 'r a n in g jasadi borardi. U n ing yonida xotini, bola-chaqalarning hammasi o tla rd a borishardi. Tanaboy va S homansur mashina orqasidan piyoda bo rishardi. Tanaboy marhum d o 'stin in g oti - egarlog'liq Gulsarini yetaklab olgan edi. O vu ld an chiqaverishda yo'l yumshoq q or bilan qop- langan edi. U ot tuyoqlari ostida to p ta lib , odam lar keti- dan qora bir tasm a singari cho'zilib borardi. Bu yo'l, g o'yo J o 'r a n in g so'nggi yo'lini belgilab berayotgandek edi. Yo'l tepalik orqali qabristonga burildi. U yerda endi J o 'r a n in g y o 'li abadiy tu g a r edi. T anaboy otni yetak la b borar ekan, unga qarata dilida der edi: «M ana, Gulsari, ikkovimiz ham JoT am izda n ajraldik. Endi u yo 'q , endi uni to p ib b o 'lm aydi... O 's h a kuni meni nega chaqirmading, nega meni y o 'ld a to 'x ta tm a d in g ? Xudo senga til bermagan-da. Men odam b o'lsam ham sendan tu b a n ekanman. O 'z do 'stim n i yo'l o 'r ta s id a tash- lab ketdim, unga qayrilib ham qaram adim , y o 'lim dan ham qaytm adim , o'y lab ham ko'r m adim . J o 'r a n i men o'ldirdim , ha, so'z bilan o 'ld ird im , so‘z b ilan...» Tanaboy to qabristonga yetguncha yo'l bo'yi J o 'ra d a n kechirim so'rab bordi. G o 'r d a ham Shomansur bilan birgalikda lahadga tu shib J o 'r a n in g jasadini mangu
y o to g 'ig a q o 'y a y o tib dedi: - Alvido, Jo 'ra ! Meni kechir, eshityapsanmi, J o 'r a , meni kechir! Avval
odam lar k aftla rida siqimlab tu p ro q tash-
lashdi. S o 'n g chor tarafdan belk u ra k lard a tu p ro q to rtib 330
tushirishdi. Birpasda go*г to 'lib , tepalik ustida yangi q a b r hosil bo'ldi. Kechir, J o 'ra !.. •
• • F o tihadan so 'n g S homansur T anaboyni bir chekkaga chaqirib: - Tanake, sizda ishim bor, gaplashib olishimiz kerak, - dedi. U la r sam ovarlar va g u lx a n la r tu t a b yotgan hovlidan o 'tib , boqqa chiqishdi. Ariq labidan yurib, polizning narigi yonidagi yangi yiqitilgan d a r a x t tanasiga borib o'tirish d i. O 'r t a g a bir zumlik jim lik c h o'kdi. U la r har qaysisi o'z icha o 'y la r edi. «Inson hayoti shu ekan-da, - deb o 'y la rd i Tanaboy. - Shomansur kechagina bola edi, b ugun a ja b to v u r yigit bo 'lib qopti. G 'a m -g 'u ssa uni yana u lg 'a y tirib qo'yibdi. Endi u J o 'r a n in g o 'r n ig a qoldi. Endi bir-birimiz bi lan ten g odam lardek gaplashamiz. S hunday bo'lishi ham kerak.
O 'g 'i l l a r otalarining o 'rn in i bosishadi. O 'g ' i l l a r otalarin in g ishini davom ettirishadi. Ilohim, otasidek bo'lsin. Lekin bizlardan ilgarilab ketishsin, aql-farosatda, ishbilarm onlikda bizdan balandga ko'- tarilishsin, x alq q a xizm at qilib, o'zlari ham baxtli bo'lishsin. Biz, o talar, bizdan o'z ib ketsinlar, bizdan k o 'r a yaxshiroq ishlab, yaxshiroq yashasinlar, degan um- idda farzand o'stiram iz... Ha, bizning umidimiz shu...» - Shomansur, sen endi oila boshlig'isan, - dedi ni- h oyat Tanaboy keksalardek soqolini silab. - Endi sen J o 'r a n in g o 'rnini bosasan. Men esa sening gaplaringni J o 'r a n i tinglagandek eshitaman. - Tanake, men otam n in g vasiyatini sizga aytm og'im kerak, - dedi Shomansur. T anaboy S homansurning talaffuzida otasining ovozi- ni, so'z ohangini aniq his etib, bir seskanib tushdi. U S homansurning otasiga, yosh yigit J o 'r a n i n g yoshli- giga ju d a o'x shashligini hozir birinchi m arta payqadi. J o 'r a n in g yoshlik yillarini Shomansur bilmasdi, Tanaboy esa uni bilardi va esda yaxshi saqlab qolgan edi. Uni 331
bilgan kishilar tirik ekan, inson o 'lm aydi, deb bekorga aytishm agan ekan-da. - Q u lo g 'im senda, o'g 'lim . - Men kelganimda otam tirik edi, Tanake. Kecha tu n d a o 'lim ida n bir soat ilgari y etib kelishga ulgurdim. O xirgi nafasiga q adar es-hushi o ‘zida edi. Sizni, Tanake, intizor b o 'lib kutdi. Hadeb: «Tanaboy qani? Kelmadi- mi?» deb so'rardi. Biz sizni y o 'ld a, hozir yetib keladi, deb tasalli berardik. Aftidan, sizga nim adir aytmoqchi edi. Lekin ulgurmadi. - Ha, Shomansur. Bizning bir-birimiz bilan ko'ri- shishimiz ju d a zarur edi. Bir umrga dilim da armon b o ' lib qoldi. Bunga men aybdorman. Ertaroq yetib kelol- madim.
- Aytgandek, otam menga bir narsani tayinladi. O 'g 'lim , dedi u, T anakengga aytgin, kechirim so'ray- man, gin a-q u d u rat saqlab yurmasin, mening partiy a bi- letimni uning o'zi tum an partiy a kom itetiga olib borib topshirsin. M ening biletim ni T anaboyning o'zi, o 'z qo'H bilan eltib topshirsin, u n u tib q o 'y m a t a g 'in , a lb a tta unga ayt, deb vasiyat qilgan edi. S hundan s o 'n g hushi- dan ketdi. Q iynaldi. Jo n berayotganda ham kim nidir kutayotgandek qaradi. Yig'i aralash n im alardir dedi, am mo biz so'zlarini anglay olmadik. T anaboy indamay o 'tira r , piq-piq y ig 'la b , soqolini silardi. J o 'r a ketdi. Ha, u Tanaboy qalbining yarmini, hayotining bir qismini olib ketdi. - S o'zlaring uchun rahm at, Shomansur, baraka top. O ta n g g a ham rahmat! - dedi n ihoyat T anaboy o'zini q o 'lg a olib. - Lekin mening ko'nglim ni bir narsa g'ash qilmoqda. Sen meni p artiya dan chiqarganlarini bila- sanmi?
- Bilaman! - Axir men, p artiya dan haydalgan odam, Jo 'ra n in g partiy a biletini qanday qilib raykomga eltam an. Bunday qilishga haqqim y o ‘q-ku! - Bilmadim, Tanake. O 'zingiz bilasiz. Men otam ning vasiyatini bajarm og'im lozim. Men sizdan yana o 'tin ib so'raym an, otam ning so'zini yerda qoldirmang. - Men joni dilim bilan b ajarar edim. Ammo boshim- 332
g a m usibat tushgan. O 'z in g eltib topshirsang durust b o ‘lmasmikin-a, Shomansur? - Y o ‘q, bo'lm aydi. O tam so 'ra g an narsasini o'zi yaxshi bilgan-. M odomiki, u sizga ishonibdi, nega endi men ishonmas ekanm an? Rayon p a rtiy a kom itetiga borib ayting, otam ning, J o 'r a Sayoqovning vasiyati shunday ekan, deng. Hali tong otgancha y o 'q edi. Tanaboy kallayi sahar- lab tu rib ovuldan chiqdi. U o'sha uchqur otga minib olgandi, ha, o'sha yaxshi va yomon kunlarida sadoqatli yo'ldosh bo'lgan Gulsarining ustida o'tirardi. Saman y o 'r g 'a yo'l chetidagi muzlab qolgan yerni ezib, parcha- lab yelib borardi. U bu safar marhum d o 'sti kommunist J o 'r a Sayoqovning maxsus topshirig'i bilan tum anga bo rayotgan Tanaboyni - o'zining sobiq xo'jayinini eltardi. O ldinda, zaminning ko'z ga ko 'rin m as e tak la rid a asta- sekin to n g yorishib kelardi. Subh og'ushida yangi tong o tm oqda edi. U q o 'n g 'i r tu m a n orasida keng tarqa lib borardi... Y o 'r g 'a ot o 'sh a shafaq n u r tomon, hanuz os- mon etagida yolg'iz y o g 'd u sochayotgan yulduz tomon d asht y o 'lla rd a d u p u r-d u p u r qilib ta n h o ketib borardi. Tanaboy k o 'p d a n beri sam an -y o 'rg 'a n i minmagan edi. Gulsari odatdagidek tez va beozor y o 'r g 'a la b borardi. Shamol o tn in g yolini tara b , T anaboyning yuzlariga uri- lardi. Gulsari hali ham kuchdan qolmagan, baquvvat o t edi. Tanaboy butu n yo'l davomida xayol surib bordi, lekin nima uchun J o 'r a o'lim i oldidan o'z partbiletini raykomga eltib topshirishni unga, p artiya dan chiqaril- gan Tanaboyga vasiyat qilganiga aqli yetm as edi uning. J o 'r a n in g b undan maqsadi nima ekan? Yoki uni sinamoq- chi bo'ld im ik in ? Yo, ehtim ol, bu bilan Tanaboyning p artiya dan haydalishiga aslo rozi emasligini bildirmoq- c him ikin?.. Endi bu muammo hech qachon yechilmaydi. J o 'r a endi hech qachon hech narsa deya olmaydi. Ha, bu dunyoda «hech qachon!» degan kabi d ahshatli so'zlar ham m avjud. Shu bilan so'z ham tam om ... Yana allaqanday fikrlar uning miyasini chulg'a b oldi. B u tu n la y xayolidan chiqarib tashlam oqchi bo'lgan 333
narsalar yana jo n la n a boshladi. Y o'q, hali «tamom» deyishga erta. J o 'r a n in g vasiyati yodida. U d o 'stin in g bileti bilan tu m an g a boradi. D o 'sti haqida nimaiki bil- sa, hammasini a ytib beradi, xalq uchun, T anaboy uchun J o 'r a n in g qilgan yaxshiliklarini birm a-bir aytib beradi. O 'z i haqida ham gapirib beradi, chunki J o T a bilan u - bir q o 'ln in g ikki b arm og'i edilar. Ha, ularning yoshlik kezlarida qanday bo'lganliklarini va qanday hayot y o 'lin i bosib o 'tg a n lik la rin i hamma bi- lib qo'ysin. Zora, odam lar Tanaboyni J o 'r a d a n tirikligi- da ham, o 'lg an id an keyin ham a jra tish insofdan emasli- giga tu sh u n ib yetsalar. F a q a t gapiga quloq solsalar bas, ko'ngil dardini izhor etishga imkon bersalar bo'lgani. Tanaboy raykom kotibi qoshiga qanday kirib borish- ni, J o 'r a n in g partiya biletini uning stoli ustiga qo'y ib , barcha b o 'lib o 'tg a n voqealarni qanday aytib berishini o 'y la b borardi. U o'z gunohini b o 'yniga olib kechirim so'raydi, o'z ini y ana partiy a safiga qaytarishni iltimos qiladi, chunki u partiyasiz yashay olm aydi va busiz o'z hayotini tasav v u r ham qila olmaydi. Bordi-yu, p artiya dan o 'c hgan shaxsning partiyaviy h u jja tn i keltirishga nima haqi bor, deyishsa-chi? «Sen kom m unistning partb iletig a qo'l tegizmasliging, bunday ishlarga aralashmasliging kerak edi. Sendan boshqa odam ham topilardi!» deyishsa-chi? Biroq Jo 'ra n in g so'nggi istagi shu edi-da. U o'lim i oldidan shunday vasiyat qilgan edi. Buni uning o 'g 'l i Shomansur ham tasdiqlaydi. «X o'sh, nima bo'lib d i, ax ir jon talvasasida, behushlikda yotgan odam nim alar dem aydi?» deyishsa- chi? U n d a Tanaboy nima deb ja v o b beradi?.. Gulsari
muzlab, q o tib qolgan y o 'ld a n tasirlatib chopib borardi. M ana bu bepoyon d ashtni orqada qoldirib Aleksandrovka tepaligiga chiqib oldi. Gulsari Tanaboyni j u d a tez olib borardi. U tu m a n markaziga qanday yetib borganini ham bilmay qoldi. Rayon tash k ilo tla rid a ish kuni endigina boshlangan edi. T anaboy hech qayerda to 'x ta m a sd a n , jiq q a terga botgan y o T g 'a n i t o 'g 'r i raykom binosi tom on haydadi. O tn i
qoziqqa bog'lab, ust-boshini qoqdi-da, yuragi «duk-duk» urib raykom binosiga kirdi. U nga nima 334
der ekanlar? Q a n d a y qabul qilishar ekan? Koridorda hech kim ko'rinm asdi. Hali kishilar ovullaridan kelib ulgurm agandi. Tanaboy Q a shqatoyevning qabulxonasiga kirdi.
- Salom, - dedi u kotiba qizga. - Salom! - O 'r t o q Q ashqatoyev o'zlaridam i? - Ha, o'z larida. - Men u kishining oldiga keldim. «Oqtosh» kolxozi- ning cho'poniman, familiyam Bekasov, - dedi u qizga. - Bilaman, sizni taniym an, - dedi kotiba qiz ku- limsirab. - U n d a y bo'lsa, kirib u kishiga ayting, partiya tashkilotim izning kotibi J o 'r a Sayoqov vafot etdi. U o'lim i oldidan partiy a biletini raykomga eltib berishimni iltimos qilgan edi. S hunga kelgan edim. - Mayli. Bir zum k u tib tarin g . K otiba qiz Q ashqatoyev k abinetida uzoq tu rib q o l magan b o ‘lsa-da, uni k u tib Tanaboyning to q a ti toq b o 'ld i, o'zini q o 'y a rg a jo y topmadi. - O 'r t o q Q ashqatoyev band ekanlar, - dedi kotiba qiz kabinetdan chiqib eshikni jip sla b yopar ekan. - U kishi Sayoqovning p a rtbiletini hisobga olish sektoriga topshirishingizni aytdilar. H u ana, koridor bilan borsan- giz, o 'n g qo'lda. «Hisobga olish sektori... Koridor bilan borsangiz, o 'n g q o 'ld a ...» Bu nimasi? - T anaboy tushunmasdi. Keyin hammasini bir y o 'la tush u n d i, ruhi ham birdan tushib ketdi. N ahotki shunday b o 'lsa? Nahotki hamma narsa shunaqa jo 'n g in a b o 'lsa? U o 'y laga ndiki... - M ening unga gapim bor. Iltimos, kirib aytsangiz, ju d a zarur gapim bor. K otiba qiz istar-istamas kabinetga kirdi va qaytib chiqib:
- U kishi ju d a band, - dedi yana. Keyin xayrixoh- lik bilan qo'sh ib qo'ydi: - Axir sizning masalangiz hal b o 'lg an edi-ku?! - S o 'n g yanada sekin dedi: - U sizni qabul qilmaydi. Yaxshisi, qaytib ketavering. Tanaboy koridordan y urib o 'n g g a burildi. «Hisobga olish sektori» degan yozuv. Eshikda darcha. Tiqillatdi. D archa ochildi. 3 3 5
- Nima deysiz? - Sizga partiy a biletini topshirish uchun olib keldim. Partorgim iz J o 'r a Sayoqov vafot etdi. «O qtosh» kol- xozidan.
T anaboy to kamzuli ostidagi tasm ali charm xaltachani olguncha, hisobga olish sektorining mudiri - ayol kishi sabr bilan k u tib tu rd i. T anaboy bu xaltac h ad a yaqinda- gina o'z ining partiy a biletini olib yurgan edi, bu safar esa unda J o 'r a n in g partiy a biletini olib keldi. Biletni darchadan uzatdi: «Alvido, Jo 'ra !» Ayol vedomostga J o 'r a n in g partiy a bileti nomerini, familiyasini, ismini, otasining otini, p a rtiy a safiga kir gan yilini qanday yozayotganligiga T anaboy q arab turdi. Bular uning haqidagi oxirgi xotira edi. Ayol vedomostni q o 'l qo'yishga uzatdi. - B o'ldim i? - deb so'radi Tanaboy. - Bo'ldi. - Xayr. - Xayr. D archa q attiq yopildi. Tanaboy k o 'c h a g a chiqdi. Y o T g 'a n in g tizginini yecha boshladi. - Tamom, Gulsari, - dedi u otga, - vassalom. Tolmas y o 'r g 'a uni orqaga, ovulga uchirib olib ketdi. Bahori keng d asht o t tu y o g 'in in g d u p u r - d u p u r i ostida shamoldek o 't i b borar edi. T anaboyning dilidagi og'riq faqat o tning chopishidagina barham topardi. Shu kuni kechqurun Tanaboy uyiga, to q q a qaytib keldi. Xotini uni jim gina k u tib oldi. O tn in g jilovidan tu tib , erining q o 'ltig 'id a n ushlab egardan tushishga yordam lashdi. T anaboy o'g irilib x o tinining kiftiga o'zini tash- lab quchoqladi. Xotini ham y ig 'la b uni quchoqladi. J o 'r a n i dafn etdik! U y o 'q oramizda, Jay d a r. Y o'q mening do'stim! - derdi Tanaboy yana ko'z yoshlariga erk berib. Keyin u o 'to v oldidagi xarsang toshda jimgina o 'tird i. Yakka qolishni istardi. O ppoq qorli to g 'n in g qirrali c h o 'qqilari orqasidan sekin k o 'ta r ilib kelayotgan oyning chiqishini ko'rishni istardi. Xotini o 'to v d a bola- larni yotqizayotgan edi. O 'c h o q d a yonayotgan olovning 336
chirsillashi eshitilardi. Keyin tem ir q o 'bizning yurakni ezuvchi titr o q ohangi yangradi. G o'yo shamol alam bilan ingrayotgandek, g o 'yo bir odam d alad a mungli ashula aytib, y ig 'la b chopib ketayotgandek, atrofdagi ham m a narsalar esa nafasini ichiga y utib, jim tur- gandek, ham m a narsa s u k u tg a cho'm gandek va faqat insoniy q a y g 'u -h a sra t nola chekayotgandek edi. G o'yo u y u g u ra r va o'zining qayg'u-alam i bilan qayerga bosh urishni, bu sokin va kimsasiz yerda alamlarini kimga aytib, ko'n glini qanday bo'shatishni bilmas va unga hech kim ham javob bermas edi. U y ig 'la r va o'z ini o'zi tinglardi. T anaboy xotinining u uchun «Keksa ovchining q shii» kuyini chalayotganini angladi...
T anaboy o 'to v oldida o 'tir ib , qadimiy qirg'iz mar- siyasini tinglar, xomush tu rg a n qop-qora t o g 'la r ortidan oyning sekin-asta ko'tarilish in i va o 't k i r qirrali qorli ch o 'q q ila r tepasida, bir-birining ustiga qalashib ketgan qoyalar tepasida uning muallaq tu rib qolganini tamosha q ilar edi. Shunda u marhum d o 'stid a n kechirim so'rab y ana iltijo etardi. J a y d a r esa o 'to v ichida q o'bizda hamon u l u - ovchi Q oragul haqidagi marsiyani chalardi: M en seni o'ldirdim , o 'g 'lim Qoragul, Holimga y ig 'la r kim, o 'g 'lim Qoragul... 337
X X III Tong otib qolgandi. Keksa T anaboy g u lx a n yonida, jon berayotgan y o 'r g 'a o tn in g bosh to m o n id a o 'tirib , shundan keyin b o 'lib o 'tg a n voqealarni eslab ketdi. U n ing o 'sh a kunlari oblast markaziga borganini hech kim bilmagan edi. Bu uning oxirgi m arta urinib ko'rishi edi. U rayondagi kengashda nutqini eshitgan obkom kotibini ko'rgisi va unga o'z ining ham m a q ay g 'u va hasratlarini so'z lab bergisi kelardi. Bu odam ning uni tushunishiga va unga yordam berishiga ishonardi. J o 'r a ham u haqda iliq g ap lar ay tgan edi, boshqalar ham uni m aqtashardi. Biroq u bu kotibining boshqa oblastga ish- ga o'tkazilganini obkomga kelgandan keyingina bildi. - Eshitmovdingizmi hali! - Y o'q. - Agar ishingiz ju d a muhim bo'lsa, men yangi kotibimizga aytam an, balki, u sizni q abul qilar, - deb ta k lif qildi qabulxonadagi ayol. - Y o'q, rahm at, - deb rad etdi T anaboy uning il- tifotini. - Men shunchaki, o'z im cha shaxsiy ish bilan keluvdim. Men axir uni tanirdim , u ham meni bilardi. Bo'lmasa, uni bezovta qilib o'tirm asdim . Kechirasiz, xayr. U d ilida avvalgi kotibni yaxshi bilganligiga, u ham buni - cho 'p o n T anaboy Bekasovni shaxsan taniganligiga ishongan holda q ab ulxonada n chiqdi. Nega tanishmasin axir? U la r bir-birlarini tanishlari va h u rm a t qilishlari mumkin edi, u b u ndan shubhalanm asdi, shu-ning uchun ham shunday dedi. Tanaboy k o'c haga chiqib, avtobus stansiyasi tom on yo'l oldi. Pivo d o 'koni oldida ikki ishchi mashinaga bo'sh bochkalarni ortishm oqda edi. Kuzovda turgan sherigiga bochkani g 'ild ira tib chiqarib berayotgan past- dagi ishchi yonidan o 't i b ketayotgan Tanaboyga tasodi- fan ko'zi tushib qoldi-yu, tusi o'zgarib ketdi. Bu Bektoy edi. U mashina kuzoviga qiya qilib tira b q o 'y ilg an ta x ta ustidagi bochkani ushlab, Tanaboyga qisiq ko'z larini adovat bilan tikkanicha, k u tib turardi. 338
- Hey, senga nima b o 'ld i, u xlab qoldingm i? - dedi g 'ijin ib Bektoyga mashina ustida turg an sherigi. Bochka pastga dum alam oqda, Bektoy esa uni ush lab, bochkaning og'irligidan bukchayib, Tanaboydan ko'zini uzmay q arab tu rard i. Lekin Tanaboy u bilan sa- lomlashmadi. «E -е, sen bu yerda ekansan-da. Shu yerda ekansan-da. Tuzuk, ishingni topibsan. Pivo korxonasiga oTnashibsan-da, - deb o 'yladi Tanaboy va to 'x ta m a y o 'tib ketdi. - Lekin u bu yerda nobud bo'ladi! - deb o 'yladi u yana qadamini sekinlatib. - Yaxshi odam bo'lishi m um kin edi, yo gaplashib k rsam m ikin?» U orqasiga qaytm oqchi bo'ldi. Bektoyga rahmi keldi, uning hamma gunohini kechirishga tayyor edi, faqat aql-u hushini y ig 'ib olsa bas. Ammo b unday qilmadi. Agar Bektoy uning p artiya dan o'c hirilganligini bilsa, s u h b a td a n foyda bo'lm asligini tush u n d i. T anaboy bu tili zahar yigit oldida o'zini, o'z taq d irin i, o'zi hamon sodiq b o 'lg an ishini beobro' qilishni istamasdi. S hundan keyin u indamay, shu b o'yicha ketdi. S hahardan yo'lovchi m ashinada qaytdi va y o'l bo'yi Bektoy haqida o'y lab keldi.
D um alab tu shayotgan bochkaning og'irligidan uning bukchayib turganligi, nim anidir k u tib Tanaboyga tik ilib qaraganligi uning ko'z o 'n g id a n ketmadi. K eyinchalik Bektoyni sud qilishganlarida Tanaboy B ektoyning suruvni tash lab ketganinigina aytdi. Boshqa hech narsa demadi. U B ektoyning pirovardida o'z xato- sini tu sh u n ib olishini va tavbasiga tayanishini ju d a xohlardi. Lekin u tav b a qilishni xayoliga ham keltir- maydiganga o'xshardi. - Qamoq m uddatini o'tagach, mening oldimga kel, - degan edi T anaboy Bektoyga. - Keyin nima qilish to 'g 'r is id a gaplashamiz. U esa hech narsa demagan, h a tto boshini ham k o 'tarm a g an edi. Tanaboy undan nari ketdi. C hunki uni partiyadan chiqarganlaridan keyin, u o'z iga ishonqiramay yuradigan, ham m aning oldida o'zini gunohkordek his etadigan va negadir q o 'rq ad ig an , hadiksiraydigan b o'lib qolgandi. U shunaqa narsalar yuz berishini umrida hech qachon xayo liga keltirm agandi. T o 'g 'r i, hech kim bu haqda uning 339
yuziga solmasdi-yu, lekin baribir u o'z ini odam lardan chetga olar, gap-so'zlarga aralashmas, ko 'p ro q su k u t saqlab y ura r edi. XXIV
Y o 'r g 'a Gulsari kallasini yerga q o 'yib, gu lx an yonida qim ir etm ay yotardi. H ayot uni asta-sekin ta rk etmoqda. Endi u xirillar, ko'z lari olayib, bo'z rayganicha olovga qarab yotar, tayoqdek cho'zilgan oyoqlari jonsizlanib borar edi. T anaboy y o 'rg 'a si bilan vidolashar, unga so'nggi so'zlarni aytardi: «Sen ajoyib ot eding, Gulsari. Sen mening d o 'stim eding, Gulsari. Sen o'zing bilan birga mening eng ezgu xotiralarim ni olib ketyapsan, Gulsari. Men um rbod seni eslayman, Gulsari. Hozir o 'z oldingda seni esga olayotganim ning boisi shuki, sen jon beryap- san, dongdor otim Gulsari. Biz a lb a tta sen bilan, qa- chonlardir sen bilan u dunyoda uchrashamiz, G ulsari... Lekin men u yoqda sening tu y o q larin g n in g dupurini eshita olmayman. Axir u yoqda h ayot y o'q. Ammo men tirik ekanman, sen o 'lm aysan, chunki men seni eslab yuram an, Gulsari. Tuyoqlaringning du p u ri men uchun sevimli qo'shiq b o 'lib qoldi, G ulsari...» Keksa Tanaboy shu ta x litd a xayol surar va o'z ining umri ham mana shu saman y o 'r g 'a n in g chopishi singari tez o 'tib ketganini, u lar negadir tez qarib qolgan- liklarini o 'y la b m u n g 'ay ib o 'tira r d i. Tanaboy o'zini qari deb hisoblashiga balki hali erta d ir... Lekin odam kek- saligidan, o'z ining qarib borayotganligi, davri o 'tib ket- ganligi, endi fa q at bundan buyongi umrini bir am allab o'tkazishgina qolganini his etishdan ham qariydi. Hozir ham, y o 'r g 'a jo n berayotgan shu tu n d a ham Tanaboy o'z ining o 'tg a n umrini ko'z o 'n g id a n qayta o 'tk az ark a n , qarilikka bunchalik b a rv aq t ko'nikayot- ganidan, uni unutm agan, qidirib topib, o'zi oldiga kel gan odam ning m aslahatiga darrov k o 'n a qolm aganidan afsuslandi... Bu voqea uni partiyadan o 'c hirganlaridan s o 'n g yetti yil o 'tg a n d a n keyin yuz bergandi. T anaboy o 'sh a vaqt- 340
larda Sari hovuz darasida kolxoz ekinzorlariga nazoratchi b o 'lib ishlar va u yerdagi qorovulxonada kampiri J a y d a r bilan birga yashardi. Qizlari o'q ishga ketishdi, keyin esa kuyovga chiqishdi. O 'g ' l i tehnikum ni bitirgach, rayonda ishga tay in lan d i, u ham endi oilali bo'ldi. Yoz kunlarid a n birida T anaboy daryo b o 'y id a o 't o 'r ib yurgandi. Havo ochiq, oftob cha raqlab turardi. Pichan o 'rad ig an kun edi. D ara jim jit. C higirtka- lar chirillardi. Q a riyalar kiyadigan oppoq keng ish- toni ustidan ko'y lagini tu sh irib olgan Tanaboy o 'tla rn i s h ig 'illa tib o 'r ib , bir tekisda yotqizib ketayotgan cholg'i o 'ro q ortidan zavq bilan odim lab borardi. U shu n d a sal nariroqqa yengil mashina - «Gazik» kelib to'x tag an lig in i va mashina ichidan ikki kishi chiqib, u tom on yo'l ol- ganligini ham sezmay qoldi. - Assalomu alaykum , Tanake, hormang! - degan so'zlarni eshitdi u yon tom ondan va qayrilib boqib, Ibrohimni ko'rdi. U hali ham uddaburon, ikki beti qip-qizil, semiz, qorni qappaygan edi. - M ana biz sizni oxir qidirib topdik, Tanake, - dedi Ibrohim va og'zi q u lo g 'ig a yetib tirjaydi. - Sizni ko'rgilari kelib raykom kotibining o'zlari keldilar. «Ha, tulki-ye! - deb Tanaboy uning haqida beixti- yor zavqlanib o'y lad i. - H a r qachon ham o'z iga issiq o 'r in to p a oladi. Q ara, qanday xushom ad qilyapti. Eng yaxshi oq ko'ngil odamday-a. H a r qanaqa odamga esh b o 'la oladi, har qanaqa odam ning k o'ngliga yo'l topa oladi!..» - V aalaykum assalom, - deb T anaboy ularning qo'lini qisib ko'rishdi. - Tanimayapsizmi, o ta ? - deb so Tad i Ibrohim bilan birga kelgan kishi xushm uom alalik bilan Tanaboyning q o 'lin i q o 'y ib yubormay. Tanaboy ja v o b berishga shoshilmasdi. «Q ayerda ko'r- gan ekanm an u ni?» - deb o 'y lard i u o'ziga-o'zi savol berib. U n ing oldida q andaydir j u d a tanish, shu bilan birga, nazarida j u d a o'z garib ketgan odam turardi. U yosh, sog'lom, baquvvat, oftobda qoraygan, ochiq yuz- li, qarashlari dadil, ku lran g m ovutdan kostum, poxol shlyapa kiygan yigit edi. «Shaharlik birontasidir-da» - deb o 'yladi T anaboy nihoyat. 341
- Axir, bu kishi o 'r to q ... - deb Ibrohim esiga sol- moqchi edi. - T o 'x ta , t o 'x t a , o'zim aytam an, - deb to 'x ta td i uni Tanaboy va o'z icha kulib dedi: - Tanidim, o'g 'lim . Tanimay bo'lad im i? Yana bir m arta ko'rishib qo'y aylik. Seni k o 'rganim da n x u rsa n d man. Bu Karimbekov edi. Tanaboyni p artiya dan o'chirayot- gan larid a raykomda uni dadil himoya qilgan komsomol kotibi edi. - Agar tanigan bo'lsangiz, keling, bir gaplashib olaylik, Tanake. Yuring, sohil b o 'y la b bir aylanib ke- laylik. Siz esa c h o lg'ini olib, o 'r ib t u r a tu ring, - deb tak lif qildi. Karimbekov Ibrohimga. Ibrohim
kamzulini yechib,
bajonu dil
rozilik bildirdi: - A lbatta, jonim bilan, o 'r to q Karimbekov. Tanaboy va Karimbekov pichanzor b o 'y la b y urib ke tishdi va borib daryo yoqasidagi tosh ustiga o'tirishdi. - M en sizning oldingizga qanday ish bilan kel- ganligimni balki sezayotgandirsiz, Tanake, - deb so'z boshladi Karimbekov. - К о ‘rib turibm an, siz hamon il- garigidek tetiksiz, pichan o'ryapsiz, demak, sog'lig'ingiz joyida. S hunga xursandm an. - Q u lo g 'im senda, o 'g 'lim , men ham sendan x u r sandman.
- G ap shunday, sizga ochiq-ravshan bo'lsin uchun shuni aytayki, Tanake, hozir o'zingiz bilasiz, k o 'p narsa o'z garib ketgan. K o 'p narsalar o 'n g la n ib kelyapti. Buni siz o'zinigz ham, har qalay, yaxshi bilsangiz kerak. - Bilaman. Gaping to 'g 'r i. Kolxozimiz ishlaridan ham m a ’lum. Ishlar yurishib ketgandek ko'rinyapti. H atto ishonging ham kelmaydi. Yaqinda men Besh tol vodiysi- da bo'ldim . Huv o'sha yili men naq shu joyda cho'ponlik azobini tortgandim. Endi havasim kelib ketdi. Yangi qo'yxona - besh yuz bosh qo'y sig'adigan shifer tomli yaxshi qo'yxona va cho'ponlar uchun uy qurishibdi. Yonida esa somonxona, otxona. Bizning vaqtimizdagidek emas, batamom boshqacha b o'lib ketibdi. Q o 'y la r qish- laydigan boshqa joylarda ham xuddi shunday. Ovulning o'zida ham xalq uy-joy qurib yotibdi. Q achon borsam, 342
ko'c hada yangi uy qad ko'tarayotganini ko'ram an, ilo him, bundan buyon ham shunday bo'lsin. - Biz ham shuning g'a m ida, shuning tashvishida yurib- miz, Tanake. Hali hamma narsa ham k o 'ngildagidek emas. Ammo vaqti soati kelib hammasini ham to 'g'rilaym iz. Men sizning oldingizga bir ish bilan keldim. Partiyaga qayting. Ishingizni q ay ta ko'ramiz. Siz haqda byuroda gap bo'ldi. Hech b o 'lm aganidan kech bo'lgani yaxshi, deyishadi. Tanaboy indam adi. Xijil bo 'ld i. Q uvonib ham ketdi, alam ham qildi unga. U b u tu n kechmishlarini xotirladi. Alam-iztirob unga c h u q u r o'r n ash ib qolgandi. Shuning uchun ham u o'tm ishni titkilagisi va u haqda o'ylagisi kelmasdi. - Iliq so'z ing uchun rahm at, - deb m innatdorchilik bildirdi T anaboy raykom kotibiga. - Cholni unutm aga- ning uchun rahm at. - S o 'n g biroz o 'y la n ib ochig'ini ay ta qoldi: - Endi men qarib qoldim. P artiyaga endi mendan nima foyda? Partiyaga men nima qilib bera o lardim ? Endi men hech narsaga yaramayman. Mening davrim o 'tg a n . Sen xafa bo'lm a. O 'y la b ko'rishga rux- sat ber... * •
* Tanaboy ancha vaqtg ac h a bir qarorga kelolmadi. E rtaga boraman, indinga boraman, deb ishni paysalga soldi. V a qt esa o 'tib borardi. D ovondan oshib o 'tish qiyin b o 'lib qolgan edi endi unga. Nihoyat bir safar otni egarlab y o 'lg a ham tushdi, biroq yana yarim y o 'ld a n qaytib keldi. Nega? Nodon- lik qilib q ay tib kelganini o'zi tushunardi. O'ziga-o'zi «qariganda es-hushimni y o 'q o tib , yosh bolaga o'xshab qoldim» dedi. B ularning hammasiga aqli yetardi, le kin o'zini idora qilishga kuchi yetm ay qolgan edi endi uning...
U bir kuni dash td a chopib ketayotgan y o 'r g 'a n in g changini k o 'rib qoldi va uning Gulsari ekanligini darhol bildi. Tanaboy endi uni kam dan kam k o'rardi. Gulsari yozgi ta q ir dashtlik d a oppoq iz qoldirib borardi. Tanaboy unga uzoqdan q arab tu rib , xafa b o 'lib ketdi. Ilgari 343
tuyoqlari ostidan k o 'tarilga n chang-tuproq y o ‘r g ‘aga yetib ololmasdi. U q o 'n g 'ir uchqur qush singari orqasi- da dum ga o'xshash changni qoldirib, o'zi oldinda uchib borardi. Endi bo'lsa y o 'r g 'a n i hadeb chang-to'zon bulut- lari rab olardi. U oldinga o 'tib ketar, ammo bir nafas o 'tm a y y ana o'zi k o 'targ an quyuq chang ichida g'oyib b o 'lard i. Y o'q, endi u cha ng-to'zondan o 'z ib ketolmaydi. Demak, ju d a qarib qolibdi, holdan toyibdi. «Ahvoling chatoq, G ulsari», deb o'yladi T anaboy alam bilan. U ning changda
nafasi qisilayotganini, chopishga qiynalayotganini, chavandozning jahl bilan uni q a n day qam chilayotganini tasavvur qildi. U k o 'z o 'n g id a y o 'r g 'a n in g sarosimaga tu sh ib qolgan ko'z larini, quyuq chang tum ani ichidan chiqib olishga bor kuchi bilan qanchalik urinmasin, lekin chiqa olm ayotganligini ko'rib turardi. M asofaning uzoqligidan uning qichqirgan ovozi- ni chavandoz eshitm asa ham, T anaboy shunda: « T o'xta, otni q a ttiq haydama!» deb qichqirdi va o'z otini chop- tirgancha uning y o 'lin i kesib chiqmoqchi bo'ldi. Biroq yetolmasdan, tezda to 'x ta d i. Agar chavandoz uni tushunsa-ku, yaxshi-ya, bordi-yu tushunm asa-chi? «Sening ishing nima? Sendaqa b u yruq beradigandan o'rgildim! Q an d ay istasam, shunday ketaman. Y o'qol bu yerdan, qari tentak!» deb javob qaytarsa-chi? Y o 'r g 'a esa bu o rada dam chang-to'zon orasida ko'rinm ay qolar, dam undan otilib chiqar, qiynalib chopib, uzoq 1 ashib borardi. T anaboy un in g orqasidan uzoq q arab turdi. Keyin otini burib, orqaga qaytib ketdi. «Davrimiz o 'tib ketdi, - der edi u. - Qaridik, Gulsari. Endi biz shu ahvolda kimga ham kerakmiz? Endi
mening ham
oldingidek kuch-quvvatim yo'q . O xirgi kunlarimizni kechirish qoldi, G ulsari...» Bir yildan keyin Tanaboy y o 'r g 'a n i aravaga qo'shilgan holda ko'rdi. T anaboyning yana ko'ngli buzildi. U safdan chiqib qolgan, endigi qism atga b o 'yniga kuya tushgan b o 'yincha ilib, eski aravani to rtish d a n ibo- rat b o'lgan qari y o 'r g 'a g a q arab turish ayanchli edi. T anaboy qarashni istamay orqasiga o'girildi. T anaboy y o 'r g 'a n i keyin y ana bir m arta uchratdi. U n ing ustida trusik va y irtiq mayka kiyib olgan yetti 344
yoshlardagi bola k o 'c h a b o 'y lab borardi. U yalang'och oyoqlari bilan otni n iqtab, uni o'zi boshqarayotganidan quvonib m ag 'n irla n a rd i. Aftidan, bolaning otga birinchi m arta minishi edi. S huning uchun ham uni ju d a yuvosh va itoatkor b o 'lib qolgan eski y o 'r g 'a G ulsariga min- gizib qo'y ishgandi. - Bobo, menga qarang! - deb m aqtanardi u keksa Tanaboyga. - Men Chapayevman! Men hozir soydan o'tam an. -
Q ani-qani, o'tgin-chi, men ko'rayin! - deb
m a ’qulladi Tanaboy. Bola ot jilovini dadil ushlab, soyni kechib o 'ta boshladi. Ammo ot narigi q irg 'o q q a chiqayotganida bola o'zini tu to lm ay suvga shaloplab yiqilib tushdi va: - O-yi! - deb qo'rquvdan ho'ngrab y ig'lab yubordi. Tanaboy uni suvdan chiqarib oldi va o tning yoniga keltirdi. Gulsari so'qm oq y o 'ld a og'irligini n av b a t bi lan dam u oyog'iga, dam bu oyog'iga tashlab tu rard i. « O tn in g oyog'i og 'riy a p ti, demak ahvoli chatoq», deb o 'yladi Tanaboy. U bolani qari y o 'r g 'a g a mindirdi. - Haydayver, endi yiqilma. Gulsari y o 'ld a n sekin y u rib ketdi... S hundan so 'n g y o 'r g 'a yana T anaboyning q o 'liga kel di. U otni parvarish qilib oyoqqa tu rg 'izg a n d an so'ng, Gulsari uni oxirgi m arta A leksandrovkaga olib borgan edi, hozir esa q a ytayotib y o 'ld a o'lm oqda... Tanaboy o 'g 'li va kelininikiga nabira ko'rganligi, oilada ikkinchi farzand tug'ilganligi munosabati bilan borgan edi. Ularga sovg'a qilib bir nim ta q o 'y go'shti, bir qop kartoshka va xotini yopgan non hamda boshqa har xil yemishlarni olib borgandi. U Jayd a rn in g kasal- man degan bahona bilan bormaganligining sababini ke yinchalik tushundi. U hech kimga aytmagan b o ‘lsa-da, kelinini yoqtirmas edi. O 'g 'li irodasiz, bo'shang yigit bo'lib, xotini esa shafqatsiz, hukm dor ayol edi. U y bekasi b o'lib olgan bu ayol erini «gah» desa qo'liga qo'nadigan qilib olgandi. O d a td a arzimagan narsa uchun kishini xafa qiladigan, h aqorat qiladigan, faqat o'zini yuqori tu tib , so'zini o ’tkazadigan odamlar ham bo'ladi. Kelini ham xuddi shundaylardan edi. U n ing o 'g 'lin i yuqori 345
lavozimga ko'tarishlari kerak ekan, ammo keyin negadir boshqa kishini tayinlashib, uni esa chetga qoldirishibdi. Buning uchun kelini gunohsiz cholga vaysab ketdi. - B utun umringiz c h o 'p o n lik d a, yilqichilikda o 't a r ekan, partiyaga kirishning nima hojati bor edi sizga. Baribir oxirida haydabdilar. Shu vajdan o ‘g ‘lingizga ham y o ‘1 y o ‘q endi. U endi yuz yilgacha bir lavozimda yuraveradi. Sizlar u yoqda, to g 'd a , o ‘z uyingizdasiz, siz keksalarga b undan ortiq nima kerak! Bizlar bo'lsak, mana, kasofatlaringizga qolyapmiz... Qolgan gaplari ham shu mazmunda edi. Tanaboy kelganiga pushaymon b o ‘ldi. U kelinini tinchlantirish maqsadida ishonchsizlik bilan shunday dedi:
- Agar ish shunday b o ‘ladigan bo'lsa, balki men y ana partiyaga qabul qilishlarini so'raym an. - Sizga ko'zi uchib tu rib d i ularning. Sizdaqa qari- qartanglarsiz ish bitmas emish! - kelini unga javoban piqillab kulib yubordi. Agar u kelini bo'lm ay, kim dir boshqa odam b o 'lganda Tanaboy shunaqa g aplarga chidab o 'tirarm id i. Ammo yaxshimi, yomonmi, ular o'z ingniki b o 'lg a n d a n so 'n g nima ham qila olarding. Choi indam ay q o 'y a qoldi, gap ko'paym asin dedi. U n in g erini yuqori lavozimga ko 'tarm a ganlariga sabab otasining aybdor bo'lganligi emas, balki o'zining uquvsizligi va shunaqa xotinga du- chor bo'lganligidan edi. O 'z qadrini bilgan kishi bunday xotin d an boshi oqqan tom onga qochib qutulishi kerak: «Erni er qiladigan ham, qora yer qiladigan ham xotin» deb bekorga aytm agan xalq. Biroq chol y ana o 'g 'lin i xotini oldida beobro' qilishni istamadi. Mayli, ular chol aybdor, deb o 'y la b yuraversinlar. Shuning uchun ham T anaboy o 'g 'lin ik id a n tezroq j o 'n a b ketdi. U larn ik id a qolishga yuragi bezillardi. - Ahmoqsan, ahmoq! - der edi u endi gulxan oldida o 'tirib kelinini so'k arkan. - Ajabo, qayoqdan ham bu yorug* dunyoga kelarkan sendaqa betam izlar? Na or-nomus, na izzat-hurmat, na boshqalarga yaxshi- lik qilishni bilasizlar. F a q a t o'zlaringizni o'ylaysizlar. Hammani ham o 'z gazlaring bilan o'lchaysizlar. Ammo 346
sening o 'ylaganingcha bo'lm aydi. Men hali odam larga kerakm an, kerak bo 'la m a n ...» XXV Subhidam. T o g 'la r qorayib k o 'r in a boshladi. D asht kengayib, ravshanlashib borardi. J a r lik yoqasidagi o'chib qolgan
g u lx an n in g qorayib
qolgan c h o 'g 'la ri sekin s o 'n a r edi. U n in g yonida yelkasiga p o 'stinini tashlab, sochlari oqarib ketgan chol tu rard i. Endi y o 'r g 'a n in g ustini p o 'stin bilan yopishga hojat y o 'q edi. Gulsari narigi dunyoga ravona b o 'lgandi... - Alvido, Gulsari!.. T anaboy o 'lg a n otga q arab tu rib h a y ratd a qoldi - unga nima bo'ldi! Gulsari kallasini orqaga tash lab yotar va yuganning c h u q u r botib ketgan o 'rn i ko 'rin ib t u rardi. Tars-tars yorilgan tuyoqlaridagi taqalari yeyilib, bukilmas oyoqlari cho'zilib yotardi. U endi boshqa yura olmaydi, y o 'lla rd a o'z izlarini qoldirolmaydi. Ketish kerak edi. T anaboy otga oxirgi m arta egilib qaradi va uning sovib qolgan ko'z larini berkitdi. S o 'n g yuganini oldi va orqasiga qaramasdan y urib ketdi. U dashtlik orqali toqqa yo'l oldi. C h u q u r o'yga to lib ketib borardi. Q a rib qolganligini, kuni b itib qol- ganligini o'y lard i. U qanotlaridan ajralib qolgan yolg'iz qush kabi tezuchar, sheriklaridan orqada qolib o'lishni istamasdi. U parvoz qila tu rib o'lishni istardi. «Shomansurga x a t yozaman, - deb jazm qildi T a n a boy. - X atga shunday deb yozaman: - Y o 'r g 'a G u l sari esingdami? A lb atta esingdadir. Men unga minib raykomga o tan g n in g partbiletini olib borgan
edim. Sen o'z ing jo 'n a t i b qo'ygan eding meni. O 't g a n ke- chasi Aleksandrovkadan qaytib kelayotgan edim, y o 'ld a mening ajoyib y o 'rg 'a m o 'lib qoldi. Tun bo'yi otning yonida o 'tirib , b u tu n hayotimni o 'y la b chiqdim. Y o 'r g 'a Gulsari singari men ham y o 'ld a o 'lib qolam anm i... Sen mening p artiyaga qaytishim ga yordamlashishing kerak, o 'g 'lim Shomansur. Mening sanoqli kunlarim qoldi. Il gari qanday bo'lgan bo'lsam shunday bo'lishni istayman. O ta n g J o 'r a o'z ining p a rtbiletini raykomga olib borishni 347
menga bekorga vasiyat qilmaganini endi tu shundim . Sen esa o tangning o ‘g ‘lisan va meni, keksa T anaboy Beka sovni yaxshi bilasan...» T anaboy yuganni yelkasiga tashlab, d a sh t b o'ylab ketib borardi. Yuzlaridan oqib tushayotgan ko'z yosh lari soqolini h o'l qilib yuborgandi. Lekin T anaboy uni art- masdi. Bu y o 'r g 'a Gulsari uchun to 'k ila y o tg a n yoshlar edi. U ko'z yoshlari orqali yangi tongga, tog' etagiga tez uchib borayotgan ta n h o kulrang g'ozga boqdi. G 'oz o'z galasiga shoshilardi. - Uchaver, uchaver! - deb shivirladi Tanaboy. - Q a n o tin g tol may, sheriklaringga yetib ol. - Keyin yana xo 'rsinib dedi: - Alvido, Gulsari!.. U ketib borar, q u lo g 'ig a y ana qadimgi qirg'iz
ashuIasi eshitilar edi. ... O n a tu y a bir necha kundan beri yelib-yugura- di. Bolasini chaqiradi, izlaydi. Q aydasan, qora ko'zli b o 'ta lo g 'im ? Jav o b ber! Yelinimdan, tirsillab ketgan yelinimdan sut o q y a p ti, oyoqlarim dan oqib tushyapti. Q aydasan? Jav o b ber. Yelinimdan tirsillab ketgan yeli nimdan su t oqyapti. O ppoq sut...
|
